International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES,
NETWORKS AND
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30
512
Bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlar
nafaqat aloqa vositasi, balki axborotni
tarqatish vositasidir. Shuni ta’kidlash kerakki, terroristik va jinoiy guruhlar tobora
ko‘proq axborot ta’siriga ega bo‘lib, ijtimoiy tarmoqlar orqali ta’sir doirasini
kengaytirish va yangi adeptlarni jalb qilishga qaratilgan strategiyalarni yozadilar.
Shuning uchun davlatning axborot xavfsizligini ta’minlashning tarkibiy
qismlaridan biri ijtimoiy tarmoqlarda zararli axborotlarni monitoring qilish, tahlil
qilish va faol ravishda qarshi turishdir.
Biroq, bugungi kunda qarama-qarshilik muammosi juda kam ilmiy va texnik
yechimlarga ega. Mashhur vositalar ijtimoiy tarmoqlarda zararli ma’lumotlarni
aniqlash va ularga qarshi turish, qabul qilingan qarorlarning tezligi, to‘liqligi,
aniqligi va yetarliligi talablariga javob bermaydi.
Bu quyidagi bir necha
sabablardan iborat: Birinchidan, tizimlar ikkita bog‘liq bo‘lmagan modulga
bo‘linadi: 1.monitoring, 2.qarshi kurash. Ularning o‘rtasida operator bor.
Ikkinchidan, ijtimoiy tarmoqlar murakkab tuzilishga ega va turli xil geterogen
xabarlardan iborat bo‘lib, bu muxolifat maqsadini tanlashda, masalan, xabar turi,
manba va boshqa xususiyatlarni tanlashda yetarli darajada hisobga olinmaydi.
Uchinchidan, real vaqtda katta hajmdagi xabarlarni qayta ishlash va qisqa vaqt
ichida qarshi choralar uchun maqsadni tanlash kerak. Bunda qarshi tizim operatori
zararli ma’lumotlarning tarqalishini to‘xtata olmaydi. Shunday qilib,
ijtimoiy
tarmoqlarda zararli ma’lumotlarga qarshi kurashishning asosiy qiyinchiliklari
axborot sohasini rivojlantirishning zamonaviy tendensiyalaridan bevosita kelib
chiqadi. Ya’ni, zararli ma’lumotlarni o‘z ichiga olgan xabarlar hajmi, zararli
axborotni tarqatish tezligi, xabarlarni takrorlash tezligi, ijtimoiy tarmoqlarda
axborot tarqatishning yangi manbalari paydo bo‘lishining tezligi, tomoshabinlar
e’tiborini
jalb qilish usullari soni, ma’lumotlar geterogenlik darajasi. Bu ijtimoiy
tarmoqlarda zararli axborotga qarshi kurashish samaradorligini oshirish, shu
jumladan tezkorlik va haqiqiyligini ta’minlash zaruratini keltirib chiqaradi.[1]
Zararli ma’lumotlarga qarshi kurashish, ijtimoiy tarmoqlarda zararli axborot
manbalarini tahlil qilish va baholash masalalariga katta e’tibor D. A. Gubanov, I.
V. Kotenko, M. V. Litvinenko, I. B. Saenko, Yu Turdakov, A.A Chechulin, A. G.
Chxartishvili, A. L. Barabasi, X. Zheng va boshqalarning ko‘plab ishlari axborot
mojarosi va qarama-qarshiliklarga bag‘ishlangan.[3]
Yana bir tadqiqot esa ijtimoiy tarmoqlardan foydalanish ijtimoiy
yakkalanish hissini yuzaga keltirishini ko‘rsatdi. Olimlar kishilarning Facebook,
Twitter, Google+, YouTube,
LinkedIn, Instagram, Pinterest, Tumblr, Vine,
Snapchat va Reddit kabi 11 ta ijtimoiy tarmoqda o‘tkazgan vaqti ularning o‘zini
qanchalik ijtimoiy yakkalangan his qilishiga bog‘liq ekanligini o‘rganib chiqdi.[2]
Jarayonlarni axborotlashtirish va axborot tizimlarining samaradorligini
baholash masalalari M.V.Buynevich, V.P.Zabolotskiy, A.A.Musayev, R.M.
Yusupov asarlarida keltirilgan. Biroq, olimlar tomonidan olib borilgan muhim
qarshiliklarga qaramasdan, ijtimoiy tarmoqlarda zararli ma’lumotlarga qarshi
kurashish muammosi haligacha hal etilmagan va yangi tadqiqotlar o‘tkazishni
talab qiladi. [3]
International scientific conference "INFORMATION TECHNOLOGIES, NETWORKS AND
TELECOMMUNICATIONS" ITN&T-2022 Urgench, 2022y April 29-30
513
Zararli axborot manbalarini tahlil qilish va qarshi choralar tanlovini
avtomatlashtirish orqali ijtimoy tarmoqlarda zararli ma’lumotlarga qarshi
kurashish samaradorligini oshirish imkoniyati kengayadi. Ushbu maqsadga
erishish uchun quyida belgilangan vazifalar hal qilinishi lozim:
- zararli axborot va axborot almashinuvining mavjud modellarini tahlil
qilish;
- ijtimoiy tarmoqlarda mavjud manbalarni baholash algoritmlarini, mavjud
monitoring tizimlarini va ijtimoiy tarmoqlarda zararli ma’lumotlarga qarshi
kurashish
usullarini tahlil qilish;
- ijtimoiy tarmoq, manba va zararli ma’lumotlarning bir qator modellarini
ishlab chiqish;
- zararli axborot manbalarini tahlil qilish va qarshi choralar reytingini tahlil
qilish uchun bir qator algoritmlarni ishlab chiqish;
- ijtimoiy tarmoqlarda zararli axborotga qarshi kurashish usulini ishlab
chiqish;
- zararli axborotga qarshi tizim komponentlarining arxitekturasi va dasturiy
prototiplarini ishlab chiqish, tavsiya etilgan modellar,
algoritmlar, texnika va
arxitekturaning samaradorligini eksperimental va nazariy baholash.
-ijtimoiy tarmoqdagi zararli axborotga
qarshi kurashish modellari,
algoritmlari va usullarini ishlab chiqishdan iborat.
Ijtimoiy tarmoqlarda zararli ma’lumotlarga qarshi kurashishning asosiy
qoidalari quyidagilardan iborat:
1. Ijtimoiy tarmoq modellari, manba va zararli ma’lumotlar to‘plami;
2. Zararli axborot manbalarini tahlil qilish va qarshi choralar reytingini tahlil
qilish algoritmlari to‘plami;
3. Ijtimoiy tarmoqlarda zararli ma’lumotlarga qarshi kurashish usuli;
4.Zararli axborotga qarshi tizimning arxitekturasi va dasturiy komponentlari.
Maqolada taqdim etilgan ilmiy qoidalarning asosliligi va ishonchliligi ushbu
sohadagi tadqiqotlar holatini chuqur tahlil qilish orqali ta’minlanadi.
Xulosa qilib aytganda
, ilmiy izlanishlar natijasiga ko‘ra ijtimoiy
taqmoqlarda
zararli ma’lumotlarga qarshi kurashish modellari, usullari va
algoritmlari ishlab chiqildi. Davlat, jamiyat va shaxsning axborot xavfsizligida
ijtimoiy tarmoqlarda zararli axborotga qarshi turishning o‘rni va roli aniqlandi.
Tegishli modellar, algoritmlar va usullarning asosiy ta’riflari va sharhlari va zararli
axborotga qarshi mavjud tizimlar ko‘rib chiqildi. Mavjud yondashuvlar va
yechimlarning afzalliklari va kamchiliklari aniqlandi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yhati:
1. Модель вредоносной информации и ее распространителя в социальных
сетях / Л.А. Виткова, Д.В. Сахаров, Д.Р. Голузина // Защита информации.
Инсайд. - Спб., 2020. -№3 (93). - С. 66-72.
2.
https://daryo.uz/2017/07/06/
3.
https://www.dissercat.com
