ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Rivojlangan
mamlakatlarda
faoliyat
koʼrsatayotgan qishloq
xoʼjaligi
kooperativlarini tashkil etish shakllari va tuzilmalari turlicha boʼlmoqda. Yevropa
Ittifoqi, Markaziy va Shimoliy Аmerika mamlakatlarining tajribalariga koʼra, fermer
xoʼjaliklarining kooperativ korxonalari qishloq xoʼjaligini rivojlantirishda ijobiy
natija beradigan hudud sifatida shakllanmoqda.
АQShda kooperativlar faoliyati shtatlar qonunlari bilan tartibga solinadi. 1998
yilda mamlakat parlamenti “Kooperativlar assotsiatsiyasi toʼgʼrisida”gi qonunni
qabul qildi va bu qonun kooperativlarni aksiya chiqarish borasidagi huquqlari hamda
vakolatlarini kengaytirdi. Bu qonunga muvofiq, har bir kooperativ oʼz ustavida turli
ustunlikda, muddatli va muomala sohasidagi aktsiyalarni chiqarishini koʼrsatish
huquqiga ega boʼldi.
Kanada davlatida 1979 yilda “Canada Cooperative Associations Act” [2]
(“Kanada kooperativ assotsiatsiyalari toʼgʼrisida akt”) federal qonuniga muvofiq
kooperativlar, ularning ittifoqi va assotsiatsiyalari tashkil qilindi.
Yevropa Ittifoqi davlatlarida kooperatsiya sohasi boʼyicha qonun (Societas
Cooperativa Europaea) (SCE) (“Evropaning kooperativ uyushmalari”) kuchga
kirganidan soʼng Germaniyada ham 2006 yildan kooperatsiya boʼyicha
(Genossenschaftsgesetz) (GenG) yangi qonuni4 kuchga kirdi. XIX asrning ikkinchi
yarmida Italiyaning qishloq xoʼjaligi vaziri – dehqon kooperatorlar oilasidan chiqqan
Sanardelli mayda fermerlarni birlashtiradigan kooperativlarni saqlab qolish
761
maqsadida bir qancha shartlarni koʼzda tutuvchi maxsus qonun ishlab chiqdi va bu
qonun hukumat tomonidan maʼqullandi.
Qishloq xo‘jaligining rivojlanishi va taraqqiy ettirish uchun Oʼzbekiston
Respublikasida qator huquqiy-meʼyoriy va qonunosti hujjatlari qabul qilingan.
Mavjud huquqiy asoslarni 3 bosqichga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiq bo’ladi.
1-bosqich (1991-2000-yillar). Bu bosqichda “Kooperatsiya toʼgʼrisida”gi qonuni
(14.06.1991 yildagi 295-XII-son); “Suv va suvdan foydalanish toʼgʼrisida”gi qonuni
(06.05.1993 yildagi 837-XII-son); Oʼzbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi,
birinchi va ikkinchi qism (01.03.1997 y.); Oʼzbekiston Respublikasining Yer kodeksi
(01.07.1998 y.); “Qishloq xoʼjaligi kooperativi (shirkat xoʼjaligi) toʼgʼrisida”gi
qonuni (30.04.1998 yildagi 600-I-son), “Dehqon xoʼjaligi toʼgʼrisida”gi qonuni”
(1998-yil 30-apreldagi 604-I-son), “Tadbirkorlik faoliyati erkinliklari kafolati
toʼgʼrisida”gi qonunlar” (2000 yil 25-maydagi 69-II-son) qabul qilindi. Bu davrda
qishloq xo’jaligidagi islohotlarning asosiy yo‘nalishi sifatida xususiy mulkchilik va
mulk egasi munosabatlarini mustahkamlashga e’tibor qaratildi. Qaror va farmonlar
ijrosi qishloq xo‘jaligi korxonalarining huquqlari, hujaliklarning iqtisodiy
mustaqilligi, dehqonlarda yer egaligi tuyg‘usi, ularning o‘z mehnati natijalaridan
foydalanishga bo‘lgan huquqini ta’minlash, paxta, g‘alla va boshqa qishloq xo‘jaligi
ekinlari seleksiyasi va urug‘chiligi muammosini hal etish, mahalliy tuproq-iqlim
sharoitlariga mos navlarni to‘g‘ri tanlash va hosildorlik ko‘payishini ta’minlaydigan
agrotexnika qoidalarga amal qilishlarini taqazo etdi.
2-bosqich (2001-2016-yillar). Bu bosqichda “Qishloq xo‘jaligi korxonalarini
fermer xo‘jaliklariga aylantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”( 2002 yil 5 yanvardagi
8-son), “Qishloq xo‘jaligida islohotlarni chuqurlashtirishning eng muhim
yo‘nalishlari to‘g‘risida” (2003 yil 24 martdagi PF-3226-son), “Fermer xoʼjaligi
toʼgʼrisida”gi qonuni (2004 y, yangi tahrirda) va “Qishloq va suv xo‘jaligida iqtisodiy
islohotlar chuqurlashtirilganligi munosabati bilan O‘zbekiston respublikasining ayrim
qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida” (25.12.2009
yildagi 240-son), Oʼzbekiston Respublikasining Soliq kodeksi (25.12.2007 y.),
762
“2012-2016 yillarda qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini yanada modernizatsiya
qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash dasturi to‘g‘risida”(21.05.2012
yildagi PQ-1758-son), “Qishloq va suv xo‘jaligi tarmoqlarini oliy ma’lumotli yuqori
malakali kadrlar bilan ta’minlashni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”
(03.11.2015
yildagi
311-son),
“Yer
uchastkasidan
oqilona
foydalanilmaganda, bu qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar uchun hosildorlik
darajasi uch yil mobaynida normativdan (kadastr bahosiga ko‘ra) past bo‘lishida
ifodalanganda yer uchastkalariga bo‘lgan huquqlar bekor qilinadi” (01.07.2015
yildagi 19-1404/20377-son), “Qishloq xo‘jaligining mashinasozlik korxonalarini
boshqarishni yanada takomillashtirish va moliyaviy sog‘lomlashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida” (15.05.2014 yildagi PQ-2176-son) qabul qilindi. Qaror va farmonlarda
qishloq xo‘jaligida shlab chiqarish munosabatlarini takomillashtirish, ishlab
chiqarishini boshqarishning bozor tamoyillariga mos keladigan tashkiliy tuzilmasini
tadbiq etish, ularning mustaqilligini kengaytirish hamda ularning ishonchli huquqiy
muhofazasini ta’minlashni, tarmoqda talab yuqori bo‘lgan kadrlarni tayyorlash
ko’zda tutilgan. Bundan tashqari jahon talablari va standartlariga javob beradigan
zamonaviy yuqori unumli qishloq xo‘jaligi texnikasi bilan jihozlash, qishloq
xo‘jaligi
mashinasozligi
korxonalarini
modernizatsiya
qilish,
texnika
va
texnologiyasini yangilash uchun to‘g‘ridan to‘g‘ri investitsiyalarni keng jalb etish
chora-tadbirlari ko’rildi.
3-bosqichda (2017-yildan hozirgi vaqtgacha). «Oʼzbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish boʼyicha Harakatlar strategiyasi toʼgʼrisida” (2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-son)[3], “Suv resurslarini boshqarish tizimini yanada
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”( 2019-yil 9-oktabrdagi PQ-4486-
son)[4], “O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning 2020-2030
yillarga mo‘ljallangan strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”( 2019 yil 23 oktyabrdagi
PF-5853-son)[5], “Meva-sabzavotchilik sohasida qishloq xoʼjaligi kooperatsiyasini
rivojlantirish chora tadbirlari toʼgʼrisida” (2019 yilning 14 martdagi PQ-4239-
son)[6], “Meva-sabzavotchilik va uzumchilik tarmogʼini yanada rivojlantirish, sohada
763
qoʼshilgan qiymat zanjirini yaratishga doir qoʼshimcha chora-tadbirlar toʼgʼrisida”
(2019 yil 11 dekabrdagi PQ-4549-son) [7], “Meva-sabzavotchilik va uzumchilikda
oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish, qishloq xoʼjaligi ishlab chiqarishida dehqon
xoʼjaliklarining ulushini oshirish chora-tadbirlari toʼgʼrisida” (2021 yil 23 noyabrdagi
PQ-20-son) [8], “2023-yilda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish, qayta
ishlashni kengaytirish va qo‘llab-quvvatlashning qo‘shimcha chora-tadbirlari
to‘g‘risida” (2023 yil 5 apreldagi PF-113-son)[9], “Qishloq xo‘jaligi korxonalari dala
chetlaridagi yer maydonlarida mahsulot yetishtirish tizimini takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida” (2023 yil 12 apreldagi PQ-121-son)[10] qabul qilingan boʼlib,
qishloq xo’jaligida kooperatsiya munosabatlari ushbu hujjatlar asosida tartibga
solinadi.
|
