40
ZAMONAVIY PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALAR ASOSIDA DARS
TASHKIL QILISH
Ixtiyorbek Norov
“Science box” ilmiy markazi direktori,
mustaqil izlanuvchi
Javlon Yo’ldoshev
Nukus
davlat
pedagogika
instituti
magistranti
Sanjar Yo’ldoshev
Nukus davlat pedagogika instituti Turkiy
tillar fakulteti talabasi
Annotatsiya:
An’anaviy ta’lim mamlakatimizning o‘quv yurtlarida keng tarqalgan,
uning turli jihatlari pedagogika, metodika fanlarida ishlab chiqilgan, katta tajriba
to‘plangan.
Kalit so’zlar:
An’anaviy ta’lim, pedagogik texnologiyalar, zamonaviy metodlar, milliy
g’oya.
Milliy mustaqillik qo‘lga kiritilishi bilan istiqbol yo‘llarimiz, milliy
g‘oya va mafkuramiz aniq qilib belgilab olindi. Biz o‘z ta‘limi-tarbiyaviy
maqsadimiz va vazifalarimiz, uni amalga oshirish dasturlarimizni belgilab
oldik. Prezidentimizning ma‘naviy mafkuraviy, barkamol avlodni voyaga
etkazish borasida bir qator asarlarida ushbu yo‘nalishdagi davlat siyosati
ustivor masala ekanligi bir necha bor ta‘kidlab o‘tiladi. Bobokalonlarimizning
azaliy orzulari, milliy va umumbashariy qadriyatlari, ma‘naviy yodgorliklar
zamonaviy pedagogikaning maqsadi va vazifalarini shakllanishiga asos
bo‘lmoqda. Pedagogika fani va amaliyotida turli yondashuvlar qo‘llaniladi.
Bulardan biri an’anaviy yondashuv.
An'anaviy yondashuv.
Uning asosiy xususiyati-o‘qituvchi ma‘lum
axborotni, gapirib beradi, tushuntiradi, talaba esa bu blimni xotirasida saqlaydi.
“Bilim” tushunchasi xotirada saqlanadigan axborot ma‘nosida tushuniladi.
Tulabada bilim bor-yo‘qligi imtihonda shu axborotga doir berilgan savolga
yoddan bergan javobiga qarab aniqlanadi. Bunda bilim degani asosan esda
qoldirishning natijasidir, u ko‘pina yuzaki bo‘lshi ham mumkin. Bunday bilim
xotirada uzoq saqlanmaydi. Talaba savol berilganda eslashi ba‘zan eslay
olmasligi ham mumkin.
41
An’anaviy o‘qitish usulida ta‘lim maqsadi dastur talabiga binoan aniq
ifodalanmaydi, talabaning o‘zlashtirish darajasi, sifati haqida muallim aniq
tasavvurga ega bo‘lmaydi.
An’anaviy ta’lim mamlakatimizning o‘quv yurtlarida keng tarqalgan,
uning turli jihatlari pedagogika, metodika fanlarida ishlab chiqilgan, katta
tajriba to‘plangan. An‘anaviy ta‘lim usulini takomillashtirish sohasida
izlanishlar davom etayotir. Lekin uning ob’ektiv imkoniyatlari cheklangan.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ta’lim sohasidagi islohotlar, tez
sur‘atlar bilan rivojlanayotgan fan –texnika talablari-ta’lim usuli bilan
jamityaning raqobatbardosh, yuqori malakali kadrlar tayyorlash, barkamol
avlodni shakllantirishga bo‘lgan ehtiyoji o‘rtasida nomutanosiblikni vujudga
keltirdi. Uni ta‘limda boshqa yangi yondashuvlarni qo‘llash yo‘li bilan hal
etishh lozim.
An’anaviy ta‘lim bir qator salbiy tomonlari mavjud. Ba’zan yosh
o‘qituvchilar va amaliyotga chiqqan talabalar faoliyatida darsni rejalashtirish
sohasida xatolarga yo‘l quyilganligining guvohi bo‘lamiz. Yosh o‘qituvchilar va
talabalar faoliyatida yo‘l qo‘yilayotgan xatolarni quyidagi guruhlarga bo‘lish
mumkin:
1. Maqsadda aniqlikning yo‘qligi. Ya’ni talabalar aslida nima qilishhlari va
nimani o‘rganishhlari aniq belgilanmaydi.
2. Ta’lim maqsadining talabalari darsning natijasi bilan to‘g‘ri kelmagan
hollar bo‘ladi.
3. O‘rganishh uchun tavsiya qilingan materiallar darsning maqsadiga to‘g‘ri
kelmaydi.
4. O‘qituvchi berayotgan yo‘llanmalar talabaning darsda bilimlarni samarali
o‘rganishhini ta‘minlamaydi.
5. Dars rejasida ko‘rsatilgan talablar dars maqsadini amalga oshirishning
samarali vositasi bo‘la olmaydi.
Umuman tuzilgan rejalar qayta ko‘rib chiqilishhi va xatolarni bartaraf
etishh ustida ishlanishi lozim.
Dars rejasi sizni va sizning talablaringizni ma‘lum natijalarga
erishishingizga asos bo‘lishi lozim. Darsni shunday rejalashtirish lozimki uni
boshqacha yo‘l bilan amalga oshirishga o‘rin qolmasin. O‘qituvchi mahorati
darsni aniq rejalashtirishda o‘z aksini topadi. Darsni shunday rejalashtirish
42
lozimki, unda nima qilinishi mo‘ljallanayotganligini aniq o‘z aksini topsin va
boshqacha reja tuzish mumkinligiga o‘rin qolmasin.
An’anaviy o‘qitish asosan bilim, ko‘nikma va malakalarni o‘zlashtirishga
qaratilgan bo‘lib, shaxsning rivojlanishini ko‘zda tutmaydi.
An’anaviy o‘qitish asosini, Y.A.Komenskiy tomonidan tuzilgan pedagogika
tamoyillari tashkil etadi:
- ilmiylik;
- tabiatga monandlik (o‘qitish rivojlanish bilan belgilanadi va shakllanmaydi);
- uzviylik va tizimlilik;
- o‘zlashtiruvchanlik (ma’lumdan noma’lumga, soddadan murakkabga);
- mustahkamlash (takrorlash, takrorlash …)
- onglilik va faollik;
- nazariyaning amaliyot bilan bog‘liqligi;
- yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olish.
An’anaviy o‘qitish quyidagi xususiyatlarga ega: zo‘ravonlik pedagogikasi,
o‘qitishning tushuntiruv-ko‘rgazmali usuli, ommaviy o‘qitish. An’anaviy
o‘qitishda avtoritarlik quyidagi shaklda namoyon bo‘ladi: o‘quvchi bu hali to‘la
shakllanmagan shaxs, u faqat bajarishi zarur, pedagog esa - bu sardor hakam,
yagona tashabbuskor shaxs (3.1.-rasm).
Mumtoz an’anaviy «sinf-dars» tizimi - bu bayon etishning ma’ruzaviy usuli
va kitob bilan mustaqil ishlashni o‘z ichiga oladi (didaxografiya).
Zamonaviy an’anaviy o‘qitish esa, o‘qitishning texnik vositalarini qo‘llab,
didaxografiyadan foydalanishdan iborat bo‘ladi. Shaxsga yo‘naltirilgan
texnologiyalarda, o‘quvchi shaxsi pedagogik jarayon markaziga qo‘yiladi, uning
rivojlanishiga va tabiiy imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarishga qulay shart-sharoitlar
yaratiladi.
Ko‘zlangan maqsadga erishish uchun uzluksiz ta‘lim tizimi tubdan isloh
qilinmoqda. Ta‘lim jarayoniga tabaqalashtirilgan yondashuv, o‘quvchilarni turli
kasb-xunar kollejlari, akademik litseylarda taxsil olishlarini ta‘minlash zamonaviy
pedagogika fani oldiga yuksak vazifalarni qo‘ymoqda. Masalan, ushbu o‘quv
muassasalari uchun davlat ta‘lim standartiga muvofiq keluvchi o‘quv dasturlarini
va darsliklar, o‘quv qo‘llanmalarini yaratishh bugungi kun talablariga javob
bermog‘i lozim. Har biri turli variantlarda bo‘lsagina, maqsadga to‘g‘ri xizmat
qila oladi.
43
O‘quv –tarbiya jarayonlarini tashkil etishhda ham an‘anaviy usullardan farqli
o‘laroq, yangicha pedagogik yondashuvlarni o‘zlashtirish va ta‘lim jarayonida
qo‘llash zamon talabidir. Milliy dasturda bu masalaga alohida e‘tibor berilgan.
Ilgaridan loyihalashtirilgan ta’lim – tarbiya jarayonining pedagogik
texnologiyasi o’zida metod va usullar tizimini, ta’limning metodik usullarini,
o’qituvchi va o’quvchilarning birgalikda faoliyat ko’rsatish imkoniyatlari va
vositalarini, o’quvchilarning ijobiy shaxsiy sifatlarini rivojlantirish maqsadini,
yakuniy natijalarga erishishni kafolatlaydi.
Yangi pedagogik texnologiyalarni tuzishda an’anaviy ta’lim va tarbiya metod
va usullaridan qanday foydalanish mumkin. O’zbekiston Prezidenti Islom
Karimovning “Yangi uyni qurmasdan eskisini buzmaylik” iborasi ta’lim tizimiga
ham bevosita taalluqlidir. O’quvchilar bilan an’anaviy o’qitish usulida bevosita
aloqa, og’zaki so’rov, yozma ishlar olish, insho olish, mustaqil ishlar, rasm chizish,
chizmachilik, amaliy ishlarni qog’oz, yog’och, yung, metall, plastmassa
materiallaridan tayyorlash, she’r, monologlarni og’zaki bayon etish va boshqalarni
albatta, ta’lim texnologiyasi metod va usullari bilan qo’shib foydalanamiz. Chunki
har qanday interfaol usulini olib qarasak, (“Munozara”, “Klaster”, “Ajurli arra”
yoki “Kichik guruhlar”da ishlash), hammasi an’anaviy ta’lim metod va usullarini
qo’llashni talab etadi. Bu fikrimizning isbotini o’quv qo’llanmaning uchinchi
qismida guvoh bo’lasiz.
Hozirgacha o’qituvchi – pedagoglarimiz tomonidan foydalanib kelingan va
hozir ham darsda foydalanishga aksariyat o’qituvchilar qo’llayotgan an’anaviy
metod va usullar haqida qisman to’xtalamiz:
O’quv jarayonining sifati ko’p omillarga bog’liq bo’lib, ular orasida
o’qitishning usul va metodlari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Metod va usullar
o’quvchilar tomonidan bilimlarni ongli va chuqur o’zlashtirishiga, ularda
mustaqillik va ijodiy faollikning rivojlanishiga yordam beradi. O’qitish metod va
usullarini tanlashda o’qitiladigan fanning xarakteri, bolalar va talabalarning yoshlik
xususiyatlari, tayyorgarlik darajasi va boshqalar hisobga olinadi.
Ta’lim metodlari va usullarini tanlash o’qituvchi tomonidan darsda hal
qilinishi mo’ljallangan masalaga bog’liq bo’ladi. Ya’ni yangi materialni bayon
etishda bir xil metod va usul qo’llanilsa, uni mustahkamlashda boshqa xil usul,
mavzuni umumlashtirishda yana boshqa xil metodlar qo’llaniladi. Darsning turli
bosqichlarida puxta o’ylangan va samarali usullar va metodlarni tanlash juda
muhimdir.
44
Shunday qilib, o’qitish metodi o’qituvchi va o’quvchilar nazariy hamda
amaliy bilish faoliyatining ta’limiy vazifalarini bajarishga qaratilgan yo’lidir.
An’anaviy o’qitish metodlarini bilish manba’lari bo’yicha quyidagi uch
guruhga bo’linadi:
Og’zaki metodlar (bilimlarni so’z bilan bayon qilish, suhbat, darslik
ma’lumotnoma va ilmiy adabiyotlar bilan ishlash).
Ko’rsatmali metodlar (rasmlar, namoyishlar, kuzatishlar).
Amaliy metodlar (mashqlar, labaratoriyadagi, maktab tajriba yer
uchastkasidagi amaliy ishlar).
Har bir o’qitish metodining o’z vazifasi bor. O’qitish metodlarining
rag’batlantiruvchi (motivlashgan), ta’limiy, tarbiyaviy va kamol toptiruvchi
umumpedagogik vazifalarni bajaradi.
Biz o’qitish metodlarini sanash orqali o’qitish metodlaridan I. Yangi
bilimlar berish metodi haqida to’xtalmoqdamiz. Bu metod o’z vazifasiga ko’ra
tushuntirish, hikoya, maktab ma’ruzasi kabi metodlar yig’indisidir. Quyida shu
metodlarning har birini alohida ko’rib chiqamiz.
Tushuntirish ayrim tushunchalar, voqealar, harakat prinsiplarini og’zaki talqin
etishdir. Bu metodni qo’llash uchun avvalo o’qituvchi yangi materialni o’tishda
o’qitadigan o’quv predmetining ilmiy mazmunini chuqur bilishi, dars uchun zarur
materialni tanlay olishi va tushuntirishning samaradorligini belgilashi kerak.
Darsni qiziqarli, mazmunli bo’lishini, o’quvchi va talabalarning psixologik yosh
xususiyatlarini yaxshi bilishi, tushuntirishda diqqatini jalb eta olishi,
o’qituvchining nutqi yorqin, tushunarli bo’lishi zarur.
Og’zaki bayon qilish metodining keyingi usuli bu hikoyadir. Hikoya – xabar
shaklidagi yangi materialni yoritish usuli bo’lib, undan hamma sinflarda
foydalansa bo’ladi. Hikoya metodini qo’llashda uning g’oyaviy yo’nalishini
ta’minlash, yetarli miqdordagi yorqin va ishonarli misollar, dalillar, to’g’ri,
tekshirilgan ma’lumotlar berish, asosiy fikr va muhim jihatlar bayon qilinishi,
hikoya tushunarli, sodda tilda aytilishi, o’quv materiali yorqin ifodalanishi kerak.
Maktab ma’ruzalaridan asosan yuqori sinflarda foydalaniladi. Chunki ular
hikoyaga nisbatan uzoqroq davom etadi. Ma’ruza – bilimni so’z bilan ifodalash
uslublaridan biri sifatida beriladigan bilimlarni og’zaki bayon qilishni ko’zda tutib,
o’z
hajmining
kattaligi,
mantiqan
qurilishi,
obrazli
isbotlash
va
umumlashtirishning murakkabligi bilan hikoyadan ajralib turadi.
45
Ma’ruza davomida beriladigan bilimni og’zaki bayon qilish, uzoq vaqt
davomida o’quvchi – talabalarning diqqatini tutib turish hamda ularning fikrlashini
faollashtirish, dalillash, isbotlash, tasniflash, ta’riflar berish, tizimga keltirish,
umumlashtirish kabi pedagogik usullardan foydalaniladi. Ma’ruzalarga asosan
talaba va kollej, akademik litsey o’quvchilari jalb qilinadi. Umumta’lim
maktablarining yuqori sinf o’quvchilarini oliy o’quv yurtiga o’qishga tayyorlash
maqsadida ayrim fanlardan ma’ruzalar tashkil qilinadi. Ma’ruza rejasini aniq
o’ylab, uni texnologiyalashtirish zarur. Reja bandlarining barchasida, ularning har
birining maqsad, yakun va xulosalarini izchil bayon qilishda mantiqiy uyg’unlik
bo’lmog’i kerak. Ma’ruza shunday sur’atda o’qiladiki, talaba, o’quvchi
ma’ruzaning muhim joylarini yozaolsinlar. Shuning uchun ham o’qituvchi
ma’ruzaning yozib olinadigan joylarini aniq ajratishi, zarur bo’lsa yozib olishlarini
yengillashtirish uchun takrorlashi lozim. Ma’ruza zerikarli bo’lmasligi uchun
talabalarning fikrini faollashtirish maqsadida ma’ruza davomida muammoli
vaziyatlarni shakllantirish yaxshi pedagogik samara beradi.
Suhbat ta’limning keng tarqalgan usuli bo’lib, darsning istalgan bosqichida
qo’llanishi mumkin. Suhbatning bir necha xili mavjud bo’lib, ular yangi bilimlar
berishda, bilimlarni mustahkamlashda, olingan bilimlarni tekshirishda, o’tilgan
materialni takrorlashda qo’llanilishi mumkin.
Suhbat uslubi atroflicha o’ylangan savollar yordamida o’qituvchi bilan
talabalar orasidagi suhbatni ko’zda tutib, u o’quvchi yoki talabaning fikrlash
tizimini, yangi tushunchalar va qonuniyatlarni o’zlashtirishga olib keladi.
Suhbat uslubini qo’llaganda savollarni qo’yish (yo’naltiruvchi, qo’shimcha,
asosiy va h.k.z) talabalarning javob va mulohazalarini muhokama qilish, suhbatdan
chiqqan xulosalarni muhokama qilib, javoblarni tuzatish usullaridan foydalaniladi.
O’qituvchi mavzuni muhokama qilish uchun imkon beruvchi yordamchi,
yo’naltiruvchi savollardan foydalanishi mumkin. Shunday suhbatlar tashkil qilish
mumkinki, talabalar ilgari o’zlashtirgan bilimlarini eslaydilar, ularni tartibga
soladilar, umumlashtiradilar, xulosa chiqaradilar. Bunday suhbatlar asosan
tushuntirish xarakteriga ega bo’lib, oldin o’zlashtirgan bilimlarga suyanadi.
Talabalar xotirasini faollashtirishni nazarda tutadi.
Suhbat uslubiga tarkibiy qism bo’lib kiruvchi usullardan foydalanishda
o’qituvchining pedagogik nazokati yetakchi o’rin egallaydi.
Ayniqsa, yangi bilimlar berishda evristik suhbatdan foydalanish talabalarni
og’zaki savollar orqali mavzuni muhokama qilish uchun qo’llaniladi. Bunday
46
suhbat davomida savollar qisqa va aniq bo’lishi, talabaning fikrini uyg’otishi,
o’ylashga, tahlil qilishga, taqqoslashga majbur etishi, yangi hodisalarni ongli
ravishda tushunishga undashi kerak.
II. Ta’limning ko’rgazmali metodini shartli ravishda ikki guruhga bo’lish
mumkin:
ko’rgazmali usul;
namoyish etish usuli.
Ko’rgazmali usul talabalarga namoyish etiladigan qo’llanmalar – xarita,
plakat, doskadagi chizma va rasmlar, buyuk mutafakkirlarning surati va
boshqalarni ko’zda tutadi. Namoyish qilish uslubiga odatda, tajriba asboblari,
tajribalarning o’zi, shuningdek, diafilm, kinofilm ko’rsatishlarni ham kiritish
mumkin. Bu uslubni qo’llashda quyidagi usullardan foydalaniladi. Namoyish
etishni qo’llashda ko’rinishni to’liq ta’minlash, ko’rilgan voqea va hodisalarni ,
natijalarni muhokama qilish zarur. Keyingi yillarda pedagogika amaliyotida
ko’rgazmali usul bir qator yangi vositalar bilan boyidi. Darsda o’quv
kinofilmlarini qo’llash ta’lim amaliyotida odatdagi hodisa bo’lib qoldi. Asosiy
o’quv kinofilmlarining ro’yxati, har bir fanning o’quv dasturiga kiritilgan.
Umumta’lim maktabi, kasb – hunar kolleji va litsey, hatto oliy o’quv yurtlari
uchun hamma fanlarga taalluqli bo’lgan ko’plab kinofilmlar yaratildi.(Namoyish
qilish uslubiga misol tariqasida biz tomonimizdan tayyorlangan “Tabiatshunoslik
darslarida ovozli o’quv kinofilmlaridan va diafilmlaridan foydalanish” o’quv
qo’llanmasini ko’rsatish mumkin. Toshkent, “O’qituvchi”, 1979 yil. Boshlang’ich
sinf o’qituvchilari uchun o’quv qo’llanma). Ta’limning ko’rgazmali uslublaridan
foydalanishning o’ziga xos xususiyati shundaki, ular so’z bilan ifodalash uslubi
bilan u yoki bu darajada uygunlashib ketadi.
III. O’qitishning amaliy metodlariga mashqlar, labaratoriya ishlari, maktab
tajriba uchastkasidagi ishlar kiradi.
Mashqlar deganda talaba va o’quvchilar bilimini mustahkamlash hamda
amaliy faoliyatda ularni qo’llanish malakalarini hosil qilish uchun topshiriqlarni
ko’p marta bajarishi tushuniladi. Har bir mashqni bajarish xarakteriga ko’ra
og’zaki, yozma, grafik va o’quv – mehnat mashqlariga ajratish mumkin.
Amaliy ko’nikma va malakalarni tarkib toptirishga mo’ljallangan o’quv
mashqlarini o’tkazishdan oldin ular mashq o’tkazilishi lozim bo’lgan mavzu
haqida to’liq bilimga ega bo’lishlari kerak. O’qitishning amaliy metodlarining
yana bir muhim turi – labaratoriya ishlaridir. Labaratoriya ishi deb, shunday
47
mashg’ulot turiga aytiladiki, bunda o’quvchi, talaba o’qituvchi rahbarligida yoki
mustaqil ravishda maxsus asbob – uskunalarda turli tajribalar, kuzatishlar va
o’lchashlar o’tkazadilar. Bunday mashg’ulotlar tabiiyot, umumtexnikaviy fanlarni
va maxsus texnologiyani o’rganishda qo’llaniladi. Labaratoriya ishlari maxsus
jihozlangan kabinetlarda, labaratoriyalarda, zarur asbob – uskunalarga ega bo’lgan
sharoitda o’tkazilishi mumkin.
Labaratoriya ishlarini bajarish vaqtida talabalar o’rganilayotgan obyektni
kuzatadilar, ularni miqdoriy va sifat xarakteristikalarini aniqlaydilar. Labaratoriya
ishlari nazariy bilimlarni mustahkamlash uchun xizmat qiladi.
Albatta, ilg‘or pedagogik texnologiyalar bizning fanimizga endigina kirib
kelmoqda. Aslida esa ta‘limga texnologik yondashuv masalasi rivojlangan
demokratik xorijiy davlatlard bundan 30-yillar muqaddam paydo bo‘lgan va ular
bu sohada katta yutuqlarni qo‘lga kiritgan.
Bugungi kunda biz pedagogika sohasidagi ilg‘or texnologiyalarni kengroq va
chuqurroq o‘zlashtirishimiz, ularni o‘z mintaqamizga mos holda qayta ishlab
chiqishimiz kerak bo‘ladi. Pedagogik texnologiya tushunchasiga hozirgi kunda
turlicha ta‘riflar berilmoqda. Muhimi shuki, pedagogik texnologiya ko‘zlagan
maqsadga kafolatlangan natija sifatida erishishni ifodalovchi jarayondir.
| 