Innovatsiya va intergatsiya

IX BOB. P E D A G O G IK A T I Z I M I N I
MUVOFIQLASHTIRISH
Umumiy pedagogika tizimga mansub bolgan doimiy umumiy 
innovatsiya, uning o'quv-tarbiya jarayonini muvofiqlashtirish - ko4p 
sonli imkoniyatlardan eng qulayini to'plab olish jarayoni. Shunday 
murakkab, empatik, ko‘p qirrali, iyerarxik pedagogika tizimida ish- 
lash mumkin. Muqobillar, shuningdek, oqim va o ^ u v-ta’lim faoliyatini 
tashkil etishning maqsadli yo41ari mavjud. Lekin ulardan bittasigina 
aniq vaziyat uchun mos kelishi mumkin. Uni qidirib topish muvo- 
fiqlashtirishning asosiy vazifasidir.
Bu vazifa mumkin bo lg an muqobillarni taqqoslash va boshqa 
mavjud imkoniyatlarni baholash yoMi bilan hal etiladi. Muvofiqlashtirish 
deganda pedagogika tizimi qaysi maqsadlar uchun tashkil etilgan 
bo'lsa, o4sha maqsadlarga mos munosiblik darajasini aniqlash mumkin. 
Bir sharoit uchun erishilgan muvofiqlik hech qachon boshqa sharoitlarga 
mos kelmaydi. Shuning uchun muvofiqlashtirish tushunchasi aniqlikni 
talab qiladi. Muvofiqlashtirish umumiy bo'lishi mumkin emas, u 
faqatgina helgilab olingan masofaga nisbatan yuzaga kelishi lozim. 
Shu bilan birga pedagogika tizimini qaysi maqsadda muvofiqlashtirish, 
qay bir ko'rsatmalar qo‘yilgan maqsad bilan muvofiqligi mos bolishiga 
erishish kerakiigini aniq tasavvur etish zarur. Muvofiqlashtirishning 
nazariy va amaliy yo'nalishlarini ajrata bilish zarur. Muvofiqlashtirish 
tushunchasining sinonimi nazariy asosda muqobillarni hisoblash, 
chamalab ko'rish, taqqoslash va solishtirishdir. Muvofiqlashtirish ama­
liy yo'nalishda yangilik kiritish, qayta tashkil etish, qayta qurish, 
qow
yilgan masalalar yechilishini eng qulay holga keltirishdir. Muvo­
fiqlashtirish masalalarini yechish asosiy oMchov - mezonlarini tan- 
lashdan boshlanadi. Muvofiqlashtirish mezoni ~ bu rivojlanish m um ­
kin boMgan muqobillariga baho berish va ulardan eng yaxshisini 
tanlab olishni amalga oshirish uchun mos bo'lgan belgidir. Mezon -
olchov birligi ko'rsatkichdan iborat mantiqni talab etishiga qaramay,
199

pedagogikada u har doirn kompleks bo'lib chiqadi, chunki pedagogika 
tizimida o‘tib boruvchi jarayonlar. sabab va oqimlarni ajratishning iloji 
bo'lmaydi. Old in ko‘rsatib o'tilganidek. o’qituvchi va o'quvchilarni 
haddan tashqari ish bilan band etish yoMlari bilan kerakli natijalarga 
erishish mumkin. Qo'shimcha yuk ish qobiliyatining pasayishiga, 
yomonlashuviga olib kelmasligi uchun. Muvofiqlashtirishning o'lchov 
mezonlari kerak. Faqat shundagina o'zi uchun mumkin bo'lgan chega- 
rada ish olib boruvchi o'qituvchi va o'quvchilar ortiqcha yuksiz o'quv- 
ta'lim jarayonini qulay, deb hisoblash mumkin. Eslatib o'tish kerakki, 
ilgarigi qoidalar bo'yicha ularni hali hech kim bekor qilgani vo'q, 
birinchi sinfda bola uy vazifalarini bajarish uchun 1 soat, ikkinchi 
sinfda 1,5 soat, uchinchi-to'rtinchi sinflarda 2 soat, beshinchi-oltinchi 
sinflarda 2,5 soat. yettinchi sinfda 3 soat. sakkizinchi-to'qqizinchi sinf­
larda 4 soat sarflashi kerak. Shundax qilib. o'quv-tarbiya jarayonini 
muvofiqlashtirishning asosiy mezon-oichovi sifatida ikki ko'rsatkich 
bir-biri bilan bog'liq holda qo'llaniladi:
1. Ta'lim-tarbiya va o'quvchilarning bilimini rivojlantirishda iloji 
boricha yuqori natijalarga erishish.
2. Flar bir yoshdagi o'quvchilar va o'qituvchilar sinfi uy ishlarini 
bajarishlari uchun sarflanadigan vaqtlarga rio\ra qilish. Muvofiqlashtirish 
metodik asos bo'lib, pedagogik jarayonning hamma komponentlarini. 
o'zaro qonuniy aloqalarini birgalikda boshqarish. umumiy nazariyaga 
tayanib o’rganishni talab qiluvchi tizimli yondashish hisoblanadi. 
Falsafiy kategoriyalar bo'yicha muvofiqlashtirish «chegara», «olchov»- 
ga asoslanadi. U pedagogika tizimini u yoki bu tashkil etuvchilarini 
giperbolizatsiyalashtirish. faolivat sur'atini. o'qitish murakkabligini 
ko'~
tarib yoki pasaytirib yuborishga qarshi chiqadi. aynan ularni ko'rishga 
muvofiq chegara tanlashni talab etadi.
Pedagogika tizimini muvofiqlashtirishning asosiy metodologik 
talablari quyidagilardan iborat:
Muvofiqlashtirishni boshqarish tartibi butun tizimni birdek qamrab 
olishi.
Qulay muqobilni tanlab olishda o'quv-tarbiya jarayoni qonuniyat- 
larining hamma tizimiga tayanish.
Tizim tashkil etuvchilarning hammasini muvofiqlashtirish imkoni- 
yatlarini muntazam qayd etib borish.
200

Muvofiqlashtirishga yana-da yuqoriroq masalalar va ularni yechish- 
da takomillashgan texnologiyani qo'llab boruvchi doimiy harakat- 
lanuvchi innovatsion jarayon sifatida qaraladi.
Shunga e’tibor berish kerakki, bir tomondan muvofiqlashtirish 
pedagogik jarayonning mavjud sharoitga moslashuvini nazarda tutsa, 
boshqa tomondan o'zi yangi sharoit yaratib. unga pedagogik jarayon 
moslashishini taiab qiladi. Bu yerda hech qanday qarama-qarshilik 
yo‘q, chunki bu ikki jarayon bir-biri bilan bog'liq holda davom etadi. 
Agar biz bugun sharoitga moslashsak, bu bizga bog‘liq bo'lmagan 
vaziyat bilan bogliqdir. Lekin pedagog har doim ularni muvaffaqiyatli 
borishi uchun muvofiqlashtirishga intiladi. Amalda muvofiqlashtirish 
sinf va umuman, maktab 
0
‘quvchilari erishgan bilimlarni, shuningdek, 
tarbiyasining rivojlanganlik darajasini belgilangan ko'rsatkichlar bilan 
baholashdan boshlanadi. Odatda, uni aniq, tocg‘ri baholash darajasi 
pastroq bo‘ladi. Biroz vaqtdan keyin natijalar o4sishining mumkinlik 
darajasi loyihalashtiriladi. So'ngra ko'zlangan o'zgarishni ta’minlashga 
qaratilgan o'quv-tarbiya choralari tizimi qo'llaniladi. Bu ishlar yakunida 
erishilgan natijalar va jarayonlar solishtiriladi, o'quvchi va o'qituvchi uv 
vazifasi va sinfdan tashqari ish olib borishga ketkazgan kuchlarining 
muvofiqlashtirish darajasi haqida xulosa chiqariladi.
Muvofiqlashtirish o’quv-tarbiya jarayoni qonuniyatlari va asoslaridan 
tabiiy kelib chiquvchi uslublar tizimi orqali amalga oshiriladi.
M U V O F I Q L A S H T I R I S H T I Z I M I
201

Maktab, pedagog va o'quvchilar faoliyatining quyidagi darajalari 
ma’lum: yetarli emas, jiddiy (og'ir. mushkul), yomon ahvol, tushunarli.
Oxirgisini ta'minlash uchun o4qiiv-tarbiya jarayonini muvofiq- 
lashtirishning quyidagi uslublari qo'llaniladi:
Umumiy talab sifatida kompleks yondashish, rejalashtirish, amaliy 
faoliyat choralarini tatbiq etish.
1. Pedagogika tizimi xususiyatlarini hisobga olgan ho Ida masa­
lalarni aniqlab olish.
2. Predmetlararo yo’nalishlarni bir-biriga muvofiqlashtirishda aso- 
siylarini aniqlash yordamida o‘quv-ta’lim jarayoni mazmunining qulay 
variantini tanlash, ratsional mazmun tuzilishini qurish.
3. Qo'yilgan masalalarni ow
z vaqtida muvaffaqiyatli bajarish imko- 
nini beruvchi o‘quv-tarbiya jarayonL uslub va shakllarini tanlash.
4. Yaxshi tayyorlangan, bo‘sh o'zlashtirilgan va boshqa hamma 
ta’lim oluvchilarga differensial va individual yondashishni amalga 
oshirish.
5. O'quv-tarbiya faoliyatida boshqarish va o'zini boshqarishning 
ratsional birga olib borilishi, uning borishini tezkor to'g'rilash va 
tuzatish.
6. O'quv-tarbiva jarayoni natijalari va ularga sarflangan harakatlar 
nisbati tahlil qilinadi.
Agar o'quv-tarbiya jarayon in i qulaylashtirish bo'yicha asosiy peda­
gogik harakatlarni qisqacha yakun qilib olsak, unda quyidagilarga ega 
bo'lamiz:
• masalalarni aniqlash va umumlashtirish;
• general izatsiy a;
• predmetlar va yo‘nalishlararo muvofiqlik:
• ularni solishtirib, baholash asosida muqobillarini tanlab olish;
• gumanizatsiya (insonparvarlashtirish);
• muhim sharoitlar yaratish;
• boshqarish va o'zini o'zi boshqarishni birgalikda olib borish:
• jaravonni o*z vaqtida tuzatib. tartibga solib turish;
• uning natijalarini belgilangan ko'rsatkiehlar bo'yicha baholash;
• yanada murakkab muammolarga o'tish:
• innovatsion jarayonning muntazamligi va asta-sekinligi.
202

Наг qanday vositaning vangiligi shaxsiy kabi vaqt tushunchasida 
nisbiy turadi. Biror o'qituvchi uchun yangi bo'lgan narsa ikkinchi 
o'qituvchi uchun yangi bo'lmaydi. Yangilik har doirn aniq tarixiy 
ifodaga ega bo'ladi. Aniq vaqtda yaratilib, aniq tarixiy bosqichda 
masalalarni yechib, yangilik qisqa vaqt ichida ko'pchilik mulld, 
odativ ko'pchilik umumiy tajribasi bo'lib qolishi yoki eskirib, keyingi 
vaqt vanglish, rivojlanishga to'siq bo'lib qolishi mumkin. Masalan, 
Y.A. Komenskiyning jamoa bo'lib dars o'tish ta ’lim tizimi.
Xususiy yangilik - nisbatan yangilik turlaridan biri. Xususiy 
yangilik mahsulot elementlaridan biri kundalik zamonaviylashtirilishi 
tartibida yangidan ishni boshlashni anglatadi. Jism qandaydir bir jihat- 
dan yangilanadi. Xususiy vangiliklar to'planib borishi uning to'la 
o'zgarishga olib kelishi mumkin. Shartli yangilik ilgari bo'lgan ele- 
mentlarning g'avrioddiy birlashuvi natijasida hosil bo'ladi. Bu o'z- 
o'zidan yangilik emas, lekin bu qo'llanishida murakkab va ilg'or qayta 
tuzilishga olib keladi.
Bund an tashqari, subvektiv yangilik ko'rsatiladi, bunda ushbu 
subyekt uchun obyekt yangi bo'ladi. Har bir davrning ta’lim-tarbiya 
sohasida o'zining yangi ko'satkichlari bo'ladi. Ushbu davr uchun yangi 
ko'rsatkich boshqa davr uchun yangi boimasligi mumkin. Yangilikning 
muhim tomonk u ushbu obyektning ilgarigisidan nimasi bilan farq 
qilishini ko‘rsatib beradi. Masalan, taklif etilayotgan o'qitish metodikasi 
ilgarigi ma'lumotlariga kow
ra, quyidagi qismlarga ajratiladi: m a’lum 
bo’lganini boshqa ko’rinishda ko'rish (keltirish), ya’ni amalda yangilik 
yo'q bo'lib - rasman yangilik:
1. Ilgari m a’lum bo'lgan yangilik sezilmas o'zgarishlar bilan qay- 
tarilishi.
2. Ilgari ma’lum bo'lganga aniqlik kiritish.
3. Ilgari ma'lum bo'lganni muhim elementlar bilan to'ldirish.
4. Sifatli yangi obyekt yaratish.
Yangilik - bu ayni vosita, innovatsiya esa jaravon. u m a’lum bos- 
qichlar bo'yicha rivojlanadi. Innovatikada bu yangiliklar kiritishning 
havot sikli tushunchasida aksini topadi.
Birinchi qism - pedagogikada yangilik yaratish qismi bo'lib, bu 
yerda pedagogikada yangi pedagogik yangiliklarni klassifikatsiyalash, 
yangilik yaratish shartlari, yangilik mezoni. yangilikni o'zlashtirish va
203

foydalanishga tayyorlash oTchovi. odatlar va novatorlik pedagogik bos- 
qichlari vangilik ijodkorlari kabi kategoriyalari ko'rib chiqiladi. Shu 
bilan birga pedagogikada vangilik kategoriya chegarasi nazariyasini 
ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Bu tushunchalarni pedagogik 
neologiya o'rganadi.
Ikkinchi qism - yangilikni baholash, o^iashtirish va tushunish 
bloki: yangilikni o'zlashtirish jarayoni turlari va baholash, pedagogik 
hamkorlik, pedagogikada kosenvator va novatorlar, 
innovatsion 
muhit, pedagogik birlashmani yangilikni baholash va qabul qilishga 
tayyorlash. Bu tushunchalarni pedagogik aksialogiya o'rganadi.
Uchinchi qism - yangilikdan foydalanish va qoilash bloki. Ushbu 
blokda tatbiq etish, yangilikni qoilash va foydalanish turlari va qonu- 
niyatlari o'rganiladi. Bu tushunchalar bloki pedagogik praksianalogiya 
deb nomlanuvchi tatbiq etishni o'rgatish bilan bogMiq. Pedagogik in no- 
vatsiyalar qayta takrorlanish sikli. qonuni, mazmuni yangi sharoitda 
yangilikning qayta tiklanishidan iborat. Pedagogika va ta’lim tizimi 
uchun bu o‘ziga xos xususiyat, shu sababli vangilik nazariyasi va ama- 
liyoti ko‘pgina qarama-qarshi 1 iklar keltirib chiqaradi, chunki pedagog» 
lar birlashmasi ilgari bo'lgani kabi yondashib, bu yangilikni takrorlashi 
eski emas. Yoki eskisining yangidan qayta tikianishi ekani sezilmaydi. 
Ta’lim sohasida pedagogik adabiyotlarda innovatsion jarayonlarning 
ikki turi ko'rsatiladi.
1-tur. Innovatsiya ko'p jihatdan tabiiy; o'z-ow
zidan sodir bo‘ladi. 
Yuzaga keltiruvchi talablarga aniq bogianm ay yoki innovatsion jara- 
yonni amalga oshirish yo\l va vositalarini butun sharoitlar tizimini toMa 
tushunmagan holda sodir boladi. Bu turdagi innovatsiya har doim ham 
ilmiy asoslash toialigi bilan bogliq bo'lishi, vaziyat tartiblari ta’siri 
bilan imperik asosda sodir boladi. Bu turdagi innovatsion jarayonga 
o'qituvchi innovator, tarbiyachi ota-onalar faoliyatini kiritish mumkin.
2-tur. Yangiliklar kiritishning ikkinchi turi ta’lim tizimida ongli 
ravishda maqsadni ko'zlab, fonlararo faoliyatda ilmiy tarqala oladigan 
mahsulot bo'lgan innovatsiya.
Innovatsion jarayonlarning pedagogikada jadallashishi faqatgina 
ijtimoiy buyurtma va nazorat, tekshirishlar hamda novatorlik tajribasida 
ularni amalga oshira oladigan vositalar mavjudligi bilan bog'liq boimav, 
pedagogik uyushmasi ongi doirasidagi mu him o'zgarishlarga ham
204

bog'liqdir. Tizimda yangilikni ldritishga pedagoglarning psixologik 
tayyorligi juda muhim shartdir. Ayniqsa, shuni hozirgi maktablarimiz 
innovatsion jarayonning boshlang'ich radikal bosqichi davridan оЧа- 
yotgan, butim jamiyat hayotidagi qayta qurish bilan yuzaga kelgan, 
uni bizning pedagogikamiz merosini qavtarish davrida tushunish 
muhimdir. Aniq yangiliklarni kiritish va o'rganish bilan b o giiq ishlab 
chiqish zarurligini tushunib, ilmiy qiziqishlar innovatsion jarayonlar 
borishiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilishga qaratildi. Shu tarzda 
innovatsiya pedagogik jarayon komponentlari, umuman, pedagogik 
uvushma faoliyati va umumiy tuzilishga ta’sir etuvchi katta tizim 
samaraga egadir. Har qanday oddiy yangiliklardan farqli pedagogik 
innovatsiya bolalar tarbiyasi shaxsiy va ijodiy jarayonini taklif etadi. 
Ular butun ta’lim sohasi va turli vazifalarni bajaruvchi ekspert konsul- 
tant, loyihalashtiriivchi yangilik kiritish maktabi pedagogi ishlarini 
bajaruvchi o’qituvchini tayyorlashni o*z ichiga qamrab oladi.

Download 7,6 Mb.