Bölmə 5. İnformasiyanın işlənməsinin avtomatlaşdırılmasının əsasları
Alqoritmləşdirmənin əsasları və proqramlaşdırma
Alqoritm və onun formal icrası
Alqoritm anlayışı.
İnsanın zehni fəaliyyətinin, o cümlədən, hesablama işlərinin formallaşdırılması problemi qədim zamanlardan alimləri məşğul etmişdir. Əsas məsələ hesablama prosesini elə elementar əməllərə bölməkdən ibarətdir ki, hər bir əməl mütləq şəkildə formal təyin edilmiş olsun və hər əməldən sonra hansı əməlin icra ediləcəyi birmənalı bəlli olsun. Bu əməllər ardıcıllığına məsələnin həll alqoritmi deyilir. Məsələnin alqoritminin qurulması- na məsələnin alqoritmləşdirilməsi deyilir.
Alqoritm informatikanın mərkəzi anlayışıdır. Alqoritm sözü 9-cu əsrdə yaşamış özbək riyaziyyatçısı Məhəmməd əl-Xörəzmin adı ilə bağlıdır. Alqoritmi alqoritm icraçısı (operator) reallaşdırır.
Alqoritmin əsas xüsusiyyəti qoyulmuş məqsədə çatdırmasıdır. Maşın üçün yazılmış alqoritm proqram adlanır. Kompüter proqramla işləyir. Proqramı olmayan məsələnin maşında həlli mümkün deyil.
İntuitiv alqoritm anlayışı proqram anlayışından əhəmiyyətli dərəcədə genişdir. İlk proqramçılar Paskal, Dekart, Leybnis, Laplas və b. olmuşlar.
Alqoritm və onun xassələri. Alqoritmin aşağıdakı xassələri vardır:
Dilə bağlılıq. Alqoritm alqoritmik dildə yazılır. Alqoritmik dil müəyyən simvol- lar və qaydalar sistemidir.
Diskretlik. Alqoritm ciddi struktura malik elementar əməllər (əmrlər) çoxluğu olub, sökülüb-yığılandır.
Determinlik. Alqoritm tamamilə formal və müəyyən (birmənalı) olmalıdır.
Kütləvilik. Alqoritm bir sinif məsələlərin hamısını həll etməyə yararlı olmalıdır.
Təkrarlananlıq. Eyni giriş verilənləri həmişə eyni nəticə verməlidir.
Sonluluq. Alqoritm ya məsələnin həll nəticəsini, ya da həllin mümkün olmadığı barədə məlumatı verməlidir.
Alqoritm prosesi əyaniləşdirən blok-sxem formasında təsvir edilir.
Alqoritmin formal icrası. Alqoritm informasiya proseslərinin gedişini formallaş- dırmağa imkan verir. Yəni əməllər ardıcıllığı yerinə yetirilərkən məzmun rol oynamır.
Kompüter – alqoritmin avtomatik icraçısıdır. Kompüterə aydın olan proqramlaş- dırma dilində yazılmış alqoritm proqram adlanır.
Xətti quruluş.
Alqoritmik strukturların əsas tipləri
Müxtəlif alqoritmlər mövcuddur. Bir-birinin ardınca icra edilən əmrlər seriyasından
ibarət olan alqoritmlər xətti alqoritm adlanır. Əyanilik üçün blok-sxemdən istifadə olunur:
Budaqlanan quruluş.
Xətti alqoritmdən fərqli olaraq budaqlanma alqoritmində şərt olur ki, bu və ya dıgər əmrlər seriyasının icrası həmin şərtin ödənib-ödənməməsindən asılı olur. Şərt mülahizə şəklində olduğundan, ya doğru, ya da yalan olur. Bu, formal dildə şərti və ya məntiqi ifadə adlanır. Şərti ifadə sadə və mürəkkəb ola bilir. Sadə şərt müqayisə ediləcək 2 ədəddən, 2 dəyişəndən, 2 hesabi ifadədən ibarət olur. Məsələn, 5>3, 2*8=4*4 və s.
Mürəkkəb şərt bir-biri ilə məntiq əməli ilə bağlanmış sadə şərtlər ardıcıllığıdır.
Məsələn, 5>3 And 2*8=4*4.
Budaqlanma quruluşu müxtəlif üsullarla təsvir edilə bilir:  qrafik formada (blok-sxem şəklində);
proqramlaşdırma dilində, məsələn, Visual Basic və VBA dillərində, if şərt operatoru vasitəsilə.
İlk (if) açar sözdən sonra şərt yerləşməlidir. İkinci (Then) açar sözdən sonra isə əmrlər seriyası (şərt ödənirsə, 1-ci seriya) yerləşir. Şərt ödənmirsə, üçüncü (Else) açar sözdən sonra 2-ci seriya əmrlər yerləşir:
Visual Basic-də: VBA-da
If Şərt Then if Şərt_
Seriya 1 Then Seriya 1_
[Else [Else Seriya 2]
Seriya 2]
End if
Şərti keçid operatorunu çoxsətrli və birsətrli formalarda yazmaq olar. Çoxsətrli formada bu, if...Then...Else...End if şəklində yazılır. Bu halda Then şərtlə bir sətrdə yazılır. Əmrlər seriyası (seriya 1) ikinci sətrdə yerləşir. Else üçüncü sətrdə, seriya 2 dördüncü sətrdə, End if beşinci sətrdə yazılır.
Birsətrli formada if...Then...Else... şəklindən istifadə edilir. Əgər bu yazılış bir sətrə yerləşməzsə, onda onu bir neçə sətrə bölmək olur. Bu zaman sətrin bölündüyünü kompüterə anlatmaq üçün probeldən sonra altdan xətt işarəsi qoyulur ( _ ). Müxtəsər formada Else olmaya da bilər95.
Şərt ödənmirsə, növbəti əmrlər seriyası icra edilir.
“Seçmə” quruluşu.
―Seçmə‖ quruluşu çox variantlı budaqlanma quruluşudur. Burada bir neçə şərt olur. Şərtlər ciddi ardıcıllıqla yoxlanır. Şərtlərdən birinin ödəndiyi halda müvafiq əmrlər seriyası icra edilir. Visual Basic və VBA dillərində ―Seçmə‖ Select Case açar sözlərlə başlanır. Bu sözlərdən sonra ifadə (dəyişən, hesabi ifadə və s.) yazılır. Case-dən sonra verilmiş ifadə müəyyən qiymətlə müqayisə olunur, şərt ödəndikdə əmr seriyalarından biri icra edilir. Bu quruluş End Select –lə bitir:
Select Case İfadə
Case Şərt 1
Seriya 1
Case Şərt 2
Seriya 2 Case Else Seriya End Select
“Dövr” quruluşu.
Bu quruluşda əmrlər seriyası çoxqat təkrarlanır. Bu seriyaya dövrün gövdəsi deyilir. Dövr quruluşu 2 tipdir: 1) sayğaclı dövr, 2) şərtli dövr. Sayğaclı dövrdə dövrlərin sayı müəyyəndir. Şərtli dövrdə dövrlərin sayı şərt ödəndikcə davam edir.
Sayğaclı dövr. Bu, Fof...Next açar sözlərlə ifadə edilir:
For Sayğac=İlk Qiymət to Son Qiymət [Step addım]
95 Vacib olmayan operatorlar kvadrat mötərizədə ([]) yazılır.
Dövrün gövdəsi
Next [Sayğac]
Şərtli dövr. Çox hallarda dövrün neçə dəfə təkrarlanması məlum olmur. Bu halda dövrlərin sayı şərtin ödənməsindən asılı olur. Belə dövr Do...Loop açar sözlərlə ifadə edilir. Şərt dövrdən əvvəl və sonra yerləşə bilir. Şərt dövrdən əvvəldirsə, buna qabaqlayıcı şərtli dövr və ya ―dövr-hələ‖ quruluşu deyilir. Bu quruluşda ola bilsin ki, dövr heç 1 dəfə də baş tutmasın. Burada dövrdən çıxmaq şərti While və ya Until açar sözlərlə həyata keçirilir. While şərt ödəndikcə, Until isə şərt ödənmədikcə işləyir:
Do While Şərt
Dövrün gövdəsi
Loop
Bu,(While) dövü davam etdirən şərt adlanır.
Do Until Şərt
Dövrün gövdəsi
Loop
Buna (Until) isə dövrü bitirən şərt deyilir.
Şərt dövrdən sonra yerləşibsə, buna ―dövr-qədər‖ quruluşu deyilir. Bu da Do...Loop
açar sözlərlə ifadə edilir:
Do
Dövrün gövdəsi Loop While Şərt Do
Dövrün gövdəsi
Loop Until Şərt
Göründüyü kimi, burada da dövrdən çıxmaq şərti While və Until vasitəsilə yerinə yetirilir. ―Dövr-qədər‖ quruluşu şərtin ödənib-ödənməməsindən asılı olmayaraq heç olmazsa, 1 dəfə işləyir.
|
