41
«FOSFOR VA UNING BIRIKMALARI» MAVZUSINI O‘QITISHDA
INNOVATSIOH TEXNOLOGIYALARNI TATBIQ ETISH
Yo‘ldosheva Gulasal Zarifboy qizi
Nukus konchilik instituti Kimyo texnologiya yo„nalishi 3A-kurs talabasi
Annotatsiya: Ushbu maqolada kimyo darslarida “Fosfor va uning birikmalari”
mavzusini o„qitishda innovatsion texnologiyalarni tadbiq etish usullari hamda ularni
samaradorligi haqida so„z yuritiladi.
Kalit so‘zlar: fosfor, birikma, innovatsion texnologiya, ta‟lim, jarayon, kislota.
ASOSIY QISM
«Fosfor va uning birikmalari» mavzularini innovatsion texnologiyaning
«Muammoli o„qitish», «Aqliy hujum» metodlaridan foydalangan holda o„qitish
ijobiy samara beradi.
Mavzu ta‟limi jarayoniga «Muammoli o„qitish» usulini joriy qilish.
Mavzu rejasining har bir bo„limi uchun muammoli savollar tayyorlanadi.
1. Fosfoming shunday birikmasi borki, u havoda o„z-o„zidan alangalanib
yonadi. U qanday birikma? Uning tabiiy jarayonlarda hosil bo„lishi sababini
asoslab bering.
2. Gipofoslit kislotasi tarkibida 3 ta vodorod atomi bo„lishiga qaramay, uning
bir negizli bo„lishi sababini asoslab bering.
3. Respublikamizda avval fosforit minerali chetdan sotib olinar edi.
Mustaqillik yillarida bu xomashyo qaysi joyda topilib, uning boyitish kombinati
barpo qilindi? Hozirgi kunda qaysi korxonalarda mahalliy xomasliyo hisobiga
fosforli o„g„itlar ishlab chiqarilmoqda?
Misol tariqasida 3-muammoli savolni o„qituvchi-o„quvchi va o„quvchi-
o„quvchi munozaralari asosida hal qilinishi javoblarini keltiramiz. Bir o„quvchi
fosforli o„g„itlar ishlab chiqarish xom-ashyosi — fosforit avvallari Qozog„istonning
Jambul viloyatidan sotib olinar edi desa, ikkinchi o„quvchi mustaqillik yillarida
Qizilqumda fosforitning katta zaxirasi topildi, deb javob qaytaradi, uchinchi
o„quvchi Qizilqum fosforitni boyitish kombinati barpo qilindi, deb muammoli
savolni asoslab berishga harakat qiladi. To„rtinchi o„quvchi Samarqand, Qo„qon
superfosfat zavodlari fosforitdan foydalanib, fosforli o„g„itlar ishlab chiqarmoqda.
Olmaliq kimyo kombinatida esa Qizilqum fosforiti hisobiga aralash o„g„it, ammofos
ishlab chiqarilmoqda deydi. O„qituvchi muam¬moli savol to„g„ri hal qilinganligini
gapirib, uning tarbiyaviy tomonini asoslab beradi. Gap shundaki, mustaqillik
42
yillarida mahalliy xomashyo hisobiga ishlaydigan kimyoviy mahsulotlar ishlab
chiqarish korxonalari ko„plab barpo etildi.
Ularni tegishli mavzularda bayon etib borish, milliy istiqlol g„oyasini
o„quvchilar ongida shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi
1 va 2-muammoli savollar ham o„zaro bahs va munozaralar asosida hal
qilinadi.
Ta‟lim jarayoalga “Aqliy hujum” usulini joriy qilish.
«Aqliy hujum» ni ikki usulda amalga oshirish mumkin. Birinchi usul bo„yicha
o„quvchilar soni 25-30 ta bo„lgan guruhga mazkui mavzuni mustaqil ta‟lim sifatida
vazifa qilib beriladi va o„qituvchi shu mavzu bo„yicha g„oyalarni tayyorlaydi.
Seminar mashg„ulotida g„oyalarni hal qilish uchun uning birinchisini o„qib
eshittiradi.
1-g„oya. Fosforning kashf etilishi va uning xossalari. Bu g„oyaning amalga
oshirilishi uchun uning ba‟zi lavhalarini keltiramiz.
XII asrda arab alkimyogari Alxid Bexil fosforni birinchi marta kashf etgan.
1669-yilda nemis alkimyogari, savdogar G. Brand Bexil qo„llagan usulda fosforni
olib, uning olinish tafsilotini nihoyatda sir saqlagan va fosforning nur tarqatuvchi
xossasini namoyish qilib ko„rsatishdan foydalanish hisobiga boyib ketgan.
Branddan keyingi bu sohada olib borilgan izlanishlar to„g„risida nimalarni ayta
olasiz? Fosforga bo„lgan bunday qiziqishning boisi nimada? Uning ajoyib
xossalariga misollar keltira olasizmi?
Bu g„oya bo„yicha «Aqliy hujum»ni amalga oshirish uchun guruhdagi ikkita
o„quvchi qolgan o„quvchilar qaytargan javoblarni yozib boradi va yozib olingan
to„g„ri javoblar to„planadi. Ulami o„quvchilarga o„qib eshittiriladi.
Ushbu g„oya bo„yicha o„quvchilarning taxminiy bergan javoblarini keltiramiz.
Brand fosfor olish sirini saqlash qiyin bo„lib qolganda, bu sirni drezdenlik
kimyogar I. Kraftga sotadi. U ham fosfordan ancha foyda ko„radi. Fosfor olish siri
kimyogarlar I. Kunkel va Krexmeyrga ham ma‟lum bo„ladi.
1680-yilda mashhur ingliz olimi R. Boyl fosforni mustaqil holda oladi. Boyl
vafot etgandan keyin uning shogirdi A. Gankvits fosfor chayqovchiligi bilan
shug„ullanadi. 1743-yilda fosfor olishning arzon usulini kashf etib, uning tafsilotini
ochiq holda nashr qilgan A. Markgraf fosfor chayqovchiligiga chek qo„yadi.
O„qituvchi o„quvchilarning fikrlariga qo„shilib, o„quvchilarga yangi
ma‟lumotlar keltiradi.
Elektr pechida fosforning havo rang allotropiyasini kashf etgan rus olimi S.I.
Volfkovichning esdaliklarida yozilishicha, u kechqurun ishdan qaytayotganda
kiyimiga singib qolgan fosfor bug„lari havo rang nur tarqatishi va botinkasi tagidan
43
uchqun chiqishini ko„rgan yo„lovchilar butim Moskvada shov-shuv tarqatganlar va
olimni «nurlanuvchi manax» deb atashgan.
Fosforga bo„lgan yuksak qiziqishning boisi nimada, degan g„oyani hal
qilinishini keltiramiz.
Birinchi o„quvchi arab alkimyogari Alxid Bexil va nemis alkimyogari G. Brand
siydikni bug„latib, hosil bo„lgan qoldiqqa ko„mir va qum qo„shib qizdirilganda oq
fosfor olinganligi, u qorong„ida o„zidan nur sochib, xonani yoritgani uchun o„sha
zamonda nihoyatda ajoyib hodisa bo„lib ko„ringan deb tushuntirsa, ikkinchi
o„quvchi oq fosfor lyuminessensiya xossasiga ega bo„lib, u kunduz kuni yorug„likni
yutib, kechasi nur tarqatadi, deb qo„yilgan g„oyani hal qilishga harakat qiladi.
Gap shundaki, fosfor bug„idagi P4 holidagi molekulalar havoda sekin
oksidlanganda ajraladigan energiya nur shaklida chiqadi. Shuning uchun oq fosfor
qorong„ida nur sochadi.
1-g„oya. Fosfororganik birikmalax inson hayotida mu him ahamiyatga ega. U
inson organizmidagi genlar hosil bo„lish jarayonida ishtirok etadi. Bu jarayonning
hosil bo„lish mexanizmi tushuntiriladi.
2-g„oya. Fosfor (V)-oksidi, pirofosfat kislola, organizmdagi ATF, ADF
tuzilishidagi o„xshashliklar nimalardan iborat? Ulardagi qaysi bog„lar yuqori
energetik holatlarga ega ekanligini qanday asoslaysiz?
1-g„oyaning yechimiga o„xshab, 2-3-g„oyalar ham o„quvchilaming juda katta
qiziqishlariga va qizg„in munozaralarga sabab bo„lishi, ularning mavzuga oid
bilimlarni yaxshi o„zlashtirganliklaridan dalolat beradi.
Bu texnologiyaning 2-usulida o„quvchilar soni 50 tagacha bo„lgan ma‟ruza
mashg„ulotlarida hamma o„quvchilar ishtirokida «Aqliy hujum» amalga oshiriladi.
Mavzu ta‟lim vaqtini tejash uchun g„oyalarni hal qilishdagi o„quvchilarning fikrlari
yozib olinmaydi. G„oyalar hal qilinishidagi o„quvchilar javoblari eshitilib,
kamchiliklar boshqa o„quvchi yoki o„qituvchi tomonidan tuzatilib, g„oyani to„liq
hal qilishga erishiladi.
Innovatsion texnologiyani joriy qilib, kimyo ta‟limini amalga oshirishga oid
o„tkazilgan sinov natijalari darslar samaradorligini yuqori bo„lganligini ko„rsatadi.
Dars samaradorligini oshirish, birinchi navbatda, o„quvchilarning mavzuga oid
bilimlarni mustaqil holda to„liq o„zlashtira olganlaridagina yuzaga chiqishi
aniqlandi, aks holda vaqtni ko„p sarflanishi hisobiga dars rejasidagi ta‟limni to„liq
amalga oshirib bo„lmasligi kuzatiladi.
44
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Rahmatullayev N.G. Kimyo o„qitish metodikasi fanidan ma‟ruzalar matni.
T., TDPU 2007.
2. Nishonov M., Mamajonov Sh., Xo„jayev V. Kimyo o„qitish metodikasi. T.,
«O„qituvchhi, 2002.
3. Abdusamatov A., Mirzayev R., Ziyayev R. Organik kimyo. Akademik litsey
va kasb-hunar kollejlari talabalari uchun o„quv qo„llanma. T., «O„qituvchi», 2010.
| 