|
Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini
|
| bet | 9/21 | | Sana | 19.12.2023 | | Hajmi | 0,62 Mb. | | #123472 |
Bog'liq 1 investitsion loyiha,uning samaradorligini hisoblash 1.2.Investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholashning nazariy asoslari
Investitsiya loyihasini moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini baholash a lag lar i real aktivlar bilan turli operatsiyalarga ( e tlarga) joylashning mumkin lga variantlarni tanlash va asoslash jarayonida markaziy ri i egallaydi.
Investitsiya loyihasining moliyaviy tahlili loyihadan keladigan samaraning uning har bir ishtirokchilarining z maqsadlaridan kelib chiqib, loyihani amalga oshirishdagi erishilishi lozim lga natijalarni q lga kiritish imkoniyatlarini ochib beradi. Iqtisodiy tahlilida esa, loyihaning milliy iqtisodiyotga beradigan samarasi nuqtai nazaridan tahlil qilinadi. Xususan, Jahon banki xodimlari (mutaxassislari) har bir loyiha uchun uning iqtisodiyotga boshqa aniq resurslarni joylashtirishdagi zar ziddiyatli variantlarga qaraganda pr q samara keltirishni aniqlashda keng tahlil ishlarini t aza ilar.14
Mustaqillik yillaridan ancha oldin kapital q il alar i g samaradorligini baholash akademik T.S.Xachaturov ilmiy boshchiligida ishlab chiqilgan uslub asosida amalga oshirilar edi. Bu uslub asosida samaradorlikning tarmoq e r koeffitsienti yordamida taqqoslama iqtisodiy samaradorlikni hisoblash li bilan absolyut va nisbiy ri ishlar agi ularning qoplanishini hisoblash usullari yotar edi. Investitsiyalash variantlarini tanlashda ham ushbu uslubning ziga xos r i bor edi, lekin ularda noaniqlik va risklar, inflyatsiya sharoitida real va nominal qiymatlarni baholashva shu kabi uslublar q edi.Shuningdek, kapital q il alar i g samaradorligini baholashda iqtisodiy, ijtimoiy va, ayniqsa, marketing jihatlari etarlicha hisobga olinmas edi, pul oqimi tahlili, balans tahlili, amortiztsiya hisobi va boshqalarga lga e ti r uning uchun xos emas edi. Hozir esa boshqa zamon va boshqa vazifalar, muammolar yuzaga kelmoqda. Bugungi dolzarb masala esa, jahon tajribalaridan eng yaxshilarini tanlab olib, uni O z e ist iqtisodiyotining ziga xos xususiyatlarini hisobga olib, amaliyotga q lla , imkoniyat darajasida qisqa tarixiy davr mobaynida tsivilizatsiyalashgan bozor iqtisodiyotiga tish va uni modernizatsiyalashdir.
Ushbu vaziqani echishda mualliflar V.V.Berents va P.M.Xavraneklarning ilmiy asarlarida investitsiya loyihalarining samaradorligini baholashdagi YuNIDO15 uslubiyoti keng tadqiq etilgan li , bu uslubiyot loyihalarni tahlil etishda ahamiyatli ri tutadi.
Ushbu uslubda u yoki bu loyihani moliyalashtirishda qarorlar qabul qilish, shuningdek investitsiya oldi tadqiqotlari uchun l alla ga kapital q il alar i g samaradorligini taqqoslashning jahon tajribasi batafsil yozilgan. Bularning barchasi bozor tahlilining jihatlariga, shuningdek texnik-iqtisodiy asoslashdagi savollarga, a i xom ashyo bazasini baholash, qurilish maydonini tanlash, loyihalashtirish va texnologiyalarni tanlash, investitsiya loyihalarini investorlarning z a lag lari evaziga, shuningdek tashqi moliyalash manbalari evaziga moliyalashtirishni ta i lash, investitsiya loyihalarining moliyaviy-iqtisodiy samaradorligini aniqlash (bular sof joriy qiymat, foydaning ichki e ri va h.k.) jarayonlariga tegishlidir.
YuNIDO uslubi i ha moliyaviy tahlilning muhim jihatlari li quyidagilar hisoblanadi:
investitsiya qarorlarining asosiy mezonlari;
q il alar i baholash va loyiha qaytimi;
loyihaning hayotiylik davri va uni gorizont rejalashtirish; – risk, noaniqliklar va boshqalar.
Investitsiya loyihasining juda p afzalliklari mavjud lsa-yu, lekin quyidagilar ta i la asa, uning amalga oshirilishi maqsadga muvofiq emas:
loyiha mahsulotining sotilishi evaziga olingan daromadlar q ilga investitsiya a lag lari i qoplamasa;
investitsiyalarning rentabelligini ta i l hi foyda firmaning hohishi darajasidan past lsa;
investitsiyalarning qoplash muddati firma uchun muvofiq kelgan davrga mos kelmasa.
Investitsion jarayonlardagi bunday natijalarga erishishning haqiqiyligini aniqlash real aktivlarga q ilga a lag lar i ha har qanday loyihaning moliyaviy-iqtisodiy rsatkichlarini aniqlashning asosiy vazifasi hisoblanadi. Bunday baholashni t azish har doim birmuncha qiyin vazifa hisoblanadi, chunki unda bir qator muhim omillar ta siri i hisobga olish talab etiladi:
birinchidan, investitsion xarajatlar faqat bir marta yoki uzoq vaqt davomida bir necha marta amalga oshirilishi mumkin;
ikkinchidan, investitsiya loyihasini amalga oshirishdan natijalar olish davrining davomiyligi va uzoq ekanligi;
uchinchidan, uzoq muddatli operatsiyalarni amalga oshirish investitsiyalarning barcha jihatlarini baholashda noaniqlik va risklarning paydo lishiga olib kelishi mumkin.
Aynan shunday omillarning mavjudligi mumkin lga q tishlar i minimal darajada lishi i asosli ravishda etarlicha hal etishga imkon beruvchi investitsiya loyihalarini baholashning maxsus usullarini yaratish zarurligini t g ir i.
YuNIDO tavsiyasiga muvofiq, investitsiya loyihalarini tayyorlash jarayonida moliyaviy tahlilni t azish uchun quyidagi shakldagi a l tlar talab etiladi: investitsiya loyihasini amalga oshirmoqchi lga korxonaning buxgalteriya balansi hisoboti, moliyaviy natijalar t g risi agi hisobot, pul oqimlari t g risi agi hisobot va undagi pul a lag lari harakati jadvali, xususiy kapital t g risi agi hisobot, shuningdek, jami kapital q il alar; aylanma a lag larga lga talab; jami ishlab chiqarish xarajatlari; investitsiya loyihasini moliyalashtirish manbalari t g risi agi a l tlar a ham foydalaniladi. Ushbu a l tlar asosida korxonaning likvidliligi, moliyaviy barqarorligini, ishlab chiqariladigan mahsulotning rentabelligini aniqlash mumkin.
Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini tanlash, baholash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan uslubiyoti va usullaridan foydalanish masalasi muhim hisoblanadi. Loyihadagi hisob-kitoblar kelajakka qaratilishi uning oldindan aytib berish mumkin emasligidan, prognoz xarakterli ekanligidan dalolat beradi, shu sababli investitsiya loyihasining sifat tavsiflarini hisobga olish, risk va noaniqliklarni hisobga olish muhim hisoblanadi. Investitsiya loyihasini ahamiyati va uning e ti zarurligi shundan iboratki, loyiha q ilga maqsadga erishish uchun odatda, resurslar va muayyan vaqt bilan cheklangan sharoitda investorlar qiziqishlarini zi a aks ettira olishi kerak. Investitsiya loyihalari samaradorligini baholash usullari asosida aynan turli e tlarga uzoq muddatga kapital a lag lar i q ish i g maqsadga muvofiqligini aniqlash mumkin hamda q ilga sarmoyalar kelajakda foyda keltirishi va zini t liq qoplashini aniqlash mumkin.
Investitsiya loyihasini baholashning maqsadlari quyidagilardan iborat:
loyiha texnik-iqtisodiy asosnomasiga kiritilgan zarur a l tlar i
tekshirish;
loyiha hayotiyligining yakuniy xulosalari va miqdoriy rsat i hlari
asosida tahlil qilish;
qarz oluvchiga q ilga talablar va tavsiyalarni ishlab chiqish;
kredit shartnomasini kuchga kirishini asosiy sharti hisoblangan kerakli kafolatni olishning zarurligi;
investitsiya loyihasini moliyalashtirish uchun kredit ajratish t g risi agi savol i ha kredit q itasiga beriladigan tavsiyalarni ishlab chiqish;
kredit ajratish i ha kelishuvlarni t azish i g bozor talablarini aniqlash.
Shunday qilib, moliyaviy tahlilning maqsadi va andozasi shundan iboratki, u investitsiyalash va moliyalashtirishdagi barcha savollarning echimi bilan g liq omillarni, shuningdek loyihadagi barcha moliyaviy oqibatlarni tahlil qiladi va aniqlaydi.
Moliyaviy tahlilning asosiy jihatlari quyidagichadir:
birinchidan, sanoat investitsiya loyihalarining moliyaviy tahlili - bu salohiyatli investorlar va loyihani amalga oshiruvchilari tomonidan bajariladigan loyihadagi moliyaviy oqibatlarni rsatish, texnik xarajatlar yoki loyiha takliflarini tugallash uchun bajariladigan alohida faoliyat turi emas.
Moliyaviy tahlilda texnologiyadan tortib to ishlab chiqarish quvvatigacha, loyihalashtirilayotgan korxonaning joylashgan joyidan tortib to loyiha maketi, konstruktsiyasi, texnik xisob-kitoblarigacha, ishlab chiqarish xarajatlaridan tortib loyihaga jalb qilinayotgan moliyaviy resurslargacha, marketing strategiyasidan to loyihaning (korxonaning) umumiy rivojlanish strategiyasigacha ishlab chiqiladi, hisobga olinadi va muqobil variantlarni z a tutadi.
ikkinchidan, moliyaviy tahlilni t azish jarayonida qaror qabul qiluvchi shaxs investitsiyalarni baholash uchun turli xil mezonlarni q llashi i ham hisobga olishi zarur. Bu analitikni shunday mezonlarni aniqlashga majbur qiladi va u investorlar talab qiladigan axborotlarni tayyorlash uchun unga muvofiq keladigan usullarni tanlaydi.
Investitsiya loyihalarini moliyaviy-iqtisodiy jihatdan tahlil qilish va baholashda nafaqat investorlar qiziqishlarini, balki jamiyatning ham qiziqishlarini hisobga olish kerak. Jamiyatning qiziqishi shundaki, bunda investorlar investitsiya jarayonida cheklangan resurslarni samarali ishlatishlari va mamlakatning rivojlanishiga, iqtisodiyotning sishiga xissalarini q shishlari lozim la i. Investitsiya loyihalarini tahlil etish va baholash nazariyasi umumiy holatda ishonchli va e ti xulosaga olib keluvchi analitik usullar va rsat i hlar i g muayyan tizimidan foydalanishni z a tutadi.
Investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholashda quyidagilarga alohida e ti r
beriladi:16
loyihaning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga ta siri baholanadi;
kiritilayotgan resurslar va olinayotgan mahsulotlar ularning milliy iqtisodiyot uchun haqiqiy qadr-qimmatini aks ettiradigan baholarda baholanadi;
tahlilga iqtisodiyot uchun bevosita ta sir etuvchi jihatlar (importga, eksportga, aholi bandligiga, chet el valyutasiga, talab va taklifga, ekologik ahvolga ta siri), shuningdek, bilvosita ta sirlar (boshqa sohalarga lga ta siri va sh.k.) ham kiritiladi.
-ijtimoiy shart-sharoitlar hisobga olinadi.
Jahon bankida investitsiya loyihalarini iqtisodiy baholash jarayonida moliyaviy, institutsional, ijtimoiy, texnik va ekologik jihatlariga alohida e ti r beriladi.17 Respublikamizda ham investitsiya loyihalarini baholashda va amalga oshirishda mazkur jihatlarni hisobga olish maqsadga muvofiqdir.
Iqtisod fanlari doktori, professor D.G .G zi e i g ta i lashi ha,
“Investitsiyalar xususida qarorlar qabul qilishda, investitsiya loyihalarini baholash, tanlash va amalga oshirishning ilmiy asoslangan metodologiya va metodikasidan foydalanish masalasi muhim hisoblanadi. Loyihaning kelajakka qaratilishi uning oldindan aytib berish mumkin emasligidan dalolat beradi, shu sababli investitsiya loyihasining sifat tavsflarini hisobga olish muhim. Investitsiya loyihasi, odatda, resurslar va muayyan vaqt bilan cheklanadi hamda q ilga maqsadga erishishni z a tutadi”18 .
Jahon bankida investitsiya loyihalarini tanlashning asosiy mezoni – bu loyihaning barcha tushumlaridan barcha xarajatlar ayirib tashlangandagi foydaning diskontlangan zamonaviy qiymatidir. Bu jarayonda shuni aytish kerakki, loyiha rsat i hlari kelajakka tegishli lga ligi sababli, daromadlar ham, xarajatlar ham loyihani amalga oshirish jarayonida si boradi. Loyiha iqtisodiy tanlovdan tishi uchun u quyidagi ikki shartga mos kelishi kerak:
loyihani tadbiq qilishdan kutilayotgan foydaning sof zamonaviy qiymati salbiy l asligi lozim;
loyihadan kutilayotgan sof zamonaviy qiymat muqobil zar ziddiyatli loyihalardan kutilayotgan sof zamonaviy qiymatga teng yoki undan yuqori b lishi lozim.
Hozirda pul a lag lari qiymatini vaqt davomida hisobga olib boradigan usullar keng tarqalgan. Bunday usullardan biri diskontlash usulidir. Diskontlash usuli pul a lag lari i g qiymati muayyan vaqtda bir xil emasligi, a i bugungi bir s bir yildan keyingi bir s ga teng emasligi bois paydo l i. Bunday munosabatga sabab, garchi inflyatsiya t g risi agi fikr, birinchi navbatda t g ilsa ham, u (inflyatsiya) asosiy omil hisoblanmaydi. Bunga bir muncha fundamental sabab li , olingan daromad hisobida katta summaga bir yildan s g sishi i ta i lashga qodir tijorat operatsiyalariga kiritilgan (bankdagi depozitni ham hisobga olgan holda) pul hisoblanadi. Bu haqiqat moliyaviy operatsiyalar aksiomasi hisoblanadi va investitsiya loyihalarini tahlil qilish va iqtisodiy asoslashning butun mexanizmini nazarda tutadi.
Diskontlashtirish - bu kelgusidagi pul tushumlarini joriy vaqtga keltirishdir. Diskontlash murakkab foizlarni teskari hisoblash jarayoni hisoblanadi (4-rasm). Bunda murakkab foizda hisoblanganda, foiz stavkalarining hisoblanishi yordamida kreditning shla g i h summasi joriy davrdan kelgusi davrga si boradi, diskontlashda esa, kelajakda olinadigan pul a lag lari i g qiymati joriy vaqtga
RGI QIYMAT
|
JARAYoN
|
KELGUSI QIYMAT
| |
B shla g i h summa,
Foiz stavkasi
|
|
Qaytuchi summa
| |
Keltirilgan summa
|
|
Kelib tushishi kutilayotgan summa,
Diskontlash koeffitsienti
|
|
| |
