MARUZA-7
ISHLAB CHIQARISH VA KORXONANING MATERIALLAR OQIMI
SXEMASINI, MATERIAL VA ISSIQLIK BALANSINI TUZISH
REJA
1.
Organik maxsulotlar ishlab chiqarish korxonalarining material va
issiqlik balansini tuzish.
2.
Neftni qayta ishlash korxonalarining material va issiqlik balansini
tuzish.
Ilmiy tadqiqot institutlarining bergan ma’lumotlari va (tipovoy) qayta
qo‘llaniladigan loyixalarni asosida korxonani material balansi chizmasi tuziladi.
Bu chizmada barcha qurilma-ustanovkalar xom ashyo va tovar maxsulotlari
bo‘yicha bir-birlari bilan bog‘langanigi ko‘rsatiladi, bu chizma asosida aloxida
komponentlarni miqdori va sifati, tovar maxsulotlarining miqdori va sifati, xamda
xom ashyoni sifatiga qarab olinadigan tovar maxsulotlarining miqdori va sifati
aniqlanadi. Va nixoyatda korxonani umumiy material balansi jamlanib tuziladi.
NQIKni texnologik chizmalari va material balansi tuzilayotganda bir qancha
muloxazalarga e’tibor berish kerak.
1. Tuzsizlantirish va suvsizlantirish qurilmalarining maxsulotlari - korxonaga
berilayotgan barcha neftni suvsizlantirish va tuzsizlantirish kerak.
NQIKni material balansi tuzsizlantirilgan neft miqdori bo‘yicha olib boriladi
va loyixa va rejalash xujjatlarida korxonani quvvati tayyorlangan neft bo‘yicha
olib boriladi.
2. To‘g‘ri xaydab olingan benzinlar bo‘yicha balans tuzilganda benzin
fraksiyalarini katalitik riforming jarayonida to‘liq ishlatilishini mo‘ljallash kerak.
Bunda 62-85, 85-105°C fraksiyasi ekstraksiya blokli riforming qurilmasiga
beriladi va benzol va toluol olish uchun qo‘llaniladi. Xalq xo‘jaligining benzolga
bo‘lgan talabi toluolga nisbatdan yuqori bo‘lganligi uchun balans tuzilayotganda
birinchi navbatda 62-85 °C fraksiyasini ishlatishni ko‘zda tutish kerak. 85-105 °C
dagi fraksiyani qoldig‘i va 105-140 °C, 140-180 °C da olingan fraksiyalar
riforming qurilmasiga beriladi. Fraksiya 62-85 °C ni berish tavsiya qilinmaydi,
chunki bu fraksiya xom ashyoga qo‘shilganda oktan soni 90 dan (tadqiqot usuli
bo‘yicha) yuqori bo‘lmagan katalizat olinadi.
3. Korxonani dizel yoqilg‘isi bo‘yicha quvvati tarkibida oltingugurt 0,05%
dan past bo‘lgan dizel yoqilg‘isini olishga mo‘ljallangan bo‘lishi kerak. Neftni
qayta ishlash korxonalarining materiallar oqimining ratsional chizmasida
tozalangan tarkibida 0,3% oltingugurt bo‘lgan engil dizel fraksiyasini (180-230 °S)
gidrotozalangan 230-350 °S fraksiya bilan aralashtirish rejalashtiriladi. Bu esa o‘z
navbatida gidrotozalash qurilmasini quvvatidan - ratsional foydalanishga imkon
beradi xamda dizel yoqilg‘isini tozalanmagan komponent xisobiga ximoya
xususiyatini oshiradi.
4. Neftni qayta ishlash korxonasida aviakerosin ishlab chiqarish berilgan
topshiriqda ko‘rsatiladi. Berilgan xajmga qarab aviakerosinni ishlab chiqarish
uchun qisman benzin va dizel fraksiyalari qo‘llaniladi.
5. Qishki dizel yoqilg‘isi to‘g‘ri xaydab olingan fraksiyalarni deparafinlab
olinadi. Deparafinlash qurilmasiga gidrotozalangan maxsulotni berish maqsadga
muvofiqdir.
6. Neftni chuqur qayta ishlash chizmasini va NQIK ni material balansini
tuzayotgandagi asosiy faktlar: rangsiz neft maxsulotlariga bo‘lgan talab va u yoki
bu texnologik jarayonlarni mukammal o‘zlashtirilganligidir. Bularga apparatlarni
katalizator va reagentlarni ishlab chiqarishni o‘zlashtirish kiradi. Umuman olganda
NQIK korxonasi ko‘p benzin ishlab chiqarishi kerak bo‘lsa, unda uni tarkibida
katalitik kreking qurilmasini qurish kerak bo‘ladi.
7. Neftni qayta ishlashda xosil bo‘ladigan qimmatbaxo maxsulotlardan biri
neft koksidir. Ko‘pgina NQIK ning tarkibiga xozirgi vaqtda sekin-asta kokslash
qurilmasini loyixasi kirgizilmoqda. Sekin-asta kokslash qurilmasini quvvati xom
ashyoga nisbatan olganda yiliga 600000 va 1500000 t. tashkil etadi. Balansni
tuzilayotganda standart talablariga javob bera oladigan koksni oltingugurtli neftdan
olish uchun (oltingugurt va metallar miqdori bo‘yicha) kokslash qurilmasidan
tashqari xom ashyoni tayyorlash qurilmalar kompleksini xam (vakuum gazoylni
gidrotozalash, gidrotozalangan vakuum gazoylni termik kreking qurilmasini)
qurish talab qilinadi.
8. Sekin-asta kokslashda xosil bo‘lgan benzin fraksiyasining oktan soni past
va kimyoviy beqarordir. Xozirgi vaqtda bu benzin A-72, A-76 benzinlariga
komponent sifatida antidetonator va oksidlanish ingibitorlari qo‘shilgandan so‘ng
aralashtiriladi. Kelajakda bu fraksiyani gidrotozalashini mo‘ljallash zarur.
9. Avtobenzinni past xaroratda qaynaydigan yuqori oktanli komponentlarini
olish uchun korxona tarkibiga alkillash va izomerlash qurilmalarini kirgiziladi.
Izomerlash jarayonining xom ashyosi sifatida pentan-izogeksan fraksiyasi (NK-
62°C) yoki pentan-geksan fraksiyasi (NK-70°C) ishlatiladi.
Agarda izomerlash qurilmasini barcha NQIK tarkibida qurilsa, alkilash
qurilmasi esa faqat katalitik kreking (KK) qurilmasi bor korxona tarkibida
loyixalashtiriladi. Alkillash qurilmasini xom ashyosi sifatida butan-butilen (S
3
- S
4
)
ishlatiladi. Bu fraksiya tarkibida reaksiya uchun kerakli nisbatda butenlar va
izobutan mavjuddir.
10. Materiallar balansini tuzayotganda shu narsani nazarda tutish kerak,
avtobenzinni to‘yingan bug‘larini bosimini ushlab turish uchun unga butan
qo‘shiladi. YOzgi davrda benzinda 2% gacha butan, qish davrida 5-7% (mas.)
butan bo‘ladi. Izobutan alkillash jarayonini xom ashyosi sifatida ishlatilgani uchun
loyixada butan fraksiyalarining yig‘indisini normal va izokomponentlarga ajratish
kerak. CHunki izobutan benzin tarkibiga tushmasligi kerak, u alkillash uchun xom
ashyodir.
11. Sintetik kauchuk zavodlarining xom ashyosi sifatida engil uglevodorodlar
NQIK da ishlab chiqariladigan - butan va pentan ishlatiladi. Bularga bo‘lgan talab
juda katta. Izopentan esa kamyobdir. Korxonani loyixasini chizmasini tuzishda
izopentanni ishlatishni ko‘zlabgina emas balki izopentanni tovar maxsulot sifatida
ishlab chiqarishni maqsad qilib qo‘yish kerak.
12. Neftni qayta ishlash korxonasini tarkibida bitum ishlab chiqarishni
nazarda tutish kerak. CHunki bitumga bo‘lgan talab sanoat, yo‘l qurilishi, uy-joy
qurilishi xajmining ko‘payganligi sababli yildan - yilga ortib bormoqda. Xozirgi
zamon NQIK ni bitum ishlab chiqarish quvvati neftga xisoblaganda 4-7% (mass)
tashkil etadi. YOqilg‘i profilidagi korxonada bitum gudrondan vakuum distilyat
qo‘shib olinadi. YOqilg‘i - moy profilli korxonalarda esa bitum qurilmasini xom
ashyosiga moy ishlab chiqarishda xosil bo‘lgan yo‘ldosh maxsulotlar xam
ishlatiladi (asfalt, ekstraktlar).
13. Moy ishlab chiqariladigan kompleksni quvvati berilgan topshiriq bo‘yicha
aniqlanadi va odatda qayta ishlanadigan neftni 3-5% (mass) ni tashkil qiladi. Moy
olish uchun xom ashyo sifatida mazutni vakuum ostida xaydalganda olinadigan
qisqa fraksiyalar ishlatiladi.
14. Surkov moylarini ekspluatatsiya xususiyatlarini yaxshilash uchun ularga
prisadkalar
qo‘shiladi. Surkov moylarining ko‘pchilik turlarida asosiy
komponentlar bilan birga xar-xil prisadkalar bo‘ladi. Ishlab chiqilishi kerak
bo‘lgan moylarni assortimentiga qarab material balans tuzganda tovar maxsulotni
tayyorlash uchun kerakli miqdordagi prisadkalarni aniqlanadi. Tashqaridan
olinadigan prisadkalar va bitumlar uchun sirt aktiv moddalar (SAM) balansni kirim
qismida balansdan 100% dan yuqori xisoblanadi.
15. CHuqur qayta ishlashlaydigan NQIK larda vodorodga bo‘lgan talab
platforming jarayoni xisobiga qondiriladi. Lekin neft chuqur qayta ishlanganda
vodorod etishmaydi. Vodorod olish qurilmasini loyixaga kirgizish kerak.
16. NQIK ni xar-bir qurilmasida neft maxsulotlari yo‘qotiladi. SHuning
uchun uni kamaytirish uchun tutqichlar quriladi. Ushlab olingan maxsulot mazutga
qo‘shiladi.
Nazorat savollari
1.
Korxonaning material chizmasi qanday malumotlarga asoslanib
tuziladi.
2.
NKIK quvvati qanday mahsulotga asoslanib belgilanadi?
3.
NKIK qanday mahsulotlar olinadi?
4.
Alkinlash qurilmasi uchun qanday xom -ashyo ishlatiladi?
5.
Neftni qayta ishlangan miqdoriga nisbatan qancha moy ishlab
chiqariladi?
| 