Международный научный журнал № 14(100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» Октября , 2023
426
URUG’LIK CHIGIT VA TUKSIZLANTIRILGAN CHIGITLARNING BIR BIRIDAN ASOSIY
FARQLARI
Toshpo’latov Mansurbek
talaba,
Komilov Shuxratjon Raximjon o’g’li
Doktorant
Isahanov Hamidulla
dotsent
Muradov Rustam Muradovich
professor.
Namangan to’qimachilik sanoat instituti
Annotasiya. Maqolada urug‘lik chigit tarkibidagi iflos aralashmalar, nuqsonli
chigitlarni ajratish sifatli urug‘lik chigit tayyorlash uchun tozalash va saralash uskunalarini
tozalash samaradorligini oshirish haqida qisqacha ma’lumot berilgan.
Kalit so’zlar: chigit, iflos aralashma, urug’lik chigit, tuksizlantirish, saralash.
Abstract. The article provides brief information on improving the efficiency of
cleaning and sorting equipment for the separation of impurities in seed, the separation of
defective seeds, and the preparation of quality seed.
Key words: seed, dirty mixture, seed seed, depilation, sorting.
Urug‘lik chigit tayyorlash «Urug‘lik paxta xom ashyosini qayta ishlash va urug‘lik chigit
tayyorlash texnologik reglamenti» bo‘yicha amalga oshiriladi. Reglament tukli, mexanik
usulda tuksizlantirilgan va kam tukli urug‘lik chigitlarni tayyorlash texnologiyalariga,
dorilash va qoplash jarayonini qo‘shgan xolda qo‘yiladigan asosiy talablarni belgilaydi.
Tuksizlantirilgan va kam tukli urug‘lik chigit mexanik tuksizlantirish usulida
tayyorlanadi. Mexanik tuksizlantirish, o‘z navbatida, bir marta yoki ikki marta tuksizlantirish
texnologiyasi bilan amalga oshiriladi.
1.1-rasm. Bir bosqichli tuksizlantirilgan va kam tukli urug‘lik chigit tayyorlash
texnologik uskunalari tizimining o‘rnatilish ketma-ketligi sxemasi
Международный научный журнал № 14(100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» Октября , 2023
427
1– UPS qabul qilish bunkeri; 2- ChSA agregati; 3- MChT mexanik chigit tozalagichi
(ChSA agregati majmuasiga kiradi); 4- siklon; 5- kalibrlagich; 6- trier;7- BNOS
tuksizlantirilgan chigitni yig‘ish va me’yorlab uzatib berish bunkeri; 8- chigit dorilash
mashinasi; 9- chigitni o’lchab qoplash apparati; 10- qop tikish mashinasi; 11- UChDM
urug‘lik chigit delinterlash mashinasi; 12- iflos havoni tozalash aspirasiya qurilmalari
1.2-rasm. Ikki bosqichli tuksizlantirilgan va kam tukli urug‘lik chigit tayyorlash
texnologik uskunalari tizimining o‘rnatilish ketma-ketligi sxemasi
1– UPS qabul qilish bunkeri; 2- ChSA agregati; 3- MChT mexanik chigit tozalagichi
(ChSA agregati majmuasiga kiradi); 4- taqsimlovchi vintli konveyrlar; 5- siklon; 6- elevator;
7- kalibrlagich; 8- trier; 9- elevator; 10- BNOS tuksizlantirilgan chigitni yig‘ish va me’yorlab
uzatib berish bunkeri; 11- chigit dorilash mashinasi; 12- iflos havoni tozalash aspirasiya
qurilmalari; 13- chigitni o’lchab qoplash apparati; 14- qop tikish mashinasi; 15– yig‘uvchi
konveyer; 16– OS chigit tuksizlantirish mashinasi; 17- elevator; 18- 1LB kalosniksiz linteri;
19- yig‘uvchi vintli konveyer
Urug‘lik chigitni ifloslik va tashqi aralashmalardan tozalash ChSA chigit tozalash va
saralash agregatida, chigitning tukliligini 6-8 % gacha tushirish 5LP linterlari yordamida,
linterlardan o‘tkazilgan chigitlarni tozalash va saralash, maxsus saralash-tozalash
mashinalarida amalga oshiriladi. Tozalangan va saralangan urug‘lik chigit dorilash
mashinasida dorilanib, o‘lchab qadoqlash apparatida qoplanadi va qoplarning og‘zi tikilib,
tayyor mahsulot omboriga jo‘natiladi.
O‘zDSt 663:1996 bo‘yicha tuksizlantirilgan urug‘lik chigitning tukliligi 0,5 % dan, kam
tukli urug‘lik chigitning tukliligi 2,5 % dan oshmasligi lozim.
Tuksizlantirilgan va kam tukli urug‘lik chigitlarni tayyorlash mavjud bo‘lgan mexanik
chigit tuksizlantirish sexlarida amalga oshirilishi mumkin va dastlabki chigitni iflosliklardan
tozalash, saralash, mexanik usulda tuksizlantirish, o‘lchamlari bo‘yicha kalibrlash, dorilash,
qadoqlash va qoplarga joylash jarayonlarini o‘z ichiga oladi.
Chigitlar xususiyatlarining barchasi bir-biriga bevosita bog‘liq va saralash
samaradorligida muhim rol o‘ynaydi. Urug‘larning saralash uslubidan kelib chiqqan holda
ularning ishlash prinsipi turlicha va separatsiyalash ishchi organlari ham bir-biridan farq
qiladi: mexanik (qiya tekislik, to‘rli yuza), havo oqimlarida, suv yordamida, elektromagnit
yordamida va boshqalar. Mavjud urug‘ saralagichlarni batafsilroq o‘rganish va saralash
Международный научный журнал № 14(100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» Октября , 2023
428
usullarini takomillashtirish uchun mavjud usul va vositalarni tasniflash hamda ekishga
mo‘ljallangan urug‘larni farqlash va tartiblash usullari ishlab chiqilgan.
Ma’lumki ajratish jarayoni uch usulga bo‘linadi*5+.
-havo oqimi yordamida ajratish;
-mexanik moslamalarda ajratish;
-material yuzasining turli xossalari bo‘yicha ajratish.
Chigitli aralashmani uning aerodinamik xususiyatlari bo‘yicha ajratish havo oqimi
yordamida amalga oshiriladi. Bunda havo oqimi yetarlicha bir tekisda hamda o‘zgarmas
bo‘lishi shart. Chigitli aralashma esa oqimga bir tekisda va uzluksiz ingichka qatlamda
qo‘shilishi kerak bo‘ladi.
Tarkibida
chigit
mavjud
bo‘lgan
aralashmalarni
fraksiyalarga
ularning
aerodinamik(uchuvchanlik)xossalari
bo‘yicha
ajratish
purkovchi
yoki
so‘ruvchi
ventilyatorlar tomonidan hosil qilingan havo oqimi yordamida amalga oshiriladi. Bunda
havo yetarlicha tekis va stabil holatda bo‘lishi,chigitli aralashma esa oqimga yupqa
qalinlikda,bir tekis va to‘htovsiz ravishda uzatilishi kerak.Amalda vertikal va og‘ma havo
oqimli qurilmalar qullaniladi, bunda aralashmalarni ajratish fraksiyalarning aerodinamik
xossalarining farqiga asosan bajariladi. Bunday oqimga yengilroq va yuqori
aerodinamiklikka ega bo‘lgan fraksiyali aralashma kelishi bilan gorizontal yoki vertikal havo
oqimi bilan tortilib, kichik aerodinamik xossalarga ega bo‘lgan fraksiyalarga nisbatan
uzoqroqqa uloqtiriladi.Xuddi shu prinsip so‘ruvchi tipidagi qurilmalarda ham qullanadi.
Aerodinamik xossalari bo‘yicha fraksiyalarga ajratish tozalangan maydonning ochiq
yuzasiga katta boshlang‘ich tezlikda maxsus moslama yordamida uloqtirilib,amalga
oshiriladi.Bunda kichik aerodinamik xossaga ega ega bo‘lgan va og‘irroq fraksiyalar kichik
massali yuqori aerodinamik fraksiyalarga nisbatan uzoq masofaga uloqtiriladi.
Aerodinamik chigit saralagichning ishlash prinsipi:chigit ta’minlagich 6 orqali
separasion kamera 10 ga tushadi. Natijada seksiyalarda tezligi pasaygan chigitlar o‘z
og‘irligi ta’sirida separasion kameraning tagiga joylashtirilgan to‘plagichlar 12 ga tushadi va
saralash jarayoni yuz beradi. Separasion kamerada havo tezligining kamayishi natijasida
jinlangan chigitlar aerodinamik xususiyatlari bo‘yicha og‘irlik kuchi ta’sirida fraksiyalarga
ajratish sodir bo‘ladi.
1.3 – rasm Paxta chigitlarini aerodinamik saralagich sxemasi.
Международный научный журнал № 14(100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» Октября , 2023
429
1- rama; 2- elektrodvigatel; 3- ВЦ 8-ventilyatori; 4- shkif, 5-chigit bunkeri;6- chigitni
bir tekisda ta’minlovchi; 7- plastinka; 8-qayishqoq elementli o‘qli regulyator ; 9- tuynuklar;
10- chigit fraksiyasi kamerasi, 11- yengil aralashmalar chiqib ketuvchi yo‘lak, 12-chigit
bunkerlari, 13- vakuum klapanlar.
Amaliyotda vertikal va qiya havo oqimi yordamida ajratuvchi qurilmalar qo‘llaniladi
*6+. Yengilroq yoki uchuvchanlik xususiyati yuqoriroq fraksiyalar havo oqimiga qo‘shilib
(vertikal havo oqimida) yuqoriga yo‘naladi. Kamroq uchuvchanlikka ega bo‘lgan fraksiyalar
kattaroq masofaga uloqtiriladi. Xuddi shu usul so‘ruvchi xavo oqimida ham qo‘llaniladi.
Barcha urug‘larning saralash usullari asosida ularning u yoki bu fizik, mexanik
xususiyatlari inobatga olinadi. Paxtaning tukli chigitlarini katta-kichikligi bo‘yicha saralash
*7+ to‘rli yuzalar yordamida amalga oshiriladi. Bunda holatni to‘g‘ri baholashga chigit
ustidagi tuk halaqit beradi va urug‘ning haqiqiy katta-kichikligini baholashga imkon
bermaydi. Bundan tashqari chigitlar bir-biriga birikib ketadi. Hatto ularning keskin
tebrantirilsa ham fraksiyalarga samarali darajada ajralmaydi.
Ma’lumki, chigitlarning kattaligi bo‘yicha ajratishda 3 o‘lchov asos qilib olingan
(koordinata bo‘yicha uzunlik, kenglik va qalinlik darajasi). Turli ko‘rinishdagi to‘rli yuzalar
mavjud: yassi, slindrik va jalyuzi ko‘rinishida va hokazo. Bundan tashqari urug‘larni tozalash
va saralashda tebranuvchi elaklar ishlatiladi. Ular ishlatilganda urug‘ massasidan mayda,
hom va singanlari ajratib olinadi. Iflos qo‘shimchalar ham ular bilan birga chiqib ketadi.
Tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, chigitlarni zichlik bo‘yicha saralash eng zarur bo‘lgan
texnologik usul bo‘lib, bu usulda saralash paxtaning unib chiqish qobiliyatini oshiradi.
Zichlik ko‘rsatkichi bilan bir qatorda tadqiqotchilar solishtirma og‘irlik ko‘rsatkichini
qo‘llashgan. G.I.Miroshnichenkoning ta’kidlashicha *24+, I nav toza chigitlar uchun bu
ko‘rsatkich 1080kg/m3, II navli paxta tolali chigitining solishtirma og‘irligi 1100 kg/m3, III
nav uchun esa -1085 kg/m3, IV nav uchun esa 960 kg/m3 ga teng.
Chigitlarni aerodinamik saralagichda saralashda birinchi navbatda chigitlarning shakli
va o‘lchamlari katta ahamiyat kasb etadi. Tuksiz chigitlarning o‘lchamlarini aniqlash uchun
maxsus asbob va uslubiyat yaratilgan. 1.1.-jadvalda paxtaning ko‘p tarqalgan navlari
chigitlarining asosiy o‘lchamlari keltirilgan.
Международный научный журнал № 14(100), часть 1
«Новости образования: исследование в XXI веке» Октября , 2023
430
1.1.-jadval.
Paxtaning ko‘p tarqalgan navlari chigitining asosiy o‘lchamlari
| 