|
Iqtisodiyot” kafedrasi “Global iqtisodiy rivojlanish” fanidan
|
| bet | 3/5 | | Sana | 19.02.2024 | | Hajmi | 60,31 Kb. | | #158591 |
Bog'liq 1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining harakatlantiruvchi kuchl-fayllar.org 6-dars-EKUB-va-EKUK.-Oxirgi-raqam, Zamonaviy, Samandar, awkuna\', Doc1Transmilliy korporatsiyalar — industrial rivojlangan davlatlarning global ahamiyatga ega bo`lgan ko`p funktsiyali milliy trest va kontsernlari, xalqaro firma, kompaniya va korporatsiyalari. “Trans” old qo’shimchasi o’z nomi bilan – TMK milliy chegaralardan tashqarida tovar va xizmatlarni ishlab chiqaradilar va sotadilar; ular g’oyalarni, didlarni, standart va texnologiyalarni butun dunyo bo’ylab tarqatadilar; ular o’z operatsiyalarini global miqyosda rejalashtiradilar, bunda o’z milliy xarakterlarini saqlab qoladilar. Transmilliy kompaniyalar deganda ko’pincha, o’z ishlab chiqarish aktivlarini birdan ortiq mamlakatda nazorat qila oladigan kompaniyalar tushuniladi. Asos mamlakatlardagi bosh kompaniyalar qabul qiluvchi mamlakatlardagi sho’'ba kompaniyalar va filiallarni investitsiyalagan holda xorijiy aktivlarga ega bo’ladilar. Investirlashtirishning bunday turi boshqaruv va nazorat huquqini inobatga oladi va to’g’ri xorijiy investitsiyalar sifatida ko’rib chiqiladi.
2. AQSH VA XITOY SAVDO URUSHI KELIB CHIQISH SABABLARI
Xitoy AQShdan qishloq xo’jaligi mollarini ortiq sotib olmasligini e’lon qilishi ketidan Prezident Donald Trampning bosh iqtisodiy maslahatchisi Xitoy bilan savdo va moliyaviy tortishuvlarda ustunlik AQSh tomonida, deb bayonot berdi.
AQSh qimmatbaho qog’ozlar bozorida narxlarning tushishi Xitoyning ana shu bayonoti hamda milliy valyuta yuanning qadrsizlanishi bilan bog’liq.
Oq uy iqtisodiy maslahatchisi Larri Kadlovning aytishicha, Prezident Tramp Xitoy bilan savdo bitimiga erishish rejasidan voz kechgani yo’q.
“Xitoyliklar bilan samimiy niyatda doim muzokara qilganmiz, bundan keyin ham shunday bo’lishini istaymiz. Agromahsulotlar haqidagi bayonotdan afsusdamiz. Prezident Tramp Amerika iqtisodiyotini himoya qilishga majbur”, - dedi rasmiy.
Xitoy Savdo vazirligining bildirishicha, mahalliy kompaniyalar AQShdan qishloq xo’jaligi mahsulotlarini xarid qilishni to’xtatgan. Bu Trampning o’tgan hafta Xitoyning 300 milliard dollarlik tovarlariga yangi tariflar qo’yilishi haqidagi bayonotiga javob bo’ldi.
“2019-yil Amerika qishloq sanoati uchun og’ir davr bo’ldi. Xitoy hukumati mahalliy kompaniyalarga boshqa bozorlar bilan ishlashni buyurishi Amerika agroeksportiga zarar qiladi”, - deydi moliyachi Bill Adams.
Oq uy AQSh-Xitoy savdo urushidan zarar ko’rgan fermerlarga 16 milliard dollarlik yordam paketi tayyorlagan.
Tramp kelasi yili yordam bundan-da kattaroq bo’lishini aytdi. Hafta boshida AQSh Moliya vazirligi Xitoyni “valyuta manipulyatori” deb e’lon qildi va Xalqaro valyuta jamg’armasiga shikoyat qilishini bildirdi.
“Bu hafta voqealari AQSh-Xitoy savdo mojarosining moddiy tarafdan kuchayishiga sabab bo’ldi. Biroq bundan hech kim ajablanayotgani yo’q. Xitoy ham, AQSh ham so’nggi oylarda boshi berk ko’chaga kirishga va hatto mojaroning keskinlashishiga tayyor ekanini ko’rsatishgan. Har bir tomon qarshi tarafning birinchi bo’lib yon berishini kutyapti”, - deydi PNC moliya xizmatlari kompaniyasidan katta iqtisodchi Bill Adams.
Moliyaviy bozorlarga salbiy ta’sir qilishidan tashqari AQSh-Xitoy savdo urushi nafaqat har ikki mamlakat, balki boshqa ko’plab davlatlar iqtisodiyotlarini ham yemirmoqda.
Sentabr oyida AQShga Xitoydan hukumat delegatsiyasi kelib, savdo muzokaralarini davom ettirishi kutilmoqda. “AQSh Prezidenti Donald Tramp uning iqtisodiy siyosati tufayli Amerika iqtisodiyoti har qachongidan kuchli ekanini taʼkidlamoqda. Biroq Jahon banki va Xalqaro valyuta jamgʻarmasi AQSh va Xitoyni tariflar urushini bas qilishga chaqiryapti, aks holda oʻzaro tortishuvdan jahon iqtisodiyoti zarar koʻrishi aytilayotir. Bu haqida “Amerika ovozi” teleradiosi xabar berdi.
Unda aytilishicha, oʻtgan hafta AQSh qimmatbaho qogʻozlar bozoridagi silkinish bu hafta Osiyo va Yevropa bozorlariga ham tarqaldi. Amerika tadbirkorlik instituti eksperti Dezmond Lexmenning aytishicha, sarmoyadorlar tashvishi asosli.
“AQSh Federal zaxira tizimi foiz stavkalarini kutilganidan koʻproqqa koʻtarishga majbur endi, shu kabi gaplar quloqqa chalindi. Bu esa sarmoyadorlarni xavotirga solmoqda. Xitoy bilan savdo aloqalaridagi mavhumlik ham oʻziga yarasha salbiy taʼsir qilyapti”, - deydi Lexmen.
Jahon banki va Xalqaro valyuta fondining Balida oʻtgan qoʻshma majlisida AQSh va Xitoy oʻrtasidagi tariflar urushi ham muhokama etildi.
Jamgʻarma ijrochi direktori Kristin Lagard taranglikni tushirishga chaqirmoqda.
“Hisoblarimizga koʻra, savdo aloqalaridagi taranglik kelasi ikki yilda dunyo yalpi ichki mahsulotining salkam bir foizga qisqarishiga olib keladi. Shu sabab hozirgi munozaralar hovurini tushirish zarur. Shu bilan birga global savdo tizimini yaxshilash, kuchaytirish, adolatliroq qilish maqsadida, barcha mamlakatlar uchun oʻzaro manfaatli boʻlishi, kelajakka mos boʻlishi uchun uni isloh qilish zarur”, - dedi Lagard.
Prezident Tramp moliya bozorlaridagi sarosimada Federal zaxira tizimini aybladi.
“Markaziy bank xato qilyapti, u yerdagilar aqldan ozgan”, - dedi Tramp.
Tramp Amerika iqtisodiyotining oʻsishida oʻz hissasi borligini aytadi. Tahlilchilar bu fikrga qisman qoʻshiladi. Ular nazarida, Tramp siyosati allaqachon rivojlanayotgan iqtisodiyotga qisqa muddatli turtki berdi.
Biroq uzoq muddatda, deydi mutaxassislar, Oq uy maʼmuriyatining savdo va byudjet kamomadlarini oshirishga qaratilgan siyosati Markaziy bankni foiz stavkalarini oshirishga majburlab, rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotiga zarar qilishi mumkin.
“AQShda foiz darajasi oʻsgan sari, dollar koʻtarilgan sari rivojlanayotgan mamlakatlarga berilayotgan pul endi AQShga qaytib keladi. Shu pulni olgan, deylik, Argentina, Turkiya yoki Janubiy Afrika, undan toʻgʻri foydalanmagan va natijada katta kamomadga uchragan boʻlsa, endi AQShdagi yangi moliyaviy vaziyat bilan yuzlashishiga toʻgʻri keladi”, - deydi tadbirkorlik instituti xodimi.
Jahon banki prezidenti Jim Yon Kim rivojlanayotgan mamlakatlarni kelajakda savdo bahslariga tayyor turishga chaqirmoqda.
“Savdo ziddiyatlari kuchayishidan oldin bu mamlakatlar tayyorgarligini koʻrishi, ularga maslahat berishimiz kerak. Hozir har biri bilan shu mavzuda gaplashyapmiz”, - deydi bank rahbari.
AQSh va Xitoy prezidentlari kelasi oy oxirida Argentinada boʻladigan “Katta yigirmalik”ka aʼzo mamlakatlar rahbarlari sammiti doirasida muloqot qilishi kutilmoqda”
Xitoy Xalq Respublikasi (XXR) va Amerika Qo'shma Shtatlari (AQSh) o'rtasidagi munosabatlar 1949 yildan beri murakkab bo'lib, o'zaro ishonchsiz munosabatlarga olib keldi. Bu munosabatlar yaqin iqtisodiy aloqalar (iqtisodiy aloqalar 1980 yildan keyin tez rivojlandi), shuningdek, Osiyo-Tinch okeani mintaqasidagi gegemonlik uchun raqobatga olib keldi. Bu dunyo yetakchilari va akademiklari tomonidan 21-asrdagi dunyodagi eng muhim ikki tomonlama munosabatlar sifatida ta’riflangan.
Xitoy bilan munosabatlar deyarli 1845 yilgi Vangxia shartnomasiga qadar bo'lmagan. AQSh 1900 yildan keyin Ochiq eshiklar siyosatini ilgari surish orqali tashqi kuchlarning ta'sir doirasiga qarshi chiqdi. Ixetuanlar isyonini bostirishda ittifoqchilarga qo'shildi. Vashingtonning Amerika banklarini Xitoy temir yo'llariga sarmoya kiritishga undash harakatlari 1900-yillarda muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Prezident Franklin Ruzvelt 1938 yildan keyin Xitoyni Yaponiyaga qarshi qo'llab-quvvatlashni ustuvor vazifa qilib qo'ydi. AQSh Yaponiyaga qarshi Tinch okean urushi (1941-1945) davrida Xitoy Respublikasi bilan ittifoqchi boʻlgan. Vashington 1945-1947 yillarda millatchi hukumat va Xitoy Kommunistik partiyasi (XKP) o'rtasida murosaga kelishga harakat qildi va muvaffaqiyatsizlikka uchradi. Xitoy fuqarolar urushi davrida Mao Szedun boshchiligidagi XKP materik Xitoyda g'alaba qozonganidan so'ng, munosabatlar keskinlashdi.
AQSh va Xitoy Koreya urushi paytida bir-biri bilan jang qilishgan. Qo'shma Shtatlar Tayvanda surgunda bo'lgan Xitoy Respublikasini Xitoyning qonuniy hukumati sifatida tan olishda davom etdi va Prezident Richard Niksonning 1972 yilgi Xitoyga tashrifi kutilmagan tarzda o'zgarib ketgunga qadar XXRning Birlashgan Millatlar Tashkilotiga a'zoligini blokladi. 1979 yil 1 yanvarda AQSh XXR bilan diplomatik munosabatlar oʻrnatdi va uni Xitoyning yagona qonuniy hukumati sifatida tan oldi; shu bilan birga, Tayvan munosabatlari to'g'risidagi qonun doirasida Tayvan bilan norasmiy munosabatlarni davom ettirdi. Tayvanning siyosiy maqomi ikki davlat o'rtasidagi keskinlikning asosiy manbai bo'lib qolmoqda.
Nikson tashrifidan so'ng Jimmi Karterdan tashqari har bir AQSh prezidenti Xitoyga tashrif buyurdi. Prezident Barak Obamaning Osiyoga qaratilgan strategiyasi tufayli Xitoy bilan munosabatlar keskinlashgan. Uning davridagi keskinliklarga qaramay, xitoylik aholining AQShga bo'lgan qiziqishi Obamaning so'nggi 2016 yilida 51 foizni tashkil etdi, faqat Tramp ma'muriyati davrida pasayib ketdi. Tadqiqotlar Markazi tomonidan 2020 yilda o'tkazilgan so'rov natijalariga ko'ra, amerikaliklarning 22 foizi Xitoyga ijobiy nuqtai nazarga ega, 73 foizi esa salbiy nuqtai nazarni bildirgan, bu Xitoy haqidagi eng salbiy tushunchalardan biridir. So'rov shuni ko'rsatdiki, amerikaliklarning 24 foizi (ko'pchiligi) Xitoyni AQSh uchun asosiy tahdid deb bilishadi. Bundan tashqari, Xitoy jamoatchiligi o'rtasida o'tkazilgan so'rovlar shuni ko'rsatdiki, 61% dan 72% gacha salbiy fikr bildirgan holda AQShga nisbatan ijobiy munosabat ham mos ravishda pasaygan. Biroq, o'zaro salbiy qarashlarga qaramay, har ikki tomonning jamoatchiligi munosabatlarning yaxshilanishini istaydi.
AQSh prezidenti Donald Tramp va XKP bosh kotibi Si Szinpin davrida Xitoyning Janubiy Xitoy dengizini harbiylashtirishi va AQShdagi Xitoy josusligi kabi muammolar yuzaga kelganligi sababli munosabatlar keskin yomonlashdi. Trump ma'muriyati 2017 yilgi Milliy xavfsizlik strategiyasidan boshlab Xitoyni "strategik raqobatchi" deb belgiladi. Keyinchalik u Xitoyga qarshi savdo urushini boshladi, AQSh kompaniyalariga Huawei va Shinjondagi inson huquqlari buzilishi bilan bog'liq boshqa kompaniyalarga uskunalar sotishni taqiqladi, Xitoy fuqarosi bo'lgan talabalar va olimlar uchun viza cheklovlarini kuchaytirdi va Xitoyni valyuta manipulyatori sifatida belgiladi. Tramp maʼmuriyati davrida va ayniqsa, AQSh-Xitoy savdo urushi boshlanganidan beri siyosiy kuzatuvchilar yangi Sovuq urush paydo boʻlayotgani haqida ogohlantira boshladilar.
Qo'shma Shtatlar va Xitoy o'rtasidagi taranglik Bayden ma'muriyati davrida saqlanib qoldi, bu Xitoyni AQSh tashqi siyosatini amalga oshirishdagi asosiy markazlardan biriga aylantirdi.Bayden maʼmuriyatining Xitoyga nisbatan siyosatining baʼzi yoʻnalishlari orasida Gonkongga munosabati, Tayvanga qarshi tahdidlari, uygʻurlarga qarshi genotsid va AQShga qarshi kiber urushi kiradi. Bunga javoban Xitoy inson huquqlarining buzilishi haqidagi barcha ayblovlarni inkor etish uchun “ boʻri jangchi diplomatiyasi ”ni qabul qildi.
|
| |
