88
Harorat, nisbiy namlik va havo harakatining tezligi risoladagi va yo`l qo`yilishi
mumkin bo’lgan miqdorlar ko`rinishida me`yorlanadi va issiqlik holatini saqlanishini
ta`minlaydigan mikroiqlim ko`r-satkichlarining yig’indisi tushurilib, ish qobiliyatini
oshirish uchun shart-sharoit hisoblanadi.
2. Mo`tadil iqlim sharoitini yaratish
Ishlab chiqarish korxonalaridagi ish joylarida iqlim sharoitlarida me`yor
darajasida ta`minlash uchun uning barcha ko`rsatkichlari o`zaro mutanosib holda
bog’langan bulishi kerak. Ya`ni havoning harorati pasayib yoki ko`tarilib ketsa,
uning harakat tezligi ham unga bog’langan holda pasayishi (yoki ko`tarilishi)
maqsadga muvofiq buladi,
aksincha, agar havoning harorati past bulsayu, havoning
harakat tezligi me`yoridan oshib ketsa, odam tanasi bilan muhit o`rtasidagi harorat
almashish jarayoni tezlashib ketadi va natijada havoning harorati tez tushadi.
Agar havoning harorati yuqori bulsayu, havoning harakat tezligi past bulsa bu
jarayon sekinlashadi, natijada issiq havoning inson organizmiga ta`siri kuchayadi.
Havoning harorati, nisbiy namligi va tezlik o`lchamlarini inson uchun eng
ma`qul o`zaro munosabatlari, yuqoridagi nohush holatlarni oldini olishga xizmat
qiladi va muhitning mutanosibligi deb yuritiladi.
MHMT mehnat jarayonida ikki ko`rinishdagi mikroiqlim sharoitni tashkil
etadi.
a) O`ta mutanosib (eng ma`qul);
b) Ruhsat etsa buladigan (qoniqarli).
Bularning ta`sirida insonning vujudida harorat almashinishi
va mehnat qilish
qobiliyatining buzilmasligini ta`minlangan buladi. Bunday sharoitda haroratning
mo``tadilligi to`la ta`minlanadi va mehnat qobiliyati yuqori buladi.
Olimlarimiz, shartli ravishda iqlim mutanosibligini aniqlash uchun effektli va
ekvivalent-effektli haroratlar ko`rinishidagi nisbiy birliklar tavsiya etilganlar.
a) effektli harorat deb, binodagi havoning nisbiy namligi me`yor darajasida
bo`lib, uning tezligi nolga teng bo’lgan holatini aks etuvchi haroratga aytiladi.
b) ekvivalent-effektli harorat deganda esa, binoda ma`lum nisbiy namlikka va
har hil tezlikka ega bo’lgan havoning haroratiga aytiladi.
Mikroiqlim ko`satkichlari va omillarining odamga ta`sirini ko`p
yillik
kuzatuvlar asosida tahlil qilib eng mo``tadil iqlim o`lchamlarini shartli ravishda
aniqlash uchun nomogramma yaratilgan.
Misol tariqasida temir beton qurilmalar ishlab chiqaradigan zavodning
armatura va qoliplash binolarida psihrometr yodamida aniqlangan mikroiqlim
ko`rsatkichlari asosida nomogrammadan foydalanib effektli harorat qiymatlarini
aniqlash namoyish qilingan bo`lib, binodagi ekvivalent-effektli harorat topilgan u 16
0
S
ga teng ekan, qoliplash binosida esa Y 0 , bo’lgani uchun effektli haroratining
shartli miqdori aniqlangan, u 20,2 S ni tashkil etadi.
Atmosfera tarkibida suv bug’lari mavjud. Havodagi suv buglari uning
namligini belgilaydi. Havoning namligi bir kator kattaliklar yordamida aniqlanadi.
89
1 m
3
havo hajmidagi suv bugining massasi r (suv bugining zichligi) absolyut
namlik deb ataladi. Absolyut namlik kg/m
3
larda ulchanadi. Absolyut namlik
havodagi suv buglarining partsial bosimi bilan ham aniqlanadi. Bunda u paskallarda
ulchanadi.
Absolyut namlikni bilgan holda, ayni sharoitda suv bugi tuyinish
darajasidan kanchalik uzok ekanligi tugrisida biror fikr aytib bulmaydi. Buning uchun
nisbiy nalikni bilish kerak.
Tayinli biror haroratdagi havo absolyut namligi r ning shu haroratda 1 m
3
havoni tuyintirish uchun zarur bo’lgan suv bugi massasiga, ya`ni suv tuyingan
bugining zichligi R
0
ga nisbati bilan aniqlanadigan kattalikka nisbiy namlik deyiladi:
Φ H r / r
0
Foizlarda (%)
Φ H r / r
0
.100%.
Nisbiy namlik yana quyidagicha aniqlanadi.
Kuzatilayotgan temperaturada havoda mavjud bo’lgan suv bugi bosimi R
ning shu temperaturadagi tuyingan suv bugi bosimi R
0
ga nisbati btlan aniqlanadigan
kattalikka nisbiy namlik deyiladi:
Φ H R / R
0
,
Foizlarda (%)
F H R / R
0
. 100%.
Namlikni aniqlash uchun Avgust psihrometridan foydalanish mumkin.
Psihrometr ikkita bir hil termometrdan iborat. Termometrlardan birining rezeruariga
bir uchi suvga botirib kuyilgan doka uralgan.
Havo suv
buglari bilan tuyinmagan bulsa, materialdagi suv buglanadi va
termometrning rezervuari soviydi. Nisbiy namlik kancha katta bulsa, buglanish
shuncha sekin utadi va ho’l termometrning harorati shuncha yuqori buladi. Nisbiy
namlik 100% bo’lganda suv umuman buglanmaydi va ho’l termometrning kursatishi
bilan quruq termometrning kursatishi bir hil bulib koladi.
Ikkala termometr
kursatishlarining ayirmasiga karab psihrometrik jadval yordamida havoning nisbiy
namligini aniqlash mumkin.
90
4 - rasm
Aniqlash tartibi
.
1. Psihrometr stakanchasiga suv soling va 5 – 10 minut kutish.
2. Quruq va ho’l termometrlarining kursatishlari t
1
va t
2
larini yozib olish.
3. Quruq va ho’l termometrlarining kursatishlari farkini hisoblash:
∆t H t
1
– t
2
.
4. Psihrometrik jadvaldan ∆t ga va havoning t
1
harorati (quruq termometrning
kursatishi) ga mos kelgan f nisbiy namlikni yozib olish.
5. Havoning r absolyut namligini ifoda yordamida hisoblang
6. Ulchash va hisoblash natijalari jadvalga yoziladi.
2 - jadval
Tajriba
№
t
1
t
2
t
1
– t
2
F
,%
f
urt
∆
f
∆
f
urt
δ
,%
