İxtisas : Coğrafiya Qrup : 325 Tələbə

“TÜRKMƏNİSTANIN DAĞ MƏDƏN SƏNAYESİNDƏ STRATEJİ PLANLAŞDIRILMANIN APARILMASI”

1. 
   Türkmənistanın ərazisi və sərhədləri..............................................
   

2. 
   Türkmənistanın relyefi və geoloji quruluşu……………………...
   

3. 
   Türkmənistanın iqlimi və daxili suları........................................
   

Türkmənistan, ərazisinə gərə dünyanın 52-ci böyük ölkəsidir. O, İspaniyadan kiçik, ABŞ-ın Kaliforniya ştatından isə böyükdür. Türkmənistan Respublikasının ərazisini Aşqabad şəhəri və Axal, Balkan, Daşoğuz, Lebap, Marı olmaqla 5 əsas vilayət təşkil edir. Vilayətlər özləri ayrı-ayrı rayonlara, şəhərlərə bölünür. Aşqabad şəhəri respublikanın paytaxtıdır. Şəhər 1881-ci ildə salınmışdır və seyismik ərazidə yerləşir. 1948-ci ildə burada 9 bal gücündə dağıdıcı zəlzələ baş vermiş və şəhər əhalisinin yarısından çoxunu məhv etmişdir. Şəhərdə 50-yə qədər fabrik və zavod, əsası 1951-ci ildə qoyulmuş Türkmənistan Elmlər Akademiyası, doqquz kollec, onlarla peşə və orta ixtisas məktəbləri, universitetlər, kino-teatrlar, muzey mərkəzləri və özəl tele-radio kompaniyaları fəaliyyət göstərir.  

VII əsrdə Türkmənistanın yerləşdiyi region ərəblər tərəfindən istila olundu və ərəblər Mərkəzi Asiyaya özləri ilə İslam dini ilə yanaşı İslam mədəniyyəti də gətirdi. Xəlifə Əl-Məmunun dövründə regionun mərkəzi Mərvə köçürüldü. Bu da ərazinin inkişafına geniş imkanlar açdı. XI-XII əsrlərin ayrı-ayrı dövrlərində Türkmənistan Səlcuq imperiyası və Çingiz xan ulusu tərəfindən idarə olunurdu. 1849-cü ildə Türkmənistan Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı edildi. 1917-ci il oktyabr inqilabından sonrakı hadisələr Türkmənistan üçün 1924–cü ildə hazırkı Türkmənistan Respublikasının ərazisi daxilində Türkmənistan SSR-nin yaranması ilə nəticələndi. Türkmənistan sovet imperiyasının süqutundan sonra - 1991-ci ilin 27 oktyabrında müstəqilliyini bəyan etsə də, onun rəsmi tanınmasına 25 dekabr 1991-ci ildə, imperiyanın son çöküşündən bir gün əvvəl nail oldu. 
      

  Ölkənin geosiyasi mövqeyi Avropa ölkələri ilə Çin və Hindistana gedən quru yollarının üzərində yerləşməsi baxımında əlverişlidir. 

Türkmənistan Respublikasının iqlimi quru subtropik iqlimdir. Burada ilin 290 günü buludsuz keçir. Respublika ərazisində illik və sutkalıq temperatur amplitudu çox böyükdür. Yağıntıların orta illik miqdarı 50-200 mm arasındadır. Mümkün buxarlanma 1500 mm-dən artıqdır. Əkinçilik əsasən suvarma, dağlarda isə qismən dəmyə şəraitində mümkündür. Ölkənin şərq rayonlarında su təlabatı Amudərya, Murqab və Təcən çaylarının suları ilə təhciz olunur. 

Xəzər dənizinin cənub-şərqində, Kopetdağın şimal yamaclarında, Turan ovalığının cənubunda yerləşən Türkmənisan Respublikası sahəsinə görə, Mərkəzi Asiyada ikinci böyük dövlətdir. O, cənub-şərqdən Əfqanıstanla, cənub və cənub-qərbdən İranla, şərqdən və şimal- şərqdən Özbəkistanla, şimal və şimal-qərbdən Qazaxıstanla, qərbdən isə Xəzər dənizi ilə həmsərhəddir. Türkmənistanın sahəsi 491.200 km2-dir. Ərazisi qərbdən şərqə 1100 km, şimaldan cənuba isə 650km uzanır. Ölkənin sərhədlərinin ümumi uzunluğu 5522 km-dir. Şimalda Qazaxıstanla sərhədin ümumi uzunluğu 379 km təşkil edir.Mangistau və Qızıl Orda vilayətləri ilə həmsərhəddir. Özbəkistanla sərhədlərin uzunluğu1621 km olub Xarəzm, Buxara , Səmərqənd, Nəvai vilayətləri ilə əhatələnib. Cənubda İranla 992 km sərhəd boyu Mazandaran, Semnan, Xorasan şəhərləri ilə həmsərhəddir. Şərqdə isə Herat, Fəryab, Bəlx, Gur əraziləri ilə 744 km məsafədə Əfqanıstanla sərhəddir. Türkmənistan ərazisi 3sahə üzrə 37 inzibati rayon, 16şəhər (11 -i respublika tabeli şəhər) və 74 məmləkətdən ibarətdir.

Türkmənistan Respublikasının paytaxtı olan Aşqabad Xəzər dənizinin şərqində İranla Türkmənistan arasında olan Kopetdağ silsiləsinin cənub ətəklərində və sərhəddən 30 kilometr içəridə yerləşir. Aşqabaq XIX əsrin sonlarına qədər Təkə Türkmənlərin Ahal Təkə adlı vahələr bölgəsində 500 çadırlı ən vacib obası olmuşdu.. Şəhər 1924-cü ildə Sovet hakimiyyəti qurulan ərəfədə Türkmın Sovet Sosialist Respublikasının paytaxtı elan olundu və 1927-ci ildə yenidən Aşqabada çevrildi.1948-ci ildə dəhşətli zəlzələ nəticəsində tamamilə dağıldı. Aşqabad daha geniş bir əraziyə köçürüldü və binaların çoxu alçaq mərtəbəli tikildi. 1991-ci ildə Sovet hakimiyyətinin dağılması ilə mütəqillik qazanan Türkmənistan Respublikasının paytaxtı olan Aşqabad bu gün sənaye,ticarət,mədəniyyət,təhsil və.s sahələrdəki irəliləməsi ilə Mərkəzi Asiyadakı başqa paytaxt şəhərlərdən öndədir.

Türkmənistan 5 vilayətə ayrılmışdır: Ahal, Balkan, Daş Oğuz, Lebap, Mari. Əsas şəhərləri Aşqabad, Mərv, Türkmənbaşı, Daş Oğuz, Kərki, Ürgənçdir.

TÜRKMƏNİSTANIN RELYEFİ VƏ GEOLOJİ QURULUŞU

Türkmənistan - Mərkəzi Asiya düzənlik ölkədir. Demək olar ki, ərazisinin bir hissəsi əsasən Qaraqum səhrası və Turan ovalığı daxilində yerləşir. Yalnız cənubunda təpələr və orta yüksəklik dağlar uzanır. Cənubunda yerləşən Kugitanq və Kopet dağları Pamir Altay sıra dağlarının qollarıdır. Kopet dağları İranla sərhəddə yerləşir. Dəniz səviyyəsində 150-300 m yüksəkdə yerləşir. Ən cənub nöqtəsi Kuşka şəhəridir. Kiçik Balkan (777 m) və Böyük Balkanın (1881m) cənub hissəsi iki silsiləyə parçalanır. Qərbi Xəzər ovalığı ilə Kopetdağın şimalı üçün düzənlik relyef xarakterikdir.Xorasan dağ silsiləsindən şimal hissədə iki yerə ayrılan Badxız (1267m) və Karabil(984 m) təpələri Türkmənistanın cənub şərqindən şimal dağətəyi Paropamizə qadər uzanır. Ölkənin cənub şərqində yerləşən Kugitanq (3139 m) ən yüksək zirvədir. Ustyurd yaylasının cənub qərbində Krasnovodsk (308 m) yaylası yerləşir. Palçıq vulkanları əsas hissəsi Türkmənistanın qərbindədir. Xəzər ovalığının düzənlik ərazisi boyu Nebitdağ (39 m), Boy-Dağ ( 134m), Qumdağ (124 m) və.s təpəliklər yüksəlir. Cənubda Xəzər dənizinin sahillərini Qaraboğaz –qol, Krasnovodsk, Türkmənbaşı körfəzləri və Çələkən, Krasnovodsk yarımadaları əhatə edir.

Türkmənistan ərazisi cavan Alp-Himalay qırışıqlığı qurşağında yerləşir. Üç əsas tektonik zonaya bölünür: Alp orogen( Qərbi Türkmənistan çökəkliyi,Böyük Balkan ,Kopetdağ qalxması aiddir), Epigersin platforması (Turan ovalığının cənubu), Epi orogen ( Qaudak və Kugitanq vilayətləri). Turan ovalığı daxilində əasa struktur elementləri meridional istiqamətində mərkəzi Türkmənistan bölgəsində və Tuarkır-Kaplankur çökəkliyini əhatələyir. Türkmənistan ərazilərinin əhəmiyyətli bir qisimini Kopet dağlarının şimalında yerləşən graben üzərindədir. Şərq hissədə isə Mərkəzi Qaraqum və Cənubi Türkmənistanın Krasnovodsk, Murqab çökəkliyin sahəsində tektonik hərəkətlər artıb. Turan ovalığı daxilində düzənlik ərazilər üçün Trias dövrünə aid çökmə süxurlar tapılmışdır. Murqab ərazisində təxminən 1.5-2 km dərinlikdə metomorfik və çökmə süxurların birləşməsindən ibarət süxular geniş yayılıb. Kaynozoyda ərazinin səthi transqressiya və reqresiya proseslərinin təsiri nəticəsində eroziyaya uğramışdı. Qırıntı materiallarla karbonatlı dəniz birləşmələri terrigen kontinental çöküntülərin əsas hissəin təşkil edir. Təbaşir dövründə karbonat, parlaq rəngli qum, boz rəngli gil karbonat süxurları geniş yayılmışdır.

Paleogen dövründə əsasən dəniz çöküntüləri gil-karbonatlı, gil və qum yataqları geniş yayılmışdır. Neogen və Dördüncü dövrdə kompleks olaraq əsasən qərb və mərkəzi regionlarının şərqində terrigen dəniz çöküntülərindən ibarətdir. Turan ovalığının çökmə süxur laylarında əsasən böyük qaz yataqları, kömür yataqları,kaolin gilli şistləri,qeyri-metal tikinti materialları, daş və kalium duzları mövcuddur.

Alp dövrünün struktur elementləri Yura, Təbaşir və Paleogendə mövcud olan geosinklinal sahədə formalaşır. Böyük Balkan və qərb Türkmənistan 10-15km dərinlikdə əsasən yerləşən Mezozoy dövrünə aid metomorfik və maqmatik süxurlardır. Yuxarı Triasda kompleks vulkanogen çökmə birləşmələrinin inkişafı maksimuma çatır. Aşağı Yurada isə əsasən dəniz çökmə formasiyalı karbonat-terrigen tərkibi formalaşmışdır. Dağ strukturları kompleks olaraq Neogen dövründə formalaşıb. Alp dövründə üst sıra Qərbi Türkmənistan depressiyası orogenik biləşmələri təşkil edir. Dəmir və molibden filizləri,əqiq və büllur, bentonit gilləri, qeyri-metal tikinti materialları Böyük Balkan ərazisində formalaşıb. Barit və viterit yataqları,polimetal, civə,kükürd filizləri, gil və saxsı gillər, silisium, yod Kopetdağ ətrafında geniş yayılıb. Qərbi Türkmənistan hövzəsinin çöküntülərində qeyri-metal tikinti materialları,neft-qaz yataqları, brom təşkil edir. Kugitanq antiklinalında qranit növləri metamorfik kömürlü terrigen karbonat və axan süxurların vasitəsilə 5 km dərinlikdə yerləşir.

Paleogen və Neogendə çöküntü örtüyü iki struktur mərhələlərinə bölünür: 1.Yura dövrünə aid karbonat terrigen birləşmələr 2.Lagon və qırmızı qırıntı materiallarla duz əmələ gətirən birləşmələr. Lagon gips-karbonat, karbon-gil və qırmızı gil paleogen çöküntülərinə alternativ olan terigen və təbaşir karbonat çöküntüləri daha çox yayılıb. Neogen və Dördüncü dövrdə Türkmənistan ərazisi üçün müasir landşaftın əsas strukturu meydana gəldi. Paleosendə başlayan dağəmələgəlmə mərhələləri Alpda dağ struktularının formalaşması ilə başa çatdı.

Türkmənistanda sərt quru iqlimi hakimdir. Yazda nadir olaraq 35 ° C-dən asagi düşən istilik, Karakum çölündə kölgədə 50 ° C-yə qədər yüksəlir. Qışda istilik bəzi bölgələrdə -33 ° C-yə qədər düşür. Türkmənistan çox az yağış yağır. Yazda yağan yağışlarda şimal-qərb 80 mm, çölə yaxın bölgələr 100-150 mm, cənub qərbdəki yaylalara 200-300 mm yağış düşür. Mövsüm dövrlərində ölkə İran və Əfqanıstandan əsən qum fırtınalarına səhnə olur.

Türkmənistan subtropik çöl iqlimi hakimdir. Gecə və gündüz arasında böyük istilik fərqi görülər. Qış ayları qısa və soyuq, yaz ayları uzun və istidir. Bahar ortalarından etibarən ölkədə yağış görülməz. Türkmənistan iqliminin ümumi xarakterini okeanlara uzaqlığı və ətrafının yüksək dağlarla əhatə olması müəyyən. Nəticədə meteoroloji hərəkətlərin həm gündəlik, həm illik böyük dəyişmələr göstərdiyi tipik bir iqlim xüsusiyyəti göstərir. İqlimi quru kontinentaldır . Yanvar ayında orta Temperatur -4 ° C (vadisində Atrek 4 ° C) və 28 iyul ° C. 398 mm (Kopetdag) 76 illik yağıntı (Kapa-boğaz-Göl körfəzi). Mütləq maksimum temperatur 50 ° C (Üç-Acı kəndi), -33 ° C (Kuşka) mütləq minimum. Su ən böyük daxili orqanın - Lake Sarykamysh (2 min km2 haqqında ərazisi). Çaylar Türkmənistan Xəzər və Aral dənizlərində də Pamir-Altay və Hissar (Türkmənistan kənarda) və qar mövsümü və mövsümi yağışlar səbəbindən əriyəndən buzlaqlar tərəfindən hazırlanmış suyun miqdarı artır. Ən əhəmiyyətli çayları: Amudərya, Tejen, Murghab ,Atrek.

Iqlimi böyük illik və gündəlik temperatur amplitudu, aşağı rütubət, yüksək buxarlanma və aşağı yağıntı, kəskin kontinental və quru. Bu okeanlardan uzaq olması Türkmənistan yeri, atmosfer dövranı xüsusiyyətləri, təbiəti, dağ silsiləsinin cənub və cənub-şərqdə mövcudluğu iqlim şəraiti ilə bağlıdır. Bu oroqrafiya maneə şimal və şimal-qərb olmaması soyuq hava kütlələrinin sərbəst tez-tez demək olar ki, bütün sahələrində kəskin soyutma (xüsusilə qış və yaz) səbəb olan ölkə, nüfuz verir. Ümumiyyətlə, iqlim soyuq mövsümündə ifrat dəyişkənlik, və nisbətən sabit isti, yayda quru və az qar, bəzən soyuq qışı və qısa yaş yaz, quru payız ilə mülayim ilə xarakterizə olunur. -5 Orta yanvar temperaturu ° şimal-şərqində C +4 ° Atrek C;. Mütləq minimum -32 ° Tashauz C rayonu, -29 ° C-də Kopet Dağ və -10,3 ° C dağətəyi cənub sahilində Xəzər dənizi. Orta iyul temperaturu şimal-şərq və +32 ilə +28 ° C ° cənub C, mütləq maksimum +49,9 ° C orta illik yağıntı ortada 80 mm Amudərya və çatır ki, Qaraqum səhrasında 150 mm, 200-300 mm-dir dağlar arasında və dağlarda, 400 mm-dən çox dağətəyi və vadilərində. Düzənliklərdə tipik isti quru küləklər və toz fırtına var. Qar örtüyü adətən bir müddət (şimal əraziləri və dağlarda) davam edir. Küləklər daimi olur. Kopet Dağlarında yay quru isti külək dağətəyi şimal-şərq, şimal, şimal-qərb, üstünlük təşkil edirdi. Bu da gunəşli günlər dövrü 200-270 gün təşkil edir.

Türkmənistan iqtisadi və sosial inkişafı su resurslarının istehlakını artırıb. hər il su (2001) yalnız 0,94 km min m3, MDB üzrə orta su mövcudluğu 1 kv km-ə hər il 194 min kubmetr isə hesabları. km. MDB adambaşına öz su ehtiyatlarının təmin 16,6 min kub metr orta edir. hər il metr, Türkmənistan isə bu göstərici 0,16 min kub metr artıq deyil. ildə (yəni orta MDB-dən 100-dən çox dəfə aşağı). Quru iqlimi, nəmli hava axını paralel olaraq aşağı dağlar, digər Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə müqayisədə Türkmənistanda su ehtiyatlarının həddindən artıq çatışmazlığı müəyyən edir. Hidroqrafik şəbəkə qeyri-bərabər paylanmışdır: Mərkəzi, Şimali, Qərbi . Mərkəzi Asiyanın ən böyük vəbolsulu çayı – Amudərya - ölkənin şərq sərhəddi boyunca 1000 km axır ki, onun uzunluğu 2,520 km, ümumi uzunluğu. Çay şəbəkəsinin Cənubi Türkmənistan Murghab Tejen, Atrek və şimal-şərq yamacında Kopetdagın kiçik çayların ilə təmsil olunur.. Çayların ümumi sayının 95%-dən az 10 km kanallar. Yalnız 40 su daimi axını var. Göllər - xas olmayan hidroqrafik. Onlar əsasən Uzboy, floodplains və təbii çöküntülərinin ümumi yerləşir. Ən böyük - Sarykamysh (2200 kv km) və şirin su gölləri Qərb Uzboy (Yaskhan, Kara Tegelek, Topiatan s.) Ildə demək olar ki, 1200 km, eni şimaldan cənuba uzanan Xəzər dənizi tərəfindən yuyulur qərb, Türkmənistan, - 320 kvadrat metr. km, sahəsi - yakl. Kv 380 km, su məbləği - 78 min kub metr. km. Sahil xəttinin uzunluğu - yakl. 7 km, suyun orta duzluluğu - 12,8%. Xəzər dənizi səviyyəsinin dəniz səviyyəsindən aşağıda 28,3 m (data 1980), maksimum dərinliyi edir - 1025 m, lakin əhəmiyyətli uzunmüddətli dəyişikliklərə məruz məruz qalır. 20-ci əsrdə. suyun səviyyəsi Xəzər dənizinin və Qara-Boğaz-Qol arasında 1980-ci ildə (illik orta 1,5-2,0 sm) dəniz səviyyəsindən daha da payız yavaş çox 2 m düşüb, anbar inşa edilmişdir. Xəzər dənizinin dərinliklərində neft və qaz zəngindir. Qara-Boğaz-Qol və Körfəz ildə duzlar və digər duzları çıxarış. Canlı balıq, xüsusilə nərə (dünyanın catch 82%) və siyənək, çapaq, perch, Roach, karp, hamsi qiymətli növ dəniz. Ölkənin coğrafi quruluşundan aydın olduğu kimi axar su cəhətdən kasıbdır. Müəyyən olunmuş çayları Xəzər dənizinə tökülən Atrek, Karakum çölündə Tejen ilə Murgap və ölkənin şimal şərqindən bir hissəsi keçən Amu Derya'dır. Suvarma məqsədilə Respublikada bir çox kanal və gölet inşa edilmişdir. Qaraqum çölü boyunca uzanan və dünyanın ən böyük suvarma və nəqliyyat kanalı olan Karakum Kanalının istehsalı 1950-ci illərdən bəri davam etməkdədir. Uzunluğu 900 km olan yeni tikilən kanalın tamamlanma işlərinin gələn ilə bitməsi planlanmışdır. Dünyanın ən böyük gölü olan Xəzər dənizinin bir hissəsi Türkmənistan sərhədləri içində qalır.

Struktur-tektonik və hidrodinamik xüsusiyyətlərinə görə Türkmənistan görkəmli: artezian hövzələri Epipaleozoic platforması (Qaraqum, Srednekaspiysky) Alp geosinklinal rayonlarında (Qərbi Türkmənistan), hovuz (Kopetdag, Böyük Balkan Gaurdak-Kugitang) mədən burulmuş strukturları çat. Yeraltı artezian hövzələri platforma rayon qum, ciliklənmiş qumdaşları və mezo-kaynozoy yaşlı qazıntılardan və sızdırmayan təbəqələri ilə məhdudlaşmır. Regional aquitard paleogen mergelli-gil ardıcıllıqla deyil. Bu Neogen-dördüncü yeraltı infiltrasiya, şor və duz-natrium xlorid tərkibi qırıntı materiallarla çöküntülərinin ümumi yuxarıda. Fresh su qum böyük serialların sahələrində və dağətəyi loops ildə Takyr su, böyük suvarma kanalları altında sporadically paylanmışdır. 350-3500 m overlie Mezozoy aquifers dərinlikdə regional su təzyiq aşağıdır. Duz su, 35-540 q / l, xlorid, natrium, kalsium və yod ilə zəngindir maqnezium, bor və digər komponentlərinin bir duzluluq ilə duzlu suda. Bəzən qazların azot, azot-metan, karbohidrogen tərkibi ilə. Qərb Türkmen yüksək təzyiqli su, termal, natrium xlor və natrium-kalsium, duzlu yod və ya brom su ehtiyatı var. Esas olaraq karbohidrogen qazları, azot, metan və nitrojen birləşməsidir.

Cənubda Xəzər dənizinin sahil qədər yalnız şimal körfəzlər (Kara-boğaz-göl, Krasnovodsk, Türkmənistan), yarımadasında (Krasnovodsk Dardzha, Çeleken) və ən böyük formalaşdırılması, bir əyri-üyrü forma var . Krasnovodsk adanın sahillərində Off edir Ogurchinsky, Reed-lyada və s. . Türkmənistan iqtisadi və sosial inkişaf su resurslarının istehlakı artıb. Türkmənistan - vododefitsitnoe dövlət. Q1 haqqında. hər il su (1999) yalnız 0,94 km min m3, MDB üzrə orta su mövcudluğu 1 kv km-ə hər il 194 min kubmetr isə hesabları. km. MDB adambaşına öz su ehtiyatlarının təmin 16,6 min kub metr orta edir. hər il metr, Türkmənistan isə bu göstərici 0,16 min kub metr artıq deyil. ildə (yəni orta MDB-dən 100-dən çox dəfə aşağı). Quru iqlimi, nəmli hava axını paralel tesis aşağı dağlar, digər Mərkəzi Asiya dövlətləri ilə müqayisədə Türkmənistanda su ehtiyatlarının həddindən artıq çatışmazlığı müəyyən edir. Hidroqrafik şəbəkə qeyri-bərabər paylanmışdır: görmədiyi (Mərkəzi, Şimali, Qərbi) çay çox. Mərkəzi Asiyanın ən böyük və abounding çay – Amudərya ölkənin şərq sərhəddi boyunca axır. 1000 km axır ki, onun 2,520 km, ümumi uzunluğu. Çay şəbəkəsinin Cənubi Türkmənistan Murghab Tejen, Atrek və şimal-şərq yamacında Kopetdag kiçik çayların çayları ilə təmsil olunur. Ümumi uzunluğu 14.300 km ilə Türkmənistan 3 min axınları. Çayların ümumi sayının 95%-dən az 10 km kanallar. Yalnız 40 su daimi axını var. Göllər - xas olmayan hydrography. Onlar əsasən Uzboy, floodplains və təbii çöküntülərinin ümumi yerləşir. Ən böyük - Sarykamysh (2200 kv km) və şirin su gölləri Qərb Uzboy (Yaskhan, Kara Tegelek, Topiatan s.) Ildə demək olar ki, 1200 km, eni şimaldan cənuba uzanan Xəzər dənizi tərəfindən yuyulur qərb, Türkmənistan, - 320 kvadrat metr. km, sahəsi - yakl. Kv 380 km, su məbləği - 78 min kub metr. km. Sahil xəttinin uzunluğu - yakl. 7 km, suyun orta duzluluğu - 12,8%. Xəzər dənizi səviyyəsinin dəniz səviyyəsindən aşağıda 28,3 m (data 1980), maksimum dərinliyi edir - 1025 m, lakin əhəmiyyətli uzunmüddətli dəyişikliklərə məruz məruz qalır. 20-ci əsrdə. suyun səviyyəsi Xəzər dənizinin və Qara-Boğaz-Qol arasında 1980-ci ildə (illik orta 1,5-2,0 sm) dəniz səviyyəsindən daha da payız yavaş çox 2 m düşüb, anbar inşa edilmişdir. Xəzər dənizinin dərinliklərində neft və qaz zəngindir. Qara-Boğaz-Qol və Körfəz ildə duzlar və digər duzları çıxarış. Canlı balıq, xüsusilə nərə (dünyanın catch 82%) və siyənək, çapaq, perch, karp, hamısı qiymətli növ dəniz canlılarıdır. 

TÜRKMƏNİSTANIN TARİXİ

Türkmənistan insan qəsəbəsində ilk sübut neolit ​​məxsusdur. Arxeoloji qazıntılar çox daş alətlər aşkar və onların arasında ən məşhur şərq Cəbəl mağarası, ovçular və balıqçılar yaşayış məskəni olub. Bu da aşkar edilmişdir ki, 2-ci minilliyin Bu sahələrdə saxsı və metal var. Türkmənistan cənub hissəsi Yaxın Şərqdə ən qədim kənd təsərrüfatı mədəniyyətlərin şimal-şərq kənarında, və burada Mərkəzi Asiya kənd təsərrüfatı və heyvandarlıq inkişaf etməyə başladı ilk dəfə ən çox ehtimal olunur. Aşqabad Ceytun qəsəbəsi yaxınlığında aşkar olunmuş məskən keçmiş CCCR də 6-cı c yeri tutur. Bu keçmiş CCCR ərazisində ən qədim kənd təsərrüfatı yaşayış məskənlərindən biridir. Cənubi Türkmənistan Qədim fermerlər dağətəyi düzənlikləri gil muncuq tikilmiş evlər daimi yaşadığı - çiy kərpic, qırmızı boyanmış bəzədilmiş daş hazırlanmış edər, graters, qəliblənmiş dulusçuluq, bir biçin oraq istehsal. Neolitik dövrdə bu sahədə ilk ibtidai suvarma kanalları gördü. Kənd təsərrüfatının inkişafı tunc davam etdirilmişdir.

Türkmənlər, altıncı əsrdən etibarən Göytürklərin idarəsində toplanan Türk qəbilələrindən bir qismi kimi öz aralarında birlik quraraq Tula-Selenqa çayları bölgəsində Doqquz-Oğuz xağanlığını meydana gətirdilər. Türkmənlərin mərkəzi Ötügen və ətrafını ələ keçirdi. Bu məğlubiyyət qarşısında İlteriş Kağanın hakimiyyətini qəbul etmək məcburiyyətində qalan Türkmənlər, Göytürklərin Qırğız səfərinə qatıldılar. Uyğurların yıxılmasından sonra qərbə köç edərək Sir Derya (Seyhun) sahillərinə və onun şimalındakı bozkırlara yerləşdilər.

VII əsrdə Türkmənistanın yerləşdiyi region ərəblər tərəfindən istila olundu və ərəblər Mərkəzi Asiyaya özləri ilə İslam dini ilə yanaşı İslam mədəniyyəti də gətirdi. Xəlifə Əl-Məmunun dövründə regionun mərkəzi Mərvə köçürüldü. Bu da ərazinin inkişafına geniş imkanlar açdı. XI-XII əsrlərin ayrı-ayrı dövrlərində Türkmənistan Səlcuq imperiyası və Çingiz xan ulusu tərəfindən idarə olunurdu. Onuncu əsrin sonlarında İslam dinini qəbul edərək yaxşıca güclənən Türkmənlər, qonşuları Peçeneqlər və Hazarlarla döyüşərək onları məğlub etdilər. İslam dinini qəbul edən və Səlcuqlu hakimiyyətinə girən Türkmənlər, Oğuz Yabgu Dövləti hökmdarının özlərinə pislik edəcəyindən çəkinərək, İslam diyarı olan Xorasana köç etdilər .

  1849-cü ildə Türkmənistan Rusiya imperiyası tərəfindən işğalı edildi. 1917ci il Rus İnqilabını nəticəsində baş verən vətəndaş müharibəsində qazanan bolşeviklər, bütün Türklər yaşadığı bölgələrdə qurtuluş hərəkətlərini yatırıldıqdan sonra Türkmenistan'daki milli qiyamı da yatırtdılar. Aşkabadı iyul 1919-cu ildə, Krosnovodsku da Fevral 1920-ci ildə bolşeviklər hakimiyyəti ələ keçirdi. 1924-də qədər Türkistan Muxtar Sovet Sosialist Respublikası adı ilə tanınan Türkistan, 1924-cü ildə edilən inzibati dəyişikliklə Sovet Birliyini meydana gətirən 15 Cumhuriyetten biri halına gətirildi.

Türkmen SSR. Xəzər sahillərindən Merv bölgəsinə qədər uzanan Türkmən torpaqlarını, Buxara Respublikasının Türkmənlərin bölgələri olan Kerki, Çarcev'i, Xarəzm Respublikasının Türkmənlərin bölgələri olan Daşhovuz, İlyali, Parsu, Köneurgenç, Mangıt, Anbar-Mamak, Sadavar, darğa-Ata və Hoceli 'nin bir hissəsini əhatə etmişdir

1985-ci ildə M. Qorbaçovun Açıqlıq və Yenidən qurulma siyasəti nəticəsində Sovetlər Birliyində nizamın yüksək səslə tənqid olunmağa başlanması sonra TKP'nin Moskva rəhbərliyini küstürmeden xalqa daha yumşaq davrandığı görülmüşdür. Bu yumşalma içində 1989-ci ildə Türkmənistan hökuməti etdiyi qərarla Türkmen dilini Rus ilə birlikdə respublikanın rəsmi dili halına gətirmişdir. Bu qərar Türkmen Türkcəsinin dövlət dili olması üçün atılan ilk addım olmasından ötəri böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Türkmənistanın müstəqillik illərinə damğasını vuracaq olan Saparmurad Niyazov (Türkmənbaşı) da Partiya içində 1980-1984 illər arasında Aşqabat Şəhəri Komitəsinin birinci müavini, 1985-ci ildə Nazirlər Komitəsi Başçısı və eyni ilin dekabr ayında Türmenistan Kommunist Partiyası Birinci Katibinə, 13 Yanvar 1990 tarixində də Türkmənistan SSC'nin Dövlət Başçılığına seçilmişdir.   Türkmənistan SSR, 22 Avqust 1990 tarixində Türkmənistan Məclisi Türkmənistan dövlətinin suverenliyini elan etmiş və 27 oktyabr 1990 tarixində edilən açıq səs əsasına söykənən ümumi seçki ilə səslərin98,3 %'ini alan Saparmurad Niyazov Türkmənistan SSC'nin ilk prezidenti olmuşdur . Türkmənistan SSR, 27 Oktyabr 1991 tarixində edilən referendum nəticəsində müstəqilliyini elan etmişdir 

TÜRKMƏNİSTANIN TƏBİİ EHTİYATLARI

Türkmənistanın mineral ehtiyatlarından istifadə erkən Neolit ​​dövründə (5-ci minilliklər) aiddir. Ceytun yaşayış məskəni ən qədim ərazilərdəndir. Yaşayış məskəninin Tikilişində - yerli döymə, gil, divarları qırmızı və qara mineral piqmentlər üçün istifadə olunub. Yerli yüksək plastiklik gillər əsasən Tunc (3-2-ci minilliklər) dövrünə xas olaraq saxsı hazırlanmışdır. 1-ci minilliyin gil, gips (qala Köhnə Nisa) və bişmiş qarışıq - yerli əhəngdaşı və dolomit, alebastr, suvaq edilən əhəng tikintidə istifadə çiy kərpic olmuşdur. 10-11 əsrlərdə. rəngli şirli kərpicdən bəzədilmiş, yandırılmış kərpicdən inşa olunur. Mütəşəkkil duz mədən 19-cu əsrin 1-ci yarısında başlayıb Xəzər dənizinin (şimal-qərb buxtanın Ayak-Yatan, Kuuli hissəsi) sahilində.19-cu əsrdə ilk kərpic zavodları tikilmiş, sənaye Krasnovodsk, Qızıl-Arvat, Aşqabad, Maru gil yataqları başlayır. Türkmənistan qədim neft tarixi var. 12-ci əsrin ilk dəfə Nebit Dağ ərazisindən neftdən yağ kimi istifadə ilə tanınmışdır . 19 əsrdə neftçi Nobel Çelekendə ilk neft quyusun qazdırmışdı. 1900 neft sənayesində 23 firma var idi. 1910-cu ildə illik istehsal 144 min tona çatımışdı.

1921-ci ilə Çeleken neft hasilatı sənayesinin milliləşdirilməsi geniş olara bu ərazilərdə neft hasilatını artırdı. 1924-cü ildə neft hasilatı 4400 min tona . Birinci Beş İllik Plan dövründə (1929-32) yenidən Türkmənistan neft sənayesinin yeni texnologiya keçirilən və 7 dəfə neft hasilatının artırılması üçün 1921-ci il ilə müqayisədə dövrünün sonunda icazə olan işçilərin və qurğuların sayı çoxaldıldı. 1940cı ildə neft və kondensat istehsal Nebit Dağda 587.000 ton ardı və 1945-ci ilə - neft sənayesi mərkəzi şəhəri 629 min ton Nebitdag oldu. Müharibədən sonrakı illərdə Nebit Dag sahəsində istismara Qum-Dağ sahəsində yeni yataqların kəşfi 1950 tərəfindən hasilat azaldı. 50-ci illərdə Çeleken və Qum Dag sahəsində inkişaf sürətləndi. 1980-ci illərdə neft hasilatı 1,5 milyon tona qalxdı. Lenin və Barca-Gelmesskogo yataqlarının ilə (Koturtepin), Barsa-Gelmesskoe, Burun, Kuydzhik, Gograndag, Okarem və Kamyshldzhin istismar artdı.

1966-cı ildə Achakskogo qaz yataqlarının istismara verilməsi ilə qaz sənayesi müstəqil sahə kimi formalaşmaşmağa başlamışdır. Bundan əvvəl neft qazın tərkibində çıxarılırdısada sonradan sənayenin inkişafı qazın neftdən ayrılıb hasil olunmasına imkan yaratdı.

1965-ci ildə qaz hasilatı 1,16 milyon m3 idi. Onun sürətli artım yeni qaz və kondensat yataqlarının açılması və istismarı ilə bağlıdır. 1966-70 illər üçün inkişaf daxil və 1971-75 üçün Achakskoe yatağı ilə birlikdə - 1973-83 üçün Şimali Achakskoe, Gugurtlinskoe, Şərq və Qərb Shatlykskie - Şimali və Cənubi Nayip, Sakarskoe, Bayram Aliyskoe, Kirpichlinskoe, Tedzhen və Dauletabad-Donmezskoe qaz və qaz kondensat yataqlarıformalaşdı. 1986-ci ildə qaz hasilatı 8 milyard m3 çatdırıldı.

Kömür əsasən Böyük Balkhan (Balkhany-Kugitang kömür toplanması sahəsində) şimal hissəsində Orta Yura sahil dəniz çöküntüləri ilə bağlıdır. Beş kömür sahəsi var. ƏsasınYagmanskoe təşkil edir. Kömür horizontal üzrə 800-1600 m uzunluğu var. kömür sahəsi Tuarkyrskom (Tuarkyr-Qaraqum kömür toplanması sahəsi) məlumdur və Aşağı və Orta Yura dövründə formalaşıb. Üç kömür horizontun kontinental qumlu-gilli çöküntüləri (20-150 m) ehtiva ilə yerləşən laylardır. Yura dövründə Tuarkyrskogo kömür hesablanan sahəsində 67 milyon ton ehtiyatlı qonur kömür müəyyən edilmişdir. Humic turşuları məzmunu 18,3-98%. -dən çox 30% humic turşusu ilə gübrələr kömür ehtiyatlarına uyğun kömür - 3-11 km təbəqələrdən çıxarılır. Kömürün tərkibi, (S 0.5%) aşağı kükürd, kül 20,06-26,28% təşkil edir. 66,3 milyon ton cənub hissəsində qəhvəyi kömür ehtiyatları rayonun mərkəzi və şimal hissələrində cəmlənmişdir.

Ümumi sənaye istehsalında mədənçıxarma sənayesinin payı 21,4%-dir. Neft və qaz sənayesi, dağ-mədən və mədən və kimya və sənaye xammal, qeyri-metal tikinti materialları və s.