|
Innovatsiyalar vazirligi toshkent moliya insituti buxgalterya xisobi va audit fakulteti buxgalterya xisobi va audit fak
|
| bet | 1/6 | | Sana | 03.04.2024 | | Hajmi | 80.74 Kb. | | #186176 |
Bog'liq Biznesda buxgalteriya xisobi fanidan kurs ishi 8-Chala cho\'llar, 7-Tuproqning issiqlik xossalari va issiqlik rejimi, 6-Tuproq kislotaligi vaIshqoriyligi Tuproq buferligi va ularning, 5-Tuproqning havo xossalari va havo rejimi;, doimiy uz, Buxgalteriya hisobining milliy standartlari
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT MOLIYA INSITUTI
BUXGALTERYA XISOBI VA AUDIT FAKULTETI FAKULTETI “BUXGALTERYA XISOBI VA AUDIT FAKULTETI YO’NALISHI
BHA-72 2/23 GURUH TALABASI
BIZNESDA BUXGALTERYA XISOBI FANIDAN
MAVZU: BIZNES JARAYONIDA XO'JALIK SUBEKTI
Topshirdi: A. Akramov
Qabul qildi: D.Quvatova
Toshkent - 2023
Reja:
Kirish……………………………………………………………………….3
1 Korxonalarda pul daromadlarini shakllanishning moliyaviy iqtisodiy mazmun…………………………………………………………………… 5
2.Korxonalarda moliyaviy natijalarni taksimlanish mexanizmlari xamda unga ta’sir etuvchi omillar taxlil………………………………………..15
3.Korxonalar foydasi va iqtisodiy faollikni moliyaviy
baxolash tizimi……………………………………………………………29
Xulosa….………………………………………………………………….36
Ilova va Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………..37
Kirish:
Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoyitda O’zbekiston Respublikasida mamlakat taraqqiyotining barcha sohalarida, shu qatorda eng avvalo tadbirkorlik sohasida islohatlarni yanada rivojlantirish va erkinlashtirish borasidagi aniq dasturlar ishlab chiqilgan va ularni hozirgi kunda yanada takomillashtirish chralari ko’rib kelinmoqda. Hozirgi kunda mamlakatimizda tadbirkorlarga keng eshiklar ochilgan, mamlakatimizning har bir fuqorosi tadbirkorlik bilan shug’ullanish huquqiga egadirlar. Bunga yaqqol misol sifatida hozirgi kunda banklarimizning tadbirkorlikni yanada rivojlantirish maqsadida berilayotgan eng kam foiz stavkalarda belgilangan kreditlarni misol qilishimiz mumkin. Shunday ekan bu imkoniyatlardan foyalangan xolda mamlakatimizning iqtisodiyotiga xissa qo’shish yoshlar hamda umuman barcha fuqorolarning eng oily burchlaridan biri sifatida qarasak mubolag’a bo’lmaydi. 1Birinchi prezidentimiz Islom Abdug’anevich Karimov: “Oldimizda turgan birinchi va asosiy vazifa – bu izchil iqtisodiy o’sish, chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, ishlab chiqarishni mukammallashtirish va ilg’or texnologiyalar bilan qayta qurollantirishning bosh sharti bo’lgan makroiqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishish muammosidir”1 deb takidlagan edilar. Bundan tashqari prezidentimiz SHavkat Mirziyoev “Bizning yana bir muhim vazifamiz – kichik biznis va tadbirkorlik sohasini qo’llab - quvvatlash va rag’batlantirish, mamlakatimiz iqtisodiy qudratini, yurtimizda tinchlik va barqarorlik, ijtimoiy totuvlikni mustahkamlashdan, bu soha ulushini yanada oshirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratib berishdan iborat. Nega deganda, tadbirkor nafaqat o’zini va oilasini, balki xalqini ham, davlatini ham boqadi. Men takror bo’lsa ham, aytishdan hech qachon charchamayman, ya’ni “Xalq boy bo’lsa, davlat ham boy va qudratli bo’ladi”2 deb takidlagan edilar. Bu, Respublikamizda faoliyat yuritayotgan barcha tadbirkorlik subektlarining foyda ko’rish maqsadida, bozor iqtisodiyoti talablaridan kelib chiqqan xolda ishlab chiqarishi yoki xizmatlar ko’rsatishini talab etadi. 2Respublikamizda iqtisodiy va moliyaviy barqarorlikka erishish uchun tadbirkorlik subektlarimizni yanada rivojlantirish va ularni dunyo bozorida o’z o’rinlarini topishi uchun, bundan tashqari mamlakatimizda import o’rnini bosuvchi tovarlarni ishlab chiqarish, hamda eksport bob tovarlarni ko’paytirish bevosita xo’jalik yurituvchi subektlarning asosiy (operatsion) faoliyatidan olinadigan daromadlarini hisobini yuritish bilan chambarchas bog’liqdir. Chunki har bir xo’jalik yurituvchi subekt foyda olarkan albatta o’z faoliyatini kengaytirishga, yanada ko’proq foyda olishga intiladi bu esa bevosita mamlakat iqtisodiyotini o’sishiga va import mahsulotlarga bo’lgan ehtiyojni kmaytirishga olib kelishi bilan bir qatorda chetga eksport qilish imkonini ham yaratadi. Bu esa chetdan valuta kirib kelish imkoniyatini yaratadi buning uchun mamlakatimizda imkoniyatlar yitarli darajada deb o’ylaymiz. Mamlakatimiz uchun tadbirkorlik yangi soxa emas bu soxa bilan qadimdan ajdodlarimiz shug’ullanib kelishgan, bunga misol sifatida birgina “Buyuk ipak yo’li”ning markazi mamlakatimiz hududidan o’tganligini misol qilishimiz yitarli deb o’ylaymiz. Bizning oldimizda turgan vazifa bu soxani yangi strategik maqsadlarini belgilashdir. Bu maqsadlarga erishish uchun oldimizda turgan qator to’siq va kamchiliklarni bartaraf etib mamlakatimizni jaxon bozoridagi iqtisodiy mavqiyini yanada yuksaltirish va mustahkamlashdan iboratdir. Bunda bizga xo’jalik yurituvchi subektlarning operatsion faoliyati daromadlari hisobini yanada takomillashtirish yordam beradi. Mamlakatimizning oldida turgan eng muhim vazifalardan biri sifatida mamlakatda tadbrkorlik subektlarini ko’paytirish hamda faoliyat yuritayotgan tadbirkorlik subektlarini rivojlantirib jaxon talablariga mos keladigan tovarlar va
xizmatlarni ishlab chiqarish eng dolzarb masalalardan biri bo’lib kelmoqda. Isloxatlarning bugungi kundagi bosqichida iqtisodiyotni erkinlashtirish hamda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash hisobiga uzlusiz iqtisodiy barqarorlikka erishishdek ulkan dolzarb vazifa qo’yilgan
1.Korxonalarda pul daromadlarini shakllanishning moliyaviy iktisodiy mazmuni
Bozor iktisodiyoti sharoitida tijorat asosida faoliyat yurituvchi Xar kanday xujalik sub’ektlari moliyaviy iktisodiy faoliyatini belgilab beruvchi bosh omillaridan biri ishlab chikarilgan maxsulot realizatsiyasi, kursatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlar buyicha olingan pul tushumlari xisoblanadi.
Maxsulot realizatsiyasidan tushumning iktisodiy mazmuni, birinchidan, ijtimoiy takror ishlab chikarishning iktisodiy-moliyaviy natijalarini puldagi aks etishi xisoblanadi. Shuningdek maxsulot realizatsiyasidan tushum takror ishlab chikarish jarayonidagi yaratilgan tovarlarning abstrakt va konkret mexnatini uzida aks ettiradi ya’ni takror ishlab chikarish jarayonining kayta ishlab chikarish, taksimlash, ayirboshlash, iste’mol boskichlaridagi xarajatlarning xamma elementlarini va foydani ya’ni yangidan yaratilgan kiymatni uz ichiga oluvchi asosiy moliyaviy kategoriya xisoblanadi.
Ma’lumki, ijtimoiy takror ishlab chikarish jaraeni tayer maxsulotni istemolchilarga yetkazib berish bilan tugallanadi. Bozor munosabatlari sharoitida bu jaraen tayer tovarlarni kiymatini uzaro ayirboshlash jaraeni natijasida realizatsiya kilinishi bilan belgilanadi. Tovarlar realizatsiyasi ishlab chikarish jaraenining muvaffakiyatli tugallanishini asosiy kursatkichlaridan biri xisoblanadi va bir vaktning uzida korxonaning meyordagidek xujalik faoliyatini yuritishda muxim xisoblanuvchi aylanma mablaglarini aylanishining tugallangan boskichi xisoblanadi. Realizatsiya kilingan tovarlar istemolchilarga yuborilgan yeki korxonalar tomonidan tuligicha pul shaklida tushumga ega bulgan tayer tovarlar xisoblanadi.
Maxsulot realizatsiyasidan tushum uzida realizatsiya kilingan tovarlar va kursatilgan xizmatlar xisobiga korxona xisob raxamiga kelib tushgan pul mablaglari yigindisini uzida aks ettiradi. Maxsulot realizatsiyasidan tushum korxonaning pul daromadlarini asosiy manbai xisoblanadi. Realizatsiyadan tushum muxim moliyaviy kategoriya sifatida tovarlar yetkazib beruvchi va istemolchi urtasidagi pul munosabatlarini uzida aks ettiradi. Moliyaviy kategoriya sifatida tushum korxonalar moliyaviy resurslarining va pul mablaglarining bosh moliyaviy manbai xisoblanadi. Shuningdek moliyaning koorxonalar doirasidagi taksimot funksiyasini asosiy ob’ektlaridan biri xisoblanadi.
Moliyaviy resurslar- mexnatga tulovlar fondi va pul koplamalariga taksimlanish jaraenida foydalanuvchi yalpi daromad va pul koplamalaridan iboratdir, pul mablaglari esa- aylanma mablaglar va amortizatsiya xisoblanadi.
Xozirgi sharoitda iktisodiy adabietlarda realizatsiya kilingan maxsulot tushunchasi xakida turli xil karashlar mavjud. Xususan, vositachilik- ta’minot- savdo va tayerlov tashkilotlarda ulgurji baxolar buyicha realizatsiyadan tushumni maxsulot realizatsiyasidan tushum xisoblash mumkinmi?- degan baxsli munozara mavjud. Kator iktisodchilar realizatsiya tushunchasi realizatsiyaning asosiy ob’ekti xisoblangan tovarlarni bevosita istemolchilarga tushushi bilan boglik deb xisoblaydilar.
Bu munozara kushilgan kiymat, aksiz soliklarini tulovchilar xakidagi masalani xal kilishda kutariladi. Bu soliklarning tulovchilari istemolchilar xisoblanadi. Budjetga ularni tovarlar realizatsiyasini kiluvchi korxona, solik vositachilari keltirib tushiradi.
Bizning fikrimizcha, korxonalar moliyasi uchun muxim xisoblangan maxsulot realizatsiyasi tushunchasining moxiyatini aniklash uchun kuyidagilarni kurib utish lozim:
Birinchidan- realizatsiyadan tushum kiymatning tovar shakli bilan pul shaklini uzaro almashishi xisoblanadi. Sotib oluvchi tomonidan tovarlar buyicha tulovlarni amalga oshirish natijasida tovar pul shakliga almashadi; ikkinchidan-sub’ektlar mulklari uzaro almashadi: tovarlarni tulovini sotib oluvchi amalga oshirganga kadar tovarlar mulkiy egaligi ishlab chikaruvchida buladi. Tovarlarning tulovlari amalga oshirilgandan sung sotib oluvchi mulkchilik sub’ektiga aylanadi.
Bu ikki jarayonning majmuasi, ya’ni mulk va kiymat shaklining uzaro almashuvi realizatsiya kilingan maxsulot tushunchasining iktisodiy moxiyati xisoblanadi. Shundan kelib chikkan xolda, tayer maxsulotning tovarlarni uzaro ayirboshlash operatsiyalari uchun foydalaniladigan kismini realizatsiya kilingan maxsulotga kiritish mumkin emas(Barter operatsiyalari).
Bizning fikrimizcha, bunday shartnomalarning amalga oshishi konunchilik bilan cheklanishi lozim, modomiki, bu mamlaktdagi pul muomalasini buzilishiga olib keladi, maxsulot realizatsiyasidan foyda mikdorini xamaytiradi va solikka tortishda chetlashish xolatlarini vujudga keltiradi. Maxsulot realizatsiyasdan tushum ulchoviga realizatsiya kilingan maxsulotning mikdori assortiment kursatkichlari, realizatsiya kilinadigan maxsulotlarning sifati, xisob kitob tartiblari va baxolar ta’sir kiladi.
Maxsulot realizatsiyasidan tushumning mikdoriga ishlab chikarish xajmi boglik buladi va realizatsiya davrining boshi va oxiridagi realizatsiya kilinmagan koldik maxsulotlar ulchamiga boglik. Umuman, xozirgi sharoitda ishlab chikarish jaraenlarini intensivlashtirish va maxsulot ishlab chikarish birligini yukori samaradorligini ta’minlash xukumatimiz tomonidan asosiy masala sifatida kuyilishi sharoitda korxonalarda maxsulot realizatsiyasidan tushumni rejalashtirish va uning sifat kursatikichlarini oshirishning moliyaviy imkoniyatlarini yaratish muxim xisoblanadi.
Realizatsiya kilingan maxsulotlarning assortiment kursatkichlari tushumga faol ta’sir kursatadi. Uz navbatida tushumga ikki tomonlama ta’sir kiladi. Tovarlar baxosini usishi sharoitida maxsulot assortimentlarining xam yukori bulishi tushum mikdorining oshishiga olib keladi. Bu yerda shuni takidlash lozimki, tushumning mikdor kursatkichlariga baxolarning usishiga tugri proporsional ammo, teng shart sharoitlarda baxolarning usishi maxsulot realizatsiyasini xajmini pasaytiradi. Natijada korxonalarning yetarli darajadagi pul tushumlari shakllanmaydi. Bu xolat albatta, birlamchi darajadagi tulanishi zarur bulgan joriy majburiyatlarni kaytarish imkoniyatini pasaytiradi va korxonaning moliyaviy xolati yemonlashishi mumkin.
Realizatsiya kilingan maxsulotning sifati xam tushum ulchoviga ikki tomonlama ta’sir etadi. Tayer maxsulot baxosiga uning sifati va ist’emol xususiyati ta’sir kiladi.
Mamlakatdagi tulov xisob kitob tartiblari xam realizatsiyadan tushumga ta’sir etadi.
Maxsulot realizatsiyasidan tushumning iktisodiy moxiyati nuktai nazardan ikki elementdan tashkil topadi. Birinchisi, yalpi daromad. Ikkinchisi pul jamgarmalari.
Maxsulot realizatsiyasidan tushum taksimot munosabatlarining bosh moliyaviy kursatkichlari sifatida uziga xos xususiyat kasb etib bunday xususiyatlar turli mulk shakllarida va iktisodiyotning turli tarmoklarida faoliyat yurituvchi korxonalar nuktai nazardan turkumlanadi. Xususan, moddiy ishlab chikarish korxonalarida asosiy faoliyatning moliyaviy natijasi sifatida olingan foydaning bosh moliyaviy manbai ishlab chikarilgan tovarlar realizatsiyasidan tushgan tushum xisoblanadi. Xizmat kursatish soxasida faoliyat yurituvchi xujalik sub’ektlarida esa kursatilgan xizmatlar xisobiga olingan pul tushumlari asosiy faoliyatning moliyaviy natijalarini moliyaviy manbai xisoblanadi. Umuman olganda moliyaviy nuktai nazardan bu ikki xujalik sub’ektida maxsulot realizatsiyasidan tushumning shakllanishi bir mazmunni anglatadi ya’ni avanslangan kapitalning foydaliligi, samaradorliligini belgilab beruvchi bosh moliyaviy kursatkich xisoblanadi. Ammo, ijtimoiy takror ishlab chikarish jarayonining texnik iktisodiy asoslari nuktai nazardan korxonalarda maxsulot realizatsiyasidan tushumning shakllanish yunalishlari farklanadi. Masalan, moliyaviy sektor institutlarida maxsulot realizatsiyasidan tushgan tushum emas balki operatsion daromadlar sifatida xisoblanadi.
Moliya iktisodiy kategoriya sifatida jamiyat mikyosida yaratilgan milliy daromadni takismlash va kayta taksimlash, pul fonlarini shakllantirish va shakllantirilgan pul fondlaridan foydalanish bilan boglik bulgan pul munosabatlarni anglatib ikki yirik soxaga: davlat moliyasi va korxonalar moliyasiga bulinadi. Davlat moliyasining bosh markazida jamiyat yaa’zolari tomonidan yaratilgan milliy daromadni taksimlanish jarayoni turadigan bulsa, korxonalar moliyasining markazida realizatsiyadan tushgan tushum turadi.
Shuning uchun xam maxsulot realizatsiyasidan, kursatilgan xizmatlar va bajarilgan ishlardan tushgan tushum shakllanishi va uning taksimlanish jarayoni korxonalarda moliyaviy munosabatlarni shakllanishini asosi xisoblanadi. Chunonchi, aksariyat moliyachi-iktisodchilar takror ishlab chikarish jarayonining taksimlash va ayirboshlash boskichlari korxonaning moliyaviy faoliyatini boshlanish boskichi xisoblanadi deb ta’kidlaydilar. Umuman koxonalarda mavjud ijtimoiy takror ishlab chikarish jarayonini xamma boskichlarini 3 turga: investitsion faoliyat, operatsion faoliyat va moliyaviy faoliyat kabi turlarga ajratishimiz mumkin. Investitsion faoliyat maxsulot ishlab chikarish uchun zaruriy asosiy va aylanma kapitallarni shakllantirish uchun amalga oshiriladigan investitsion faoliyat bilan boglik jarayonni uz ichiga oladi. Operatsion jarayon esa maxsulot ishlab chikarish davri yoki maxsulot ishlab chikarish texnologik jarrayonlari bilan boglik xisoblanadi. Moliyaviy faoliyat esa ishlab chikarilgan maxsulotni realizatsiyasidan tushgan tushumni taksimlanishi natijasida markazlashtirilgan va markazlashtirimagan pul fondlarini shakllantirish bilan boglik munosabatlarni uz ichiga olib korxona iktisodiy moliyaviy faoliyatining xakikiy natijalarini baxolab beruvchi jarayon xisoblanadi. Moliya taksimlanish munosabatlarini uzida aks ettirishi bilan ijtimoiy takror ishlab chikarish jarayonining xamma boskichlarida ishtirok etadi. Korxonalar moliyasining mavjudligi tovar - pul munosabatlarining mavjudligi va kiymat konunining amal kilishi bilan belgilanadi.
Ishlab chikarilgan tovarlar va kursatilgan xizmatlarning realizasyasi tovar kiymatining puldagi ifodasi xisoblanuvchi narxlar buyicha pulga sotish va sotib olish yuli bilan amalga oshiriladi. Ammo pulning uzigina moliyaviy munosabatlarni yoki moliyani anglatmaydi. Pul boshka tovarlarni kiymvatini uzida aksettiruvchi maxsus tovargina xisoblanadi va uning muomalasi sodir buladi. Moliya iktisodiy munosabatlar xisoblanib pul aylanishi vositasida amalga oshiriladi. Bu moliyaning pul munosabatlaridan iborat xususiyatli belgisi xisoblanadi.
Tovarlar realizatsiyasi natijasida olingan pul tushumlaring taksimlanishi natijasida korxonalarda turli xujalik sub’ektlari bilan uzaro moliyaviy munosabatlar yuzaga keladi. Bunday moliyaviy munosabatlar yaratilgan tovarlarning kiymati nuktai nazaridan uzaro unda ishtirok etuvchilar urtasidagi taksimot munosabatlari yuzasidan sodir buladi. Xususan iktisodiy nazariyada tovar bilan maxsulotning asosiy farkli jixatlari sotish uchun mulljallangan maxsulotlargina tovar Xar akterini olishi va bundan tovarlar ijtimoiy Xar akter kasb etishini ta’kidlab utiladi. Shuning uchun xam Xar kanday ishlab chikarilgan tovarlar, ularni sotib oluvchilar, maxsulot yetkazib beruvchilar, turli xil xizmat kursatuvchilar va davlat budjeti urtasida kiymat taksimot munosabatlari amalga oshiriladi. Buni kuyidagi chizma asosida kurib utamiz.
|
Korxonalar moliyasi
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Moliyaviy munosabatlar
|
|
Pul fondlari
|
|
|
|
|
|
|
|
Boshka korxonalar va tashkilotlar bilan
|
|
Yetkazib beruvchilar b-n
|
|
Ustav kapitali
|
|
3
|
Sotib oluvchilar b-n
|
|
|
|
|
Kurilish, transport korx.b-n.
|
|
|
|
|
|
|
|
Rezerv kapitali
|
|
|
|
Korxona ishchilari bilan
|
|
Investitsion fondlar(amortizatsiya fondi, jamgarish fondi)
|
Korxona ichida
|
|
|
|
Iste’mol fondlari
|
|
|
|
Filiallar, sexlar bilan
|
|
Moddiy ragbatlantirish fondi
|
|
|
|
|
|
Valyuta fondlari
|
Yukori turuvchi tashkilotlar bilan
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Moliya kredit tizimi
|
|
Budjet bilan
|
|
|
|
|
|
Banklar bilan
|
|
|
|
|
Budjetdan tashkari fondlari bilan
|
|
|
|
|
|
Sugurta organlari bilan
|
|
|
|
Xar kanday pul munosabatlari xam moliyaviy munosabatlar xisoblanavermaydi. Maslan, bank kreitlarini olish va ulani kaytarish jarayoni, kreditorlik karzlarni kaytarish jarayonidagi munosabatlarni moliyaviy munosabatlarga kirita olmaymiz. Moliyaviy munosabatlarning yagona uziga xos belgilari, ularning yaratilgan kiymatni taksimlash xususiyat bilan belgilanadi. Tovarlar realizatsiyasidan tushgan tushum taksimlanishi natijasida vujudga keladigan moliyaviy munosabatlar katoriga kuyidagilar kiritiladi:
-Realizatsiyadan tushumga ega bulgan korxonalar va xamma turdagi budjetga tulovlar;
Korxonalar bilan byudjtdan tashkari pul fondlari urtasidagi uzaro pul munosabatlar;
Korxonalar bilan banklar urtasidagi kredit foizlarini kaytarish bilan boglik pul munosabatlar;
Korxonalar urtasidagi xom ashyo sotib olish, yokilgi va boshka moddiy maxsulot sotib olish jarayonidagi pul munosabatlar va boshkalar;
Korxonalar bilan sugurta tashkilotlari urtasidagi sugurta fondini tashkil kilish va undan foydalanish bilan boglik pul munosabatlar;
Boshka korxonalar fondli kiymatliklariga investitsiya kilish natijasida olingan dividentlar va foizlar olish bilan boglik pul munosabatlar;
Korxonalarda ishlab chikarishlgan tovarlar iste’molchilar yoki sotib oluvchilar tomonidan sarflangan mexnatning puldagi ifodasi ya’ni tovar baxosi asosida uzaro tovarda gavdalangan kiymat almashinadi va natijada sotib oluvchilar bilan uzaro pul munosabatlari vujudga keladi. Shuningdek yaratilgan tovarlarni ishlab chikarish uchun zaruriy xom ashyo xarajatlari yetkazib beruvchilar tomonidan yetkazib beriladi va korxonalarda boshka korxonalar bilan uzaro kiymatni taksimlanishi mexanizmida moliyaviy munosabatlar vujudga keladi.
Tushumning mikdori xamisha xam tovarning kiymatiga mos kelmaydi. Bir kancha xolatlarda korxonalar uzlarining maxsulotlarini tannarxdan past sotishiga tugri keladi.va zararga ega buladi. Bunday xolatlar bozor munosabatlariga asoslangan iktisodiy tizim sharoitlaridagi ishlab chikarishni tashkil kilish bilan boglik umumiy prinsiplar nuktai nazaridan yuzaga keladi. Bunday xolat Xar kanday tovarlarga nisbatan bozoprloardagi talab uning baxosi va bozorplardaggi narxlar urtasidagi dinamik uzgarishlar, tovarlarning msuomala xarajatlarini keskin ravishdagi ortib ketishi, mamlakatdagi baxolardagi uzgarishlar kabi omillar ta’sir etishi mumkin.
Bundan tashkari, xom ashyo yetkazib beruvchi va sotib oluvchi urtasida vujudga keluvchi pul munosabatlari natijasida tushumga ega bulgan korxonalarda yetarli aylanma mablaglarning asosiy manbai xisoblangan moliyaviy resurslar shakllanadi.
Korxonalar realizatsiya kilingan tovarlarni birlamchi taksimlash natijasida ish xaki fondini shakllantiradi. Ish xaki fondini shakllantirilishi jarayoni uzaro molyaviy munosabatlar xisoblanadi va ish xaki fondi ishchilar mexnati uchun tulanadigan zaruriy moliyaviy manba bulishi bilan birgalikda budjetdan tashkari fondlar uchun xam muxim moliyaviy manba roloini uynaydi.
Korxonalarda ijtimoiy takror ishlab chikarish jarayonini tashkil kilishda moliya- kredit tizimi muxim rol uynaydi. Birinchidan, takror ishlab chikarish jarayoni uchun zaruriy asosiy va aylanma mablaglarni shakllantirishda kredit resurslarining urni, yoki bozor iktisodiyoti sharoitida tijorat asosida faoliyat yurituvchi tashkilotlar moliyaviy faoliyatining bosh prinsiplaridan biri bulgan iktisodiy xatarlarni sugurta kilish natijasida sugurta munosabatlarini urni goyat yukori xisoblanadi. Maxsulot realizatsiyasidan tushgan tushumning elementi xisoblangan foyda kredit sugurta munosabatlari natijasida kilinadigan moliyaviy xarajatlarni asosiy moliyaviy manyubai xisoblanadi. Ammo shuni xisobga olish lozimki maxsulot realizatsiyasidan kursatilgan xiszmatlar va bajarilgan ishlar buyicha tushgan tushum dinamik uzgarishlari korxona faoliyatini muxammal baxolash imkoniyatiga ega emas. Chunki tushumning kupayishi uning xarajatlar elementlarini ortishi xisobiga yoki maxsulot ishlab chikarish biligini oshirish xisobiga bulishi mumkin. Modomiki, xozirgi iktisodiy isloxotlarni asosiy yunalishi maxsulot ishlab chikarishning ekstensiv yulini emas balki intensiv yunalishlarini istikbolli yunalishlar sifatida kursatib beradi. Bunday sharoitda maxsulot realizatsiyasi, bajarilgan ishlar va kursatilgan xizmatlardan tushgan tushum mikdorining ortganligini moliyaviy samaradorligini baxolash uchun uning taksimlanishi yunalishlarida pul okimlarini baxolashni lozimligini kursatadi.Foyda — tovarlar va xizmatlarni sotishdan olingan daromadning bu tovarlarni ishlab chiqarish va sotish xarajatlaridan ortiq qismi. Korxonalar va tadbirkorlar xoʻjalik faoliyati moliyaviy natijalarining asosiy koʻrsatkichlaridan biri. Foyda pulda ifodalanadi. Foyda bozor daromadi boʻlib, uning qonunqoidalariga binoan vujudga keladi, taqsimlanadi va ishlatiladi. Foyda kapital, ishlab chiqarish omili sifatida tovar va xizmatlar narxi tarkibiga kiradi, ular sotilgach, pul shaklida kapital sohibi ixtiyoriga keladi. Foyda topish tadbirkorlikning asl maqsadi hisoblanadi,intilish bozor iktisodiyotining rivojlanishini taʼminlaydi. Amaliyotda foyda (F) daromad (D) bilan xarajatlarning (W) ayirmasi sifatida qaraladi (F=D—W). foyda 3 omilga bogʻliq:
a) bozorbop tovar va xizmatlarini yarat ish, natijada ularni sotishdan kelgan pul tushumi koʻpayadi, buning tarkibidagi foyda ham ortadi;
b)daromadlar tushumlar miqdori (D). Tushumlar sotilgan tovarlar va xizmatlar miqdoriga (Q) va ulardan har birining narxi (R)ga bogʻliq (D=QP); v)xarajatlar miqdori. Bozorda narxlar oʻzgarmay krlgan takdirda xarajatlarning pasayishi foydani koʻpaytiradi, ularning ortishi esa uni qisqartiradi. Xarajatlar dinamikasi mehnat unumdorligiga bogʻliq. Meqnat unumdorligining ortishi xarajatlarni kamaytirish orqali foydani koʻpaytiradi. Shu sababli foydani koʻp olish sharti mehnat unumdorligini muttasil oshirib borish hisoblanadi. Xarajatlar pasaygan sharoitda foydaning daromaddagi hissasi ortadi, aksi yuz berganda bu hissa qisqaradi. Bordiyu, tovarlarga talab hozir boʻlib, ularning bozor narxi oshsa, oʻzoʻzidan va xarajatlardan kati nazar, foyda ortadi. Narxning foydaga taʼsiri shundan guvohlik beradiki, bozorgir tovarlarni chiqarmay turib yaxshi foyda koʻrish mumkin emas.
|
|
Bosh sahifa
Aloqalar
Bosh sahifa
Innovatsiyalar vazirligi toshkent moliya insituti buxgalterya xisobi va audit fakulteti buxgalterya xisobi va audit fak
|
