|
Iqtisodiyot” fakulteti “iqtisodiyot” kafedrasi
|
| bet | 4/15 | | Sana | 18.05.2024 | | Hajmi | 188,94 Kb. | | #242683 |
Bog'liq 1 18 Soliqlarning funksiyalari va uni takomillashtirish yo`llariSoliq solish tizimlari
|
2018 y.
|
2021 y. (yil yakuni)
|
Oʻsish
|
Soliq solishning umumbelgilangan tizimi (foyda soligʻi, QQS va boshqalar)
|
7 500
|
145 434
|
19,4 baravar
|
Soliq solishning soddalashtirilgan tizimi (aylanmadan olinadigan soliq (YaST) va boshqalar)
|
160 000
|
299 036
|
1,9 baravar
|
3-jadval. 2018-2021 yillar soliq toʻlovchilar soni haqida maʼlumot.
Asosiy soliqlar tushumi dinamikasi tahlilida toʻxtalamiz:
QQS. Oxirgi uch QQS tushumlarining shunga nisbatan nazorat qilinmoqda - oʻs dinamikasi jami 113,7% (2021 yilda 2019 yilga nisbatan), barcha soliqlar tushumlari dinamikasida - 146,8%ga nisbatan. Bundan tashqari, soliqlarning umumiy tushumida QQSning salmogʻi pasaymoqda (30,1%dan 23,3%gacha garchi), bu soliq respublika byudjetini yigʻishtirib oladi. Shunga qaramay, Moliya vazirligi ma'lumotlariga koʻra, QQS orttirilgan (yigʻiluvchanligi boʻyicha) 2020 yildagi 44,5%dan 2021 yilda 48%gacha oshdi (QQS yigʻish = QQSdan daromad YaIMdan daromadlarda / QQS stavkasi). QS tushumi dinamikasiga qarab ta ko'sir ko'rsatmoqda va ko'rsatmoqda:
QQS tushumi kamayishiga:
- QQS stavkaning 20%dan 15%gacha jiddiy nazorat;
- QQSni olishning toʻliq ishga tushishi. QQS summasini aniqlashda soliq toʻlangan soliq summasini olish huquqiga ega. Ush tizimini qabul qilishning qadar, hisoblab chiqarishning manbasida boʻlgan QQS hisoblab QQSni kamaytirmagan;
- QQSni olishning toʻliq tizimiga kirish munosabati bilan QQS summasining soliq summasidan olingan soliqni toʻliq tuzatishning taʼminlanishi. tomonidan ishlab chiqarish eksport qilishda QQSga ta’sir koʻrsatish. Jumladan, agar 2019 yilda soliq toʻlovchilarga 3,2 trln soʻm qaytarilgan boʻlsa, 2021 yil uchun umumiy summasi 14,4 trln soʻmni (QQS boʻyicha tushgan mablagʻlarning 27,3%i) tashkil qildi. Shuni hisobga olgan holda tushlar boʻyicha QQS yigʻmasiga kamaytirildi (2-jadval);
QQS tushumiga:
- elektron hisobvaraq-faktura kuchi va hisobv soliq ma’muriyatchiligi kuchiga kirish;
- aylanmasiga 1 mlrd soʻmdan ortiq boʻlgan yiliga kichik korxonalar (ilgari YaST toʻlaganlar), yuridik shaxslar - 50 gektar (2022 yildan - 25 gektar) va undan ortiq sugʻoriladigan yer maydoni mavjud qishloq xoʻjaligi tovar ishlab chiqarish hisobiga QQS toʻlovchilar soniga katta foyda keltirilmoqda.
Oqsizlar. Oxirgi uch yilda akssizlar tushumlariga nisbatan katta boʻlmagan oʻsishi kuzatilmoqda - oʻsish dinamikasi jami 126,9%, barcha soliqlar boʻyicha 146,8%ga nisbatan. Bundan tashqari, soliqlarning umumiy tushumida oqsizlar salmogʻi oʻsmayapti:
- 2021 yilda oqizlar tushumining 2020 yildagiga nisbatan 1,4 trln soʻmga oʻlchash asosida 2021 yil fevral va oktyabrda soliq stavkalarini oʻ 15%ga indeksatsiya qilish hisobiga taʼminlandi. Ya’ni amalda akssizlar boʻyicha soliq bazasi faqat indeksatsiya qilish hisobiga oʻsmoqda. Ayrim mahsulotlar boʻyicha esa ularning natural ifodasida ishlab chiqarish pasayganligi sababli, haqiqatda akssizlar tushumining kamayishi sodir boʻlmoqda. Masalan, alkogol mahsulotlari boʻyicha akssiz soligʻi tushumi soliq stavkalari indeksatsiya qilinganda 2020 yil davomida saqlab qolindi;
- importda oqsiz soligʻi tushumining qisqarishi 2020 1 avgustdan avgust oyida transport1 va 20 yil 1 yanvardan yuqori lavozimga - 73 ta to pozitsiyasiga (oziq-ovqat, elektrotexnika tovarlari va xohlovchilar) oqsizlarning bekor qilinishi bilan bogʻliq;
- polietilen granulalari va ayniqsa mobil aloqa xizmatlari (ular byudjetga katta daromadlar olib kelgan) boʻyicha akssizlarning pasaytirilishi hisobiga tushumlarning qisqarishi.
Bojxona boji. Uch yil asosiy bojxona boji tushumi jiddiy oshdi - oʻsish dinamikasi 206,9%, barcha soliqlar boʻyicha 146,8%ga nisbatan. Bundan tashqari, soliqlarning umumiy tushumida ham salmogʻi oshdi. Qayd etish joizki, oziq-ovqat mahsulotlari uchun bojxona bojxona nol darajali stavkasi 2022 yil yakuniga qadar qolganiga qarab, 2021 yilda bojxona toʻlovlari toʻ importning umumiy importdagi ulushi 68,%ni (2020 yilda – 54,5%) tashkil qildi. Shu bilan birga, boshqa soliqlarga nisbatan tushum miqdori kam boʻlganligi sababli bojxona boji umuman soliq tushumlariga taʼsir koʻrsatmaydi.
Foyda soligʻi. Oxirgi yilda ushbu soliqdan tushumlar darajasida oʻsib ishlaydi. Oʻs dinamikasi - 234,5%, barcha soliqlar boʻyicha 146,8%ga nisbatan. Bundan tashqari, jami soliq tushumlarida soliqning salmogʻi ham darajada oshib ishlaydi - 2019 yildagi 14,6 dan 2021 yilda 23,3 gacha. Soliq tushumlari dinamikasiga ta'sir ko'rsatadigan ta'sir ko'rsatmoqda:
- soliq stavkaning 14%dan 15%gacha to'lash;
- 2021 yilda foyda soligʻining umumiy tushumida - 25,7 trln soʻm (yoki 67%i) oltin va mis qoʻyib oluvchi korxonlar – “NKMK” AJ va “OKMK” AJ hissasiga toʻgʻri keladi. Oltin va misga jahon narx o'zlarining ishi tufayli foyda solig'ining asosiy o'sishini aynan shu korxonlar ta'minlanmoqda. Boshqa soliq toʻlovchilar ulushi 12,6 trln soʻmni tashkil etadi (2020 yilga nisbatan oʻsish jami 36,7%);
- QQS, mol-mulk soligʻi, ay rim tovarlar (xizmatlar) uchun aksiz soligʻi stavkalarini va ayniqsa, qimmatli metallar uchun yer qa’ridan imtiyozlik uchun soliq stavkalarini hisobiga foyda soligʻi boʻyicha soliq solinadigan bazani talab qilish;
- aylanmasi yiliga 1 mlrd so'mdan ortiq bo'lgan kichik korxonalar (ilgari YaST to'laganlar) hisobiga foyda solig'i to'lovchilar darajasiga erishilmoqda;
- shu bilan birga, 2021 yilda soliq solinadigan bazani qariyb 1 trln soʻmga kamaytirgan investitsiyaviy chegirmalarning joriy etilishi foyda soligʻi tushumlarining kamayishiga taʼsir koʻrsatmoqda. Bundan tashqari, 2022 yildan keyin amortizatsiya stavkalari ikki barobar oshadi, bu esa soliq tushumlarining qisqarishida aks etadi.
Aylanmadan olingan soliq. Soʻnggi uch yil ichida ushbu soliqdan tushumlar (YaST oʻrniga joriy etilgan) darajada kamaydi. Oʻsish dinamikasi darajasi - 82,9%. Bundan tashqari, soliqning umumiy tushumdagi salmogʻi 1%gacha qaymaydi. Aylanmadan olingan soliq tushumlari dinamikasiga ta'sir koʻrsatadi va taʼsir koʻrsatmoqda:
- soliq islohoti bilan aylanmasi yiliga 1 mlrd soʻmdan ortiq boʻlgan kichik korxonlarni (ilgari YaST toʻlaganlarni) QQS va boshqa umumbelgilangan soliqlarni toʻlashga oʻtkazish. Bu umumbelgilangan soliqlarni toʻlovchilar sonining jiddiy oʻsishiga (oʻsish 19,4 baravar) va soddalashtirilgan tizim boʻyicha soliq toʻlovchilar sonining nisbatan yuqori boʻlmagan (1,9 baravar) oʻsishiga olib keldi (3-jadval);
- soliq islohoti miqdori bilan yuridik shaxslar - 50 gektar (2022 yildan - 25 gektar) va undan ortiq sugʻoriladigan yer maydoni mavjud qishloq xoʻjaligi tovar ishlab chiqarishini yer soligʻi toʻlash oʻrniga aylanmadan sotib olingan soliq toʻlashga oʻtkazish ham aylanmadan sotib olingan soliq toʻlovchilar sonining oshirishga keldi;
- aylanmadan yiliga soliq toʻlovchilar qariyb ikki baravar yiliga – 160 mingtadan 29 mingtaga oshganiga qarab, har bir korxonaga oʻrtacha tushum darajasida qolmaydi – 2019 yilda bir korxona oʻrtacha 12,5 soʻm aylanmadan million soʻmlik soliq toʻgʻri keldi, 2052, million soʻm. qaymaydi. Albatta, 2020 yilda pandemiya aylanmadan ishlab chiqarilgan soliq tushumiga oʻz taʼsirini oʻtkazdi. Ammo aylanmadan oziq-ovqat mahsulotlarini to'lovchilarning sonining o'sishi va soliqdan tushumlarning o'zgarishi, bir tomondan, to'lovchilarning bir qismi soyaga, o'z daromadlarini ko'rsatayotganini, boshqa tomondan, umumbelgilangan soliqlarni to'lovchilarning bir qismi ularning to'lanishidan bo'yin tovlashdan to'liq daromad olishadi. to‘lashga o‘tishga intilishlarini ko‘rsatish. Yuqoridagi holatga Farmoni (2018 yil 29 iyundagi PF-568-son) bilan 1 mlrd. soʻmlik aylanma miqdorini qayta koʻrib chiqilmagani taʼsir qiladi, Farmon bilan inflyatsiya darajasi va umuman respublikaning iqtisodiy ahvoli toʻgʻri keladi. kuzatilgandi.
JShDS. Eng soliq. Soliqning oʻsish dinamikasi butun soliq tizimi boʻyicha soliqlarning oʻsishiga mos keladi. Soliqning salmogʻi saqlab. Soliq tushumlari dinamikasiga ta’sir ko‘rsatmoqda va ta’sir ko‘rsatmoqda:
-iqtisodiy faollikning tiklanishi, tegishincha, ish haqining oʻsishi - oʻrtacha ish haqi 2018 yildan buyon 177,7%ga oshdi.
- byudjet sektorida eng kam miqdorini ish haqining. Masalan, 2021 yilda 2020 yildagiga nisbatan oʻrtacha 12,8%ga. 2021 yil davomida korxonada 2020 yilda vaqtinchalik toʻxtalgan moddiy ragʻ xizmat toʻlovlarini qisman tiklash;
- asosan qat’iy ishlab chiqarish soliq toʻlovchi yakka tartibdagi tadbirkorlardan tushumlarning oʻsishi – 2021 yilda 396,7 mlrd. soʻmni tashkil qildi, bu 2020 yildagiga nisbatan 110,4 mlrd. soʻmga koʻpdir.
Yer qa’ridan boshqaruvlik uchun soliq. Resurs soliqlari boʻyicha daromadlarning asosiy ulushi yer qaʼridan soliqlik uchun soliqqa toʻgʻri keladi - 68,6%. Oʻsishmasi - jami 107,6%, barcha soliqlar boʻyicha 146,8%ga dinamik. Bundan tashqari, soliqlarning umumiy tushumida soliqning salmogʻi kamayib tekshirish. Uch soliqdan foyda tushumlar (74%) yana “NKMK” AJ va “OKMK” AJ hissasiga toʻgʻri keladi. Soliq tushumlari dinamikasiga ta’sir ko‘rsatmoqda va ta’sir ko‘rsatmoqda:
- qimmat, rangli, nodir metallar, soliq, neft, tabiiy gaz va gaz kondensati uchun yer qa’ridan imtiyozlik uchun 2021 yil 1 yildan (shuningdek, 2022 yil 1 yanvardan ham yangi) yanvarga yangi;
- boshqa tomondan, soliq stavka kamayishi oltin va mis narxlarining oʻsishi, ularni ishlab chiqarish hajmining bosqichma-bosqich, ayirboshlash kursining oʻziga hisobiga soliq tushumini muvozanatlashtirdi;
- soliq tushumlariga 2022 yil davomida foyda va rangli metallarga boʻyicha soliq solinadigan bazani aniqlash boʻyicha soliqlar toʻgʻrisida r koʻ kompaniya. uning, uning-kitobida tan olingan xqaro metall birjalarida hisoblash o'rtacha arifmetika narxdan kelib chiqadi;
- yer qa’ridan yordamlik uchun soliqning amal qilishi bilan bir qatorda unga yaqin soliq - tijoratbop topilma bonusi undiriladi, uni hisoblab chiqarish uchun baza boʻlib yana foydali qazilmalar zahiralarini qazib chiqarishgan. Bonus stavkasi - foydali qazilmalarning qazib chiqarish hajmining 0,1%ini tashkil qiladi. 2022 yildan qimmatroq, rangli va (yoki) radioaktiv metallarni, nodir moddalarni va nodir joyni qo'llab-quvvatlovchi, uglevod qazib olinadigan xomashyosini oluvchi yuridik shaxs uchun renta solig'i joriy qiladi. Soliq solish ob’yekti boʻlib renta daromadi - qazib olingan (ajratib olingan) metallarni yoki uglevodorod xomashyosini realizatsiya qilishdan olingan daromadlar hamda ulardan qazib olish (ajratib olish) bilan bevosita bogʻliq harajatlar oʻ farq qiladi. Ya’ni ayni bir soliq solish ob’yekti bo’yicha bir-biriga yaqin uch soliq amal qilmoqda.
Mol-mulk soligʻi. Oʻsishmasi - jami 104,1%, barcha soliqlar boʻyicha 146,8%ga dinamik. Bundan tashqari soliqning umumiy tushumida soliqning salmogʻi kamayib, uning ulushi esa ahamiyatsiz boʻlib nazorat. Soliq tushumlari dinamikasiga ta’sir ko‘rsatmoqda va ta’sir ko‘rsatmoqda:
- yuridik shaxslar uchun soliq stavkasini 5%dan 2%gacha jiddiy tuzatish. 2022 yildan stavka 1,5%gacha pasaytiriladi;
- yangi koʻchmas mulkni yetkazib berish, oʻzgartirishni oʻzgartirish inventarizatsiya qilish kadastr organlarining hisob maʼlumotlarida hisobiga soliq solinadigan koʻchmas mulk obʼyektlarini hisobiga soliq solinadigan koʻchmas mulk obʼyektlari sonining oʻsishi stavkalarni qisman kompensatsiya qilish mumkin. Moliya vazirligi ma’lumotlariga koʻra 2021 yil yakunida koʻchmas mulk obʼyektlari soni qariyb 8 million obʼyektni, shu korxona, 7,5 million uy-joy fondini tashkil qildi;
- qo'shimcha, soliq stavkasining hisobida 2022 bundan keyin soliq resurslari minimal qiymatdan kelib chiqqan holda hisoblanganidan past bo'lgan hisobiga qisman kompensatsiya qilinishi mumkin.
Yer soligʻi. Mol-mulk soligʻiga nisbatan yer soligʻi boʻyicha tushumlarning176,5% ga yuqori darajada oshgani kuzatilmoqda, barcha soliqlar boʻyicha 146,8%ga nisbatan. Bundan tashqari, soliqlarning umumiy tushumida soliqning ulushi oʻsib tekshiruvi. Uning tushumlari dinamikasiga soliq stavkalarini yillik indeksatsiya qilish bilan bir qatorda yer soligʻi va yagona yer soligʻini birlashtirish taʼsir koʻrsatish. Bunda qishloqoʻllarining xoʻjaligiga moʻljallangan yerlar uchun soliq solinadigan baza (yagona yer soligʻida boʻlganidek) - yer uchastkasi normativ manbalarni qoldirdi.
Suv resurslaridan foydalanish uchun soliq. 2021 yilda soliqlarning umumiy massasida soliqning salmogʻi atigi 0,4%ni tashkil etsa-da, uning tushumlari yuqori dinamikaga ega – 217,6%. Dinamika soliq stavkalarini har yili indeksatsiya qilish bilan ta’minlanadi, bunda ayrim raqamlar uchun - 30% miqdorida oshirilgan indeksatsiya bilan.
Boshqa daromadlar va soliq boʻlmagan toʻlovlar boʻyicha tushumlar. Tushumlarning dinamikasida oʻ 16 ʻsish – 3,8% gacha, soliqlarning umumiy massasida bu tushumlar salmogʻining oʻsishi kuzatilmoqda –. 2021 yilda tushumlar 26,4 trln soʻmni tashkil qildi. Tushumlarning umumiy qismi davlat korxonalari (14 trln soʻm), birinchi navbatda, yana “NKMK” AJ va “OKMK” AJlar toʻgʻridan-toʻgʻri dividendlarga toʻgʻri keladi. Qolgan daromadlar, xususan, davlat aktivlarini xususiylashtirishdan daromadlar, avtotransport ishlari uchun "chiroyli" kompensatsiyalarini sotishdan daromadlar, utilizatsiya yig'imi, davlat boji, yig'imlar, jarimalar va boshqalarni o'z ichiga oladi.
Soliqlar tushumi dinamikasini koʻrib chiqqach, biz bevosita soliq islohoti yordamiga murojaat qilamiz. Rasmiy ravishdagi respublikamizdagi soʻnggi soliq islohoti (bundan oldin 1991 yildan buyon bir nechta soliq ishlab chiqarishi oʻ) 2018 yilda Oʻzbekiston Respublikasining soliq siyosatini taʼminlash loyihasi (29.06.2018 yildagi PF-568-son Farmon) qabul qilinishi bilan boshlandi. Islohotning asosiy maqsadi soliq yukini ishchilik bilan o'rnatish, soliq solish soddalashtirish va soliq ma'lumotlarini to'lashdan iborat edi. Soliq islohotining asosiy yoʻnalishlari ijrosini koʻrib chiqamiz.
Soliq islohining birinchi yoʻnalishi - iqtisodiyotga soliq yukining oshirish, umumiy, soliq solishning soddalashtirilgan va umumiybelgilangan tizimi boʻyicha soliqlarni toʻlovchi xoʻjalik yurituvchi subʼyektlar oʻzining soliq yuki darajasinidagi nomutanosibliklarni bartaraf etish.
Agar umuman respublika boʻyicha qarasak, 2018 yildan keyin Konsolidatsiyalashgan daromadlarining YaIMga nisbati 2019-2020 yillarda ahamiyatsiz pasaydi - 26,3%dan 25,9%gacha, 2021 yilda esa oshishni boshlagan (1-jadval). 2022 yil uchun reja prognoz esa bu koʻrsatkichni umuman 30,3%gacha oshirdi. 2018 yildan boshlab Davlat byudjeti daromadlarining YaIMga nisbati pasaymadi, faqat oʻsdi. Garchi korxonalar va aholi uchun soliqlar kamaytirilsa-da, sud YaIMdagi umumiy ulushi ortib tekshiruv.
Ushbu holat 300 ming soliq toʻlovchining (2018 yil holatiga koʻra yuridik shaxslar) 293 ming nafari soddalashtirilgan – yagona soliq toʻlovi yoki yagona yer soligʻini toʻlagani bilan bogʻliq. Faqat 7 mingtaʻlovchi umumbelgilangan toʻgʻri (QQS, foyda soligʻi, mol-mulk soligʻi va yer soligʻi) soliqlarni toʻlagan. Ulardan kelib1 mingga yaqini aksiz soligʻi, yer qa’ridan imtiyozlik uchun, soliq unchalik, foydadan turli xillar (“NKMK” AJ va “OKMK” AJ) kabi soliqlarni toʻlagan. Shunday qilib, soliq yuki aynan shu 1 mingta korhona zimmasiga tushgan. Shu munosabat bilan real soliq yuki (yuqoridagi 1 mingta korxonani aniq olmagan holda) shartli misolda ekspert yoʻli aniqlanishi mumkin.
Tahlilning ob’yektivligi uchun 2018 yildagi soliqlar sharoitlarida va taqqoslash uchun 202 yilda amalda bo‘lgan soliqlar sharoitlarida umumiybelgilangan umumiy (kichik korxonalar) va soddalashtirilgan umumiy (kichik korxonalar) soliq to‘lovchi korhonaning shartli misoli olindi. Ob’yektivlik uchun korhonaning barcha koʻrinishlarini saqlab qolindi.
4-jadval tahlilidan koʻrinadiki, 2018 yilda yil va oʻrta korxonalarga soliq yuki darajasi kichik korxonalarga soliq yukidan qariyb uch baravar oshgan (8,5%ga nisbatan 27,6%). Soliq islohoti xato (202 soliq tizimi havzasi) yirtqich va oʻrta xonalarga soliq yuki darajada qisqardi (soliq yuki 27,6%dan 20,%ga tushdi), kichik korxonalarga soliq yuki yuqori darajada kammaydi, aylanmasi 1 mlrd. soliq yuki oʻzgarmagan. Shu bilan birga, aylanmasi 1 mlrd soʻmdan ortiq boʻlgan kichik korxonalar (ilgari kichik korxonlar xodimlari soni boʻyicha aniqlangan) uchun soliq yuki jiddiy ravshan oshdi (8,5%dan 20,1%ga).
4-jadval 2018 yilda va 2022 yilda solishtirma shartlarda yalpi tushumda soliqlarning ulushi (shartli misolda).
ming soʻm
|
| |
