ilmiy-amaliy
m aium otlar to'plangan.
Endi asosiy vazifa ana shu m aium otlarni ijtimoiy hayotning barcha
jabhalarida qoilashdan iborat, Odamga chaqaloqligidan keksalik
davrigacha uning ichki imkoniyati, mavli, iqtidori, aql-zakovati, qiziqish,
irodasi. his-tuyg'usi, diqqati va bilim jarayonlarining xususiyatiga
ko'ra, individual munosabatda boiishi. bunga pedagogik-psixologik
taiim n in g talablariga integratsion moslashuv xususiyatlaridan kelib
chiqqan holda ish olib borish maqsadga muvofiqdir.
207
TA’L IM S A M A R A D O R L IG IN IN G 0 ‘Q U V C H I
P SIX O L O G IY A S IG A TA’SIR I
Davr hamma zamonlarda ham ta'limning yuqori darajada bo'lishini
taqozo qilgan. Barcha rivojlangan mamlakatlarda xalq ta lim i tizimining
muvaffaqiyati ushbu sohada psixologik xizmatni har tomoniama to'g'ri
va samarali tarzda tatbiq etish bilan bevosita bogiiq ekanligi e’tiborni
tortmoqda.
Tegishli adabiyotlar tahlili va kuzatishlarimiz natijasi shundan
dalolat bermoqdaki, maktabga psixologik xizmat tizimining ilmiy va
amaliy vazifalari turli mamlakatlarda turlicha joriy etilmoqda. Biz
ning umumta'lim maktablarimizda psixologik xizmat tizimi o^ziga
xos usulda joriy etilgan va dastlabki ekspremental tadqiqotlar olib
borilmoqda.
Maktabda ta'lim olayotgan har bir bola iqtidorini, individual imko-
niyatlarini va boshqa qator shaxsiy sifatlarini batafsil o^rganmay,
tahlil qilmay turib mazkur o’quvchi kelajagini pedagogik jihatdan
to*g‘ri baholab bolmaydi. O'quvchilarning faolligini ta’minlashda
bugungi kunda psixologik xizmat tizimi tomonidan bartaraf qilinishi
lozim boMgan qator muammolar mavjud. Bolalarni ruhiv intellektual
tayyorgarligi asosida maktabga qabul qilish shunday masalalardan
biridir. Keyingi paytda olti, yetti yoshga kirgan barcha bolalarni
yoppasiga maktabga qabul qilish an'anaga avlangan. Psixologlar esa
hech qachon ishni bunday tartibda hal etishga yo’l qo’ymagan bo‘lar
edilar. Sababi, har bir bola ham aqliy. ham jismoniy jihatdan o’ziga
xos individual imkonivatlarga ega: ba'zi bolalar olti, yetti, hatto sakkiz
yoshga toisalar-da. ta lim n i boshqa tengdoshlari qatori ow
zlashtirishga
tayyor boUmaganlar. Biz esa ularni maktab rejasiga. ba'zan esa ota-
onasining xohishiga qarab maktabga qabul qilaveramiz. Mashg6ulotlarga
esa bolalarni majburan olib boramiz. Natijada bola ruhiv jihatdan turli
kasalliklarga yo'liqishi mumkin. Bu esa bolaning aqliy va intellektual
jihatdan tabiiy rivojlanishi ildiziga ataylab bolta urish demakdir. Bunday
holatlarga zudlik bilan barham berish, ya'ni har bir maktab taMimiga
ilk bor qadam qobygan bolani maxsus va mukammal ishlab chiqilgan
psixologik testdan o4kazish va uning natijalari asosidagina maktabga
qabul qilish haqida mas’uliyat bilan o'ylashimizga to6g6ri keladi.
208
Boshlang'ich ta’limda kuni uzaytirilgan guruhlarni to'g'ri tashkil
etish imiatnmosi ham g'oyat muhimdir. Ko'pgina maktablarda aksariyat
1-2-sinf o'quvchilari darsdan so\ng 4 yoki 5 soatlah maktabda, kuni
uzaytirilgan guruhlarda qolib o'qish lari kerak. Bu holda biz 6-7
yoshli bolani 7-8 soatlab maktabda ushlab turamiz. Xo‘sh, bola buni
xohlaydimi? Albatta yo'q. Chunki, hatto biz kattalar ham muntazam bir
joy da 7-8 soatlab qolib o'qish yoki ishlash imkoniyatiga ega emasmiz.
Axir, bolaning imkoniyatlari hali ko'proq o'vinga va uxlashga mos-
langan-ku. 7-8 soatlab bir joyda bo'lish jarayonida bola zerikadi, ruhiy
jihatdan toliqadl nihoyat. maktabdan beziydi, hatto unda yuksak
darajada rivoj topish mumkin b o lg an o'quv qiziqishlari so'nishi mum
kin. Eng achinarlisi, bunday hollarda u uyga borib, hatto ovqatni ham
yemay uxlab qoladi. Shunday ekan, kuni uzaytirilgan guruhlar tizimini
shakl va mazmiman psixologik talablar asosida qayta ishlash vaqti
keldi.
Maktabda baholash ham psixologik mezonlar asosida amalga
oshirilishi kerak. Psixologik-pedagogik adabiyotlardan ma’lum ki,
boshlang'ich sinf o'quvchisi uchun eng birinchi maqsad - bu? yaxshi
baho olish va shu baho orqali o'z «men»ligini ilk bor his etish, ota-
onasi va kattalar hurmatiga sazovor bo'lishdir. Shuning uchun o'quv-
chilar yaxshi baho olishga intiladilar. Lekin ko'p hollarda baholash
mezonining buzilishi o'quvchi ruhiyatiga, ayni paytda, shaxs sifatida-
gi taraqqiyotiga salbiy ta’sir etmay qolmaycli. Shuning uchun bosh
lang'ich sinf o'quvchi larida baholashning psixologik mezonlari
chuqurroq o'vlab ko'rilishi kerak. Bola shaxsini to'g'ri tushunish va
lining harakatlarini tahlil qila olish zarur. «Har bir shaxs qaytarilmas
temperamentdir», - degan edi fiziolog olim I.P.Pavlov. Qolaversa,
har bir shaxsning o'zigagina xos imkoniyatlari mavjudligi va unga
hamisha jiddiy e’tibor berish zarurligi haqida 0 ‘rta Osiyoning buyuk
mutafakkirlari Abu Ali ibn Sino. al-Forobiy va Abu Rayhon Beruniy
ham o'z zamonlarida alohida qayd etib o'tganlar. Chunonchi, o'qituvchi
bola shaxsini tarbiyalash uchun dastavval uning «Betakror olamiga»
kira olishi va shunga mos keluvchi tarbiyaviy tadbirlar rejasini tuzmog'i
va qoMlamog'i lozim.
Taniqli ruhshunos olim L.S. Vigotskiy taraqqiyotidan ilgarilab ket-
gan ta’limgina samarali boiishini qayta-qayta ta’kidlagan edi. Bugun
209
bola kattalar yordamida amalga oshirilayotgan ishni ertaga o’zi bajari-
shi kerak, JBunga bolani har tomonlama rivojlantiradigan, uni fikrlashga
ovrgatadigan, qobiliyatini asta-sekin o'sib borishiga imkoniyat yaratadi-
gan, tafakkurning yangidan-yangi qirralarini ochadigan pedagogik
usullar va maxsus psixologik xizmat tizimi mavjud bo'lgan taqdirdagina
erishish mumkin. Yuqoridagi. muarnmolarni hal qilish jarayonida
maktab psixologlari quyidagi vazifalarni amalga oshirishlari lozim:
1. Har bir ow
quvchida namovon bolishi mumkin bolgan stress
(hissiy zo'riqish) holatlanga o’tishini aniqlash (psixodiagnostik ishlar).
2. O'quv faoliyatini tashkil etish, nazorat qilish va boshqarish
jarayonida o'quv faolligi va samaradorligiga salbiy ta'sir etish mumkin
bo’lgan holatlarini oldindan ko'ra bilish va ularni bartaraf etish uchun
muntazam ravishda tegishli tadbirlar o4tkazish (psixoprofilaktik ishlar).
3. 0 ‘quvchilarning fanlarni o'zlashtira olmaslik sabablarini aniqlash
va shu asosda ular bilan alohida mustaqil ishlar olib borish, ulardagi
imkoniyatlarni keng miqyosda o’rganish va rivojlantirish orqali o‘quv-
chi shaxsidagi faollikni oshirish yollarini izlash (rivojlantiruvchi va
psixokorreksion ishlar).
4. Har bir o'quvchining o'zigagina xos iqtidori. qiziqishlari, maq-
sadlari. o‘qish imkoniyatlari haqida shu o'quvchining o'ziga, sinf rahba-
riga va ota-onasiga o'z vaqtida tegishli maMuniotlar bera olish (psixo
logik maslahat ish lari).
5. Psixologik xizmat nizomiga am a I. qilgan holda har bir o'quvchi
uchun «Shaxs psixologik varaqasi» ni to'Idirish. Har bir sinfdagi
o'quvchilar guruhi, rasmiy va norasmiy kichik guruhlar, sardorlar va
ayrim «ajralib qolgan» o'quvchilar bilan individual-psixologik ishlar
olib borish rejalarini tuzish. O'quvchilarni maktabga qabul qilishda faol
ishtirok etish va ularni kasbga yollash bilan bogiiq tadbirlar koiam ini
belgilash (umumiy faoliyat tadbirlari).
Qisqasi. har bir o'quvchi uchun psixologik muhofaza imkoniyatlarini
yaratish va shu asosda o'quv faol iyat i samaradorligini ta ’minlash zarur
boMadi. Maktab o4quvchilariga xos psixologik qonuniyatlarga to liq
rioya qilish talim n i tashkil etishda katta ahamiyatga ega. ShuningdeL
bolalarga bilimlari va huquqlari doirasida boshlangich taMim tizimida
olib borilayotgan darslarni psixologik jihatdan tahlil qilish va tegishli
210
tavsiyalarni ishiab chiqish taiim d ag i vutuqlar omili bo'ladi. Bu jara-
yonda, ayniqsa, aqliy va nutqiy taraqqiyotida nuqsoni bo'lgan ayrim
o'quvchilar faoliyatiga alohida e’tiborni qaratish kerak boladi.
O'ylaymizkL maktab psixologlari tomonidan yuqorida qayd etilgan
muammolarning bartaraf etilishi va vazifalarning muvaffaqiyatli
amalga oshirilishi O'zbekistonda boshlang'ich taMim tizimi istiqbol-
larini yanada vuksakroq saviyaga koTarishga xizmat qiladi.
IN T E G R A T S IY A - TA’L I M
|
