|
Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishi
|
| bet | 8/9 | | Sana | 12.01.2024 | | Hajmi | 106,33 Kb. | | #135388 |
Bog'liq IQTISIDIYOT NAZARIYASINING FAN SIFATIDA SHAKLLANISHIDA TURLI XIL OQIMLARNING RO\'LI1STOUN (Stone) Richard — ingliz iqtisodchisi. Uning milliy hisoblarga moliya balansi tizimini kiritishi katta yangilik boʻldi. STOUN Iqgisodiy qarashlarida neokeynechilik tarafdori boʻlib, iqtisodiy oʻsishning koʻp sektorli modelini yaratdi, amaliy ekonometrika sohasida tadqiqotlar olib bordi. Nobel mukofoti laureati (1984).
SKOULS (Scholes) Mayron (1941, AQSH, Kaliforniya shtati) — amerikalik iqtisodchi. Blek bilan hamkorlikda fond bozorida aksiyadorlar opsioni qiymatini aniqlashning prinsipial yangi usulini ishlab chikdi. Bu usul koʻpgina sohalarda iqtisodiy parametrlarni baholashga yangicha yondashuvlarga, shuningdek, moliya dastaklarining yangi tiplarini yaratish va jamiyatda tavakkalchilikni tartibga solishning yanada samaraliroq usulini qoʻllashga imkoniyat yaratdi. Nobel mukofoti laureati (Robert Merton bilan birgalikda; 1997).
Robert Cox Merton (1944, Nyu-York) — amerikalik iktisodchi. ikkilamchi qimmatli qogʻozlar yoki "derivativ"larning opsionlari qiymatini baholashda foydalaniladigan "Blek-Skoulz formula"sini yechishning yangi uslublarini yaratdi. Natijada bu formuladan keng foydalanish imkoniyati paydo boʻldi. Nobel mukofoti laureati (1997; Myron Scholes bilan birgalikda.
Iqtisodiy hayot sirlarini bilish va shu yoMdagi faoliyatning asosiy yo‘nalishlarini aniqlashga intilish juda qadim zamonlardan mavjud bo'lib, bu intilish iqtisodiy faoliyatni tartibga solish, uni kishilarga kerak bo'lgan tomonga yo'naltirishga ijobiy ta’sir etish zaruriyatidan kelib chiqqan. Iqtisodiyotga oid bilimlar antik dunyoning ko'zga ko'ringan olimlari Ksenofont, Platon, Aristotel asarlarida, shuningdek, qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston va Markaziy Osiyo olimlarining asarlarida qarab chiqilgan edi. Biz uzoqqa bormasdan ming yillar osha bizga yetib kelgan Qur’oni Karimni, hadislarni, Qobusnomani, Ibn Xoldun asarlarini, bobolarimiz Abu Ali Ibn Sino, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug'bek asarlarini o'qir ekanmiz, ularda insonning yashashi uchun tabiat ehsonlari yetarli emasligi, ijodiy mehnat qilish kerakligi qayta-qayta uqtirilganligiga yana bir karra amin bo'lamiz. Jumladan, arab mutafakkiri Ibn Xoldun Abdurahmon Abu Zayd ( 1332- 1406)ning iqtisodiyot bilimlarini rivojlantirishdagi hissasi juda kattadir. Uning 1370 yilda yozilgan «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi») asarida dunyoda birinchi bo'lib tovarning ikki xil xususiyatini — iste’mol qiymati va qiymat tushunchalarini, oddiy va murakkab mehnatni, zaruriy va qo'shimcha mehnat hamda zaruriy va qo'shimcha mahsulot tushunchalarini ajrata bildi. Shuningdek, tovarlarni ayirboshlash jarayonida, ular bir-biriga taqqoslanganda mehnatni tenglashtirish shaklida yuzaga chiqishi, ya'ni tovarda gavdalangan mehnatning va uning nafliligini hisobga olinishi ham ta’kidlangan.2 Alisher Navoiyning iqtisodiy masalalarga oid g'oyalari 1482 yilda yozilgan «Vaqfiya» va 1500 yilda yozilgan «Mahbub-ulqulub» asarlarida bayon etilgan. U kishi mahsulotni uch qismga bo'lib, birinchi qismini ketgan xarajatga, ikkinchi qismini o'zining va oilasining ehtiyojlariga, uchinchi qismi-ni esa aholining ijtimoiy manfaatlari uchun sarflashga chaqiradi. Bundan tashqari, mahsulotni yaratishda mehnatning roliga va ishlab chiqarish vositalarining ishtirokiga alohida e’tibor beradi. Shu bilan birga boylikni halol mehnat bilan topish, to'plash va foydalanish zarurligini ta’kidlaydi.3 Shunisi muhimki, ular hech bir inson o'zi uchun zarur bo'lgan iste’mol buyumlarning barchasini o'zi yarata olmasligini, shuning uchun bir-biri bilan iqtisodiy aloqada. munosabatda bo'lishlari obyektiv zaruriyat ekanligini ham qayd qilganlar. Bundan tashqari, ularning asarlarida doimo xo'jaliklarning barcha turlarida (uy, shahar. davlat) daromad bilan xarajat muvozanatiga katta e'tibor berish lozimligi, pulning mazmuni va uning kelib chiqish sabablari yoritilgan. Lekin Aristoteldan boshlab butun dunyoning, jumladan O'rta Osiyoning ko'pgina olimlari iqtisodiyotni izchil o'rganish asosida uning ko'pgina qonun-qoidalarini, tushunchalarini yoritib bergan bo'lsalar ham, hali iqtisodiyot nazariyasi fan sifatida shakllanmagan edi.
Iqtisodiyot nazariyasi mustaqil fan sifatida ko'pgina mamlakatlarda milliy bozor shakllangan va jahon bozori vujudga kelayotgan davrlarda “siyosiy iqtisod” nomi bilan shakllana boshladi. Siyosiy iqtisod grekcha so'zdan olingan bo‘lib, “politiko" - ijtimoiy, “oykos” - uy, uy xo‘jaligi, “nomos” - qonun degani. Ya'ni uy yoki ijtimoiy xo'jalik qonunlari ma’nosini beradi. 1575-1621 yillarda yashab, ijod qilgan fransuz iqtisodchisi Antuan Monkretyen birinchi marta 1615 yilda “Siyosiy iqtisod traktati” nomli kichik ilmiy asar yozib, bu fanni mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish fani sifatida asosladi. Keyinchalik klassik iqtisodchilar bu fikrni tasdiqlab, siyosiy iqtisod keng ma'noda moddiy hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va ayirboshlashni boshqaruvchi qonunlar to‘g‘risidagi fandir, deb yozgan edilar. Iqtisodiyot nazariyasi fani shakllanishi jarayonida bir qancha g'oyaviy oqimlar, maktablar vujudga kelgan. Ular jamiyat boyligining manbai nima, u qayerda va qanday qilib ko'payadi, degan savollarga javob topishga urinishgan. Bunday iqtisodiy oqimlardan dastlabkisi merkantilizm deb atalgan. Bu oqim tarafdorlari odamlarning, jamiyatning boyligi puldan, oltindan iborat, boylik savdoda, asosan tashqi savdoda - muomala jarayonida paydo boMadi, ko'payadi, savdoda band boMgan mehnat unumli mehnat, boshqa mehnatlar esa unumsizdir, deb tushuntirib keldilar. Keyinchalik ayirboshlash, ya'ni savdo jarayonida hech qanday boylik yaratilmasligi, qiymatning ko'paymasligi ma’lum bo‘lib qoldi. Faqat ayriboshlashning ekvalentlik tartibi, ya’ni teng mehnatga teng boylik muvozanati buzilgan taqdirda boylik birovlar foydasiga qayta taqsimlanadi, natijada kimdir boyib, kimdir xonavayron bo‘Iib boradi. Merkantilistlar iqtisodiyot nazariyasining asosiy vazifasi davlatning iqtisodiy siyosatiga amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat deb ta’kidladilar. Ularning fikricha, iqtisodiyotda ijobiy savdo balansiga erishilishi uchun davlat iqtisodiyotga faol aralashishi, ya’ni milliy ishlab chiqarish va savdoni o ‘z panohiga olishi zarur deb hisoblaydi. Keyingi oqim fiziokratlar deb atalgan. Ular merkantilistlardan farqli o'laroq, boylik qishloq xo‘jaligida yaratiladi va ko'payadi, degan g‘oyani olg‘a surdilar. Ularning vakili bo'lgan F.Kene mashhur «Iqtisodiy jadval» asarini (1758) yozdi va unda fiziokratizm maktabi asoslarini yaratdi. Uning nazariy va siyosiy dasturini ta’riflab berdi. Bu asarda F.Kene almashuvning ekvivalentlik ta'limotini ilgari surdi. Uning fikricha almashuv yoki savdo boylik yaratmaydi, almashuv jarayonida teng miqdorli qiymatlarning almashuvi ro‘y beradi, tovarlarning qiymati bozorga kirmasdan oldin mavjud bo'ladi. F.Kenening ta’limotida sof mahsulot nazariyasi markaziy o‘rin egallaydi. Uning fikricha, yalpi ijtimoiy mahsulot va ishlab chiqarish harajatlari o'rtasidagi farq sof mahsulot hisoblangan. Uning ta'limotida sof mahsulot bilan qo'shimcha qiymatni chalkashtirish, ya'ni ikkalasini aynan bir narsa deb tushunadi. U qo'shimcha qiymat dehqonlarning qo'shimcha mehnati samarasi sifatida yuzaga keladi deb izohlaydi, ayrim joylarda esa qo'shimcha qiymatni tabiatning sof hadyasi deb qarab, uni yaratishda tabiat ham ishtirok etadi deb tushuntiradi.4 Bu yerda u o'zi bilmagan holda qiymat bilan naflilik(iste’mol qiymat)ning farqiga bora olmaganligini ifoda etadi. F.Kene ta’limotini A.Tyurgo, Dyupon de Nemur va boshqalar davom ettirdi. Fiziokratlarning ta’limoti bo'yicha qishloq xo'jaligida band bo'lgan mehnat birdan-bir unumli mehnat deb hisoblanib, boshqa sohalardagi mehnat esa unumsiz mehnat deb hisoblangan. Keyinchalik iqtisodiyot fanining klassik maktabi namoyondalari bo'lmish A.Smit, U.Petti, D.Rikardo kabi atoqli iqtisodchi olimlar boylik faqatgina qishloq xo'jaligidagina emas, balki shu bilan birga sanoat, transport, qurilish va boshqa xizmat ko'rsatish sohalarida ham yaratilishini isbotlab berdilar va hamma boylikning onasi yer, otasi mehnat, degan qat’iy ilmiy xulosaga keldilar. Shuniaytish kerakki, A.Smitning “ko‘rinrnas qoT ’ tamoyili hozirgi kunda juda ko‘p tilga olinmoqda. U o'zining “Xalqlar boyligining tabiati va sabablari to‘g‘risida tadqiqot” (1776) degan kitobida insonni faollashtiradigan asosiy rag‘bat shaxsiy manfaatdir deb ko‘rsatadi. Inson o‘z shaxsiy manfaatini amalga oshirishga, ya'ni foyda olishga intilib mehnat taqsimoti sharoitida qandaydir tovar yoki xizmat turini yaratadi, boshqalarga yetkazib beradi, o‘z kapitalini ko‘paytiradi va shu intilishda o‘zi bilmagan holda jamiyat taraqqiyotiga hissa qo'shadi deb tushuntiradi. U kapital, mehnat, tovar, ishchi kuchi va boshqa resurslarning erkin harakatini ta’minlash tamoyilini ilgari suradi. Ushbu maktabning «klassik» deb nom olishiga ularning quyidagi yutuqlari sabab boMdi: Birinchidan, A.Smit va D.Rikardo iqtisodiyotni o‘rganishga ilmiy yondashuv beradigan tadqiqot usullarini ishlab chiqdi va muvaffaqiyatli qo‘lladilar. Aynan ana shu usullar yordamida ular merkantilistlarning boylikning manbasi savdo degan g‘oyasini asossiz ekanligini isbotlashdi. Ikkinchidan, iqtisodiyot to‘g‘risidagi barcha yig‘ilgan bilimlami klassik maktab namoyondalari ma’lum bir ilmiy tizimga keltirdilar. Bu narsaga ular birinchi bo‘lib iqtisodiy ne’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’mol o'rtasidagi tizimli aloqani tadqiq etgani sabab bo‘ldi. Uchinchidan, ingliz klassiklari xo‘jalik hodisalarining ko‘zga ko‘ringan tomonlarini tadqiq qilish bilan cheklanib qolmadilar. Ular ushbu hodisalarning mohiyatini, ular o'rtasidagi sabab-oqibatli aloqadorlikni aniqladilar, shuningdek, kapitalistik iqtisodiyot qonunlarini ochdilar. Iqtisodiyot nazariyasi fanining rivojlanishida Sismondining ham muhim hissasi bordir. U kapitalistik iqtisodiy mexanizmni tanqid qilib, siyosiy iqtisod inson baxti yo‘lida sotsial mexanizmni takomillashtirishga qaratilgan fan bo‘lmog‘i lozim deb ko'rsatadi. Kapitalizmning iqtisodiy tuzumini tanqid qilish bilan bir qatorda undan ko‘ra progressiv bo'lgan jamiyat qurish g'oyasi Sen-Simon, Shari Furye, Robert Ouen kabi sotsial utopistlar tomonidan ilgari surilgan edi. Ular xususiy mulkni qattiq tanqid qilib, uni tugatish tarafdori edilar. Ulardan keyin raarksizm deb nomlangan nazariy yo'nalish o'zlarining nazariyasida jamiyat taraqqiyotiga tabiiy-tarixiy jarayon deb qarab, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar, ularning iqtisodiy tuzumi, tarkibiy qismlari, vujudga kelish, rivojlanish va boshqasi bilan almashish sabablari to'g'risidagi ta'limotni hamda qo'shimcha qiymat nazariyasini yaratdilar. XIX asming oxirgi choragidan iqtisodiyot nazariyasining yangi yo'nalishi «ekonomiks» vujudga kela boshladi. Awalo, aytib o'tish kerakki, mazkur yo'nalish klassik ilmiy yo'nalishning asosiy belgilariga ega edi. Birinchidan, ushbu yo'nalish tadqiqotchilari iqtisodiyotni tadqiq etishda bilish usullarining keng doirasiga tayanishadi. Ular birinchi bo'lib xo'jalik jarayonlarining miqdoran o'zaro bog'liqliklarini aniqlashda matematik usullardan, iqtisodiy psixologiya usullaridan foydalanishdi. Ikkinchidan «ekonomiks» vakillari iqtisodiyot nazariyasining predmeti sifatida insonlar o'rtasidagi tashkiliy-iqtisodiy munosabatlarni qarashdi (klassiklarda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar). Ne’matlar doiraviy aylanishida asosiy va belgilovchi bo'lib bozorga oid ayirboshlash bitimlari tan olindi. Iqtisodiyot nazariyasi predmetining yangicha talqini xo'jalik yuritishning bozor tizimi to'g'risidagi maijinalizm deb atalgan butun bir ta’limotga olib keldi. U inglizcha so'zdan olingan bo'lib, oxirgi, qo'shilgan degan ma'noni beradi. Uning asoschilari Avstriya iqtisodiy maktabining namoyondalari (Karl Menger, Fridrix ion Vizer, Bem-Baverk va boshqalar) bo'lib, ular tomonidan qo'shilgan tovar nafliligining, qo'shilgan mehnat yoki resurs unumdorligining pasayib borish qonuni degan nazariyalar ishlab chiqildi. Marjinalizm nazariyasi aniq olingan tovarga bo'lgan talab va uning narxi o'rtasidagi bog'liqlik va o'zaro ta’sirini tahlil qilishda keng qo'llanildi.
Xulosa
Xulosa o’rnida shuni taʼkidlamoqchimiz, biz tomonimizdan olib borilgan izlanishlar davomida bir qator fikrlar va tavsiyalar asosida iqtisodiyot nazariyasi fanini kelib chiqish tarixi hamda yoʻnalishlarini koʻrib chiqdik.Albatta, har bir zamonni oʻz rivojlanish bosqichlari boʻlganidek oʻz iqtisodiy qarashlari ham mavjud boʻladi.Iqtisodiy qarashlar har doim ham bir biriga mos kelavermaydi,shunday ekan ularni eng maqbul boʻlgan ijobiy taraflarini olib,salbiy tomonlarini tashlab yuborish kerak, chunki iqtisodiyot juda murakkab tuzilishga egadir. Iqtisodiy qonun qoidalar qanchalik toʻgʻri oqilona boʻlsa xalq manfaatdor boʻladi va bu o’z-o’zidan iqtisodiy barqarorlikka olib keladi.Iqtisodiy qonun qoidalarni barcha tarmoq bo’yicha bir xil amal qilinishida albatta qarorlarning o’rni beqiyos.Hukumatimiz tomonidan barcha tarmoq va sohalarni raqamli texnologiyalar bilan taʼminlash va chet el andozalaridan keng ko’lamli fikr almashgan holda, yoshlarni chet elga yuborish va ularni tajribalarini o’rganib yurtimizda qo’llashlari orqali keng ko’lamli yo’llar ochib berilmoqda.Chet el tajribalarini qo’llagan holda ishlab chiqarish hamda iqtisodiy yuksalishning eng yuqori bosqichlariga ko’tarilishda asqotadigan tamoyillarni olib kirish koʻzda tutilgan.Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, ishlab chiqarishda,bozor mexanizmida erkinlik bo’lsa iqtisodiy yuksalishga erishiladi.Yurtimizning iqtisodiy salohiyatini saqlab qolishda iqtisodiy ne’matlarni,tabiiy boylik yer usti va yer osti boyliklarni asrab avaylash,ularni kelajak avlodga yetkazish,transport,ishlab chiqarish korxonalarini,zavod va fabrikalarning ishlash samaradorligini nazorat qilgan holda atrof-muhit, ekologiyaga bo’lgan munosabatlarini yaxshilash orqali o’rmon,qishloq xojaligida faol muhitni saqlab qolishdir. Ko'pgina olimlar va mutaxassislar XXI asr iqtisodiyotida jiddiy o'zgarishlar yuz berib, u yangi qiyofaga kirishini qayd etmoqdalar. Yangilangan iqtisodiyot sharoitida yashash va ishlash uchun unda yuz berayotgan o'zgarishlarni anglab, ularga moslasha borish kerak bo'ladi, buning uchun esa “Iqtisodiyot nazariyasi’’ beradigan fundamental bilimlarni egallab olishga to'g'ri keladi. Ayni paytda, mamlakatimiz Prezidenti Sh.Mirziyoyevning Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 14-yanvarda bo’lib o’tgan kengaytirilgan majlisida bugungi kunda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi hamon davom etib turishi, dunyoning turli mintaqalarida sodir bo’layotgan qarama-qarshiliklarning kuchayib borishi, jahon bozorida vaziyatning tez o’zgarayotgani dunyoning ko’plab mamlakatlarida investitsion faollikning susayishi real iqtisodiyotda ishlab chiqarishning o’sish sur’ati pasayib borishi ro’y berib, jahon bozorida xarid talabining kamayishi davom etmoqda, ishsizlik darajasi yuqoriligicha qolmoqda, ijtimoiy keskinlik kuchaymoqda. Bu holatlar mamlakatimiz oldida turgan keng ko’lamli dasturiy maqsad va vazifalar - islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish iqtisodiyotni modernizatsiyalash, diversifikatsiyalash, tarkibiy o’zgartirish, xususiy mulk, xususiy tadbirkorlikni kuchaytirish, iqtisodiy rivojlanish yo’lida g’ov bo’lib turgan barcha to’siq va cheklovlarni bartaraf etish21to’g’risida keng ko’lamli fikrlarni ta’kidladi. “ Agar jamiyat hayotining tanasi iqtisodiyot bo'lsa, uning joni va ruhi ma'naviyatdir”, – dedi Shavkat Mirziyoyev yig'ilishda. – Biz yangi O’zbekistonni barpo etishga qaror qilgan ekanmiz, ikkita mustahkam ustunga tayanamiz. Birinchisi – bozor tamoyillariga asoslangan kuchli iqtisodiyot. Ikkinchisi – ajdodlarimizning boy merosi va milliy qadriyatlarga asoslangan kuchli ma'naviyat22.
Yurtboshimiz ta’kidlaganidek, mamlakatimizda iqtisodiy o’nglanish, iqtisodiy rivojlanish jarayonlari ma'naviy poklanish, ma'naviy yuksalish harakatlari bilan tamomila uyg’un ravishda rivojlantirilishi davlatimiz va jamiyatimizning doimiy diqqat markazida bo’lib kelmoqda. Shu sababli bozor islohotlari boshqa sohadagi islohotlar kabi pirovard natijada yagona maqsadga — inson manfaatlarini ta'minlash, xalqimiz uchun munosib turmush sharoitini yaratish, odamlarning daromadi va farovonligini izchil oshirib borish, har bir insonga o’zining intellektual, kasb va ma'naviy salohiyatini ro’yobga chiqarish uchun zarur imkoniyatlar yaratib berishga qaratilgan.
“Iqtisodiyot nazariyasi” fani mamlakatimizda yashayotgan hamma kishilarning daromadlari, ulaming turmush darajasi faqat milliy iqtisodiyot taraqqiyotiga bog’liqligini, shu yurtda mehnat qilayotgan kishilarning ijodiy mehnati bilan vujudga kelgan milliy mahsulotning ko’payishi, uning to’g’ri taqsimlanishi va foydalanilishi, milliy pul barqarorligi bilan bog’liqligini ham o’rgatadi va milliy istiqlol mafkurasining odamlar ongida shakllanishiga, ularning intellektual kamolotga erishuvida muhim rol o’ynaydi.
|
| |
