1-holatda: x ga 12, y ga 24 qiymatlarini berganimizda natijamiz: “12 kichik
24 dan” javobi chiqadi,
2-holatda: x ga 12, y ga 12 qiymatlarini berganimizda natijamiz: “12 ga 12
teng” javobi chiqadi,
3-holatda: x ga 15, y ga 7 qiymatlarini berganimizda natijamiz: “15 katta 7
dan” javoblari chiqadi
1-masala. Ax2 +Bx+C=0 kvadrat tenglamaning ildizlarini toping. Yechish.
Kiritiladigan ma'lumotlar – bu tеnglama koeffitsiеnti: a – noma'lumning
ikkinchi darajasi oldidagi koeffisient; b – noma'lumning birinchi darajasi
oldidagi koeffisient; c – ozod had. Topiladigan natija – x1 va x2 tеnglama
ildizlari. Buyruqlar: Diskriminantni hisoblash formulasi: d=b 2 -4ac Agar
diskirminant natijasi noldan katta bo’lsa, u xolda quyidagi formula bilan
tеnglama ildizlari topiladi:
Agar diskеrminant natijasi nolga tеng bo‘lsa, u xolda quyidagi formula
bilan tеnglama ildizlari topiladi:
Agar diskеrminant natijasi noldan kichik bo’lsa, bu tеnglamaning haqiqiy
ildizi yo‘qligini bildiradi.
.2-masala. Ikki butun musbat son M va N larning eng katta umumiy
bo‘luvchisi (EKUB) ni aniqlang.
.
3-masala. Ikkita X va Y sonlarning kattasini tanlash (EKT) dasturini tuzing.
Ro’yxatlar tashkil qilish. Ro’yxatga element qo’shish
Ro’yxatdan elementlari o’chirish. Ro’yxatlarni birlashtirish.
Ma‟lumki, axborotlar matnli, raqamli, ovozli, grafik va boshqa shakllarda
uzatilishi mumkin. Bunday axborotlarni dasturlash tillarida qayta ishlash
uchun, ularni turlarga ajratish lozim. Dasturlarda foydalaniladigan
ma‟lumotlar turlari dasturning maqsadiga bog‟liq bo‟ladi: oddiy
kalkulyator sonlardan foydalanadi, elektron pochta manzillarini tekshirishga
mo‟ljallangan dastur esa matnlar bilan ish ko‟radi. Sonlar natural, butun va
haqiqiy sonlarga ajratiladi. Matnli axborotlar esa belgilar yoki satrli
ma‟lumotlardan iborat bo‟lishi mumkin. Ma‟lumotlar turi – bu o„zgaruvchi
yoki doimiy qiymatlardagi ma‟lumotlar shakli.Ma‟lumotlar turi kompyuter
xotirasida yetarlicha joyni zaxiraga olib qo„yish uchun kerak bo„ladi.
Odatda, dasturlash tillarida ma‟lumotlar turi o‟zgaruvchi yoki doimiy bilan
birga e‟lon qilinadi.Python dinamikturlarga ajratuvchi dasturlash tili
hisoblanadi.Shu sababli, Pythonda o‟zgaruvchining turi u foydalanayotgan
qiymat bo‟yicha belgilanadi, lekin ma‟lumot turini boshqa turga
o‟zgartirish uchun tur ko‟rsatilishi shart.
Ma’lumotlar turini o’zgartirish O‟zgaruvchi tarkibida ixtiyoriy turdagi
ma‟lumot saqlanishi mumkin.Ma‟lumotlar turini o‟zgartirish uchun mos
ma‟lumotlar turi buyruqlaridan foydalaniladi. input() operatori yordamida
kiritilgan ma‟lumotlar satrli ko‟rinishda bo‟ladi. Butun son turidagi
ma‟lumotlarni kiritish uchun int(input()) ko„rinishida ishlatish lozim. Yoki
kiritilgan ma‟lumot turini int() funksiyasi yordamida o„zgartirish kerak.
Python dasturlash tilida matematik funksiyalar Python dasturlash tili
tarkibida mavjud bo„lgan matematik funksiyalar standart funksiyalar deb
ataladi. Ifodalar tarkibidagi funksiyalarni Python dasturlash tilida ifodalash
uchun satandart funksiyalardan foydalaniladi. Funksiyalarni python
dasturlash tilida ifodalash uchun ularni argumentlarini albatta qavsga olib
yozish kerak. Python dasturlash tilida matematik funksiyalardan
foydalanish uchun albatta python tili tarkibidagi matematik funksiyalar
kutubxonasiga murojat qilish kerak. Matematik funksiyalar kutubxonasiga
murojat qilish quyidagicha. from math import* Python dasturlash tili
tarkibidagi matematik funksiyalar yozilishi quyidagi ro„yxat asosida
amalga oshiriladi. № Python dasturlash tilida ifodalanishi Matematik
ifodalanishi 1 trunc(x) Sonning butun qismi trunc(5.8)=5, trunc(- 5.8)=-5 2
sqrt(x) x ning kvadrat ildiz 3 log(x), log2(x), log10(x) x x x 2 10 ln , log ,
log 40 4 log(x,a) x a log 5 sin(x), cos(x), tan(x) Sinx, cosx, tgx
trigonametrik funksiyalar6 asin(x), acos(x), atan(x) Arcsinx, arccosx, arctgx
teskari trigonametrik funksiyalar 7 atan2(x,y) 8 degrees(x) Radiandan
gradusga o„tkazish funksiyasi 9 radians(x) Gradusdan radianga o„tkazish
funksiyasi 10 sinh(x), cosh(x), tanh(x) Giperbolik Sinx, cosx ,tgx
trigonametrik funksiyalar 11 asinh(x), acosh(x), atanh(x) Giperbolik
Arcsinx, arccosx, arctgx teskari trigonametrik funksiyalar12 hypot(x,y)
Katetlari x va y bo„lgan to„g„ri burchakli uchburchakning getatinuzasini
topish 13 factorial(x) X faktorialni hisoblash funksiyasi 14 gamma x ning
gamma funksiyasi 15 pi π soni π=3.1415… 16 e Eksponentsial funksiaya
e=2.71… Matematik funksiyalarning bajarilish jarayoni, matematikada
qanday bo„lsa python dasturlash tilida ham xuddi shunday amalga
oshiriladi. Matematik funksiyalarni ishlash jarayoni tushunarli bo„lishi
uchun, ularni interaktiv rejimda sinab ko„ramiz. Chunki interaktiv rejim bir
vaqtning uzida natija qaytaradi. Misol. Matematik funksiyalarni bajarilishi
dasturlash tilida standart kutubxona tarkibida ketma ketliklar ustida bir
nechta maximum, minimum, summa kabi funksiyalar aniqlangan. Boshqa
dasturlash tillarida bu funksiyalar alohida algoritmlar yordamida tuzib
olinadi, python dasturlash tilida esa bu funksiyalar tayyor holda saqlanadi.
Qo„shimcha funksiyalar quyidagi jadval ko„rinishida amalga oshiriladi. 42
№ Python dasturlash tilida ifodalanishi Matematik ifodalanishi 1
max(a,b,…) Sonlar yoki kortej ichidan eng kattasini topish. max(2,-8)=2 2
min(a,b,…) Sonlar yoki kortej ichidan eng kichigini topish. min(2,-8)=- 8 3
sum(a,b,…) Sonlar yoki kortej yig„indisini topish. sum(2,- 8)=-6 4
sorted(a,b,…) Sonlarni tartiblash. sorted(3,12,-9)=(-9,3,12) Qo„shimcha
funksiyalarni ishlash jarayoni tushunarli bo„lishi uchun, ularni interaktiv
rejimda sinab ko„ramiz. Chunki interaktiv rejim bir vaqtning uzida natija
qaytaradi. Misol. Qo„shimcha funksiyalarni bajarilishi Type "help",
"copyright", "credits" or "license()" for more information. >>> max(12,5,-
8,7) 12 >>> min(12,5,-8,7) -8 >>> a=(1,2,3,0,-12,123) >>> a (1, 2, 3, 0, -
12, 123) >>> max(a), min(a), sum(a) (123, -12, 117) >>> sorted(a) [-12, 0,
1, 2, 3, 123] >>> Misol. Quyidagi ifodalarni python tilida ifodalash. 43
Matematik ifodasi y = (x + sinx) 3 − cos2 x + 1 + logax √t − x 2 Python
tilida ifodalanishi y=pow((x+sin(x)),3)+sqr(cos(x))+(1+log(x,a))/(sqrt(t-
x**2)); Misol. Quyidagi ifodalarni Python tilida ifodalash. Matematik
ifodasi y = |x − 2| + sinx − | 4 √t − x 2 | Python tilida ifodalanishi y=abs(x-
2)+sin(x)- abs(4/sqrt(t-x**2)); Python dasturlash tili tarkibida dastur
tuziladigan vaqtda albatta matematik ifodalar, amal ishoralar va mantiqiy
amallar ishtirok etishi mumkin. Dastur dasturlash tillarida amallar
matematikadan yozilishi bilan farq qiladi. Dasturlash asoslarida amallarni
ikki turga ajratamiz: - arifmetik amallar; -mantiqiy amallar; Arifmetik
amallar Berilganlarni qayta ishlash uchun dasturlash tillarida amallarning
juda keng majmuasi aniqlangan. Amal - bu qandaydir harakat bo„lib, u bitta
(unar) yoki ikkita (binar) operandlar ustida bajariladi, hisob natijasi uning
qaytaruvchi qiymati hisoblanadi. Tayanch arifmetik amallar dasturlash
tilida quyidagicha yoziladi. Dasturlash asoslarida arifmetik amallar
matematikadagi amallarni yozilishi bir oz farq qiluvchi holatlari ham
mavjud.Amallarni ishlash jarayoni tushunarli bo„lishi uchun, ularni
interaktiv rejimda sinab ko„ramiz. Yuqoridagi misollarga e‟tibor bersangiz
// butun bo„lish amali bo„luvchi va bo„linuvchi butun son bo„lsa natija ham
butun bo„ladi. Agar bo„luvchi va bo„linuvchining kamida bittasi haqiqiy
son bo„lsa ham natija haqiqy bo„ladi. Python dasturlash tilida amallarni
funksiyalar orqai ham amalga oshirish imkoniyati mavjud Round(x)
funksiya sonning butun qismigacha yaxlitlaydi, round(x,n) funksiyasi
sonning n – xonasigacha yaxlitlaydi, pow(x,y)=x**y ga teng kuchli va
a,b=divmod(x,y) funksiyasi bir vaqtda x ni y ga bo„lib butun va qoldiq
qismlarini oladi. Funksiyali amallarni ishlash jarayoni tushunarli bo„lishi
uchun, ularni interaktiv rejimda sinab ko„ramiz. Ta‟minlash operatori
Ma‟lum bir ifodaning natijasi biror o„zgaruvchiga ta‟minlash uchun Python
dasturlash tilida “=” belgisi bilan ishlatiladi va uning umumiy ko„rinishi
quyidagicha: =; Python dasturlash tilida taminlash operatori amallar
yordamida ham ishlatiladi. Qo„shish qiymat berish bilan (+=); ayirish
qiymat berish bilan (-=); ko„paytirish, qiymat berish bilan (*=); bo„lish
qiymat berish bilan (/=); bo„lish qoldig„ini olish qiymat berish bilan (%=)
va boshqalar. Bu holatlarning umumiy ko„rinishi: =; s+=x; ning ma‟nosi
s=s+x; Masalalarni echishda eng muhim elementlardan biri bu "shart" deb
nomlangan va bu "agar to'g'ri borsang, boshingni yo'qotasan, to'g'ri ketasan
va otingni yo'qotasan..." yoki ko'proq oddiygina vaziyat "agar... bo'lsa"...
aks holda... Agar "Shart" blokida ko'rsatilgan shart bajarilsa, "YES shart" ga
(YES amallar) mos keladigan amallar bajariladi, aks holda "YO'Q shart"
(NO amallari) ga mos keladigan harakatlar bajariladi.Shartlarni shunday
qo‟yish kerakki, har qanday holatni natijasi tekshirishda ikki holarda
bo‟lsin - shart bajarilgan yoki bajarilmagan.AGAR bitta tanlov barcha
variantlarni qamrab olmasa, "o'rnatilgan" shartlar qo'llaniladi. Shartlar bir-
biriga ichma-ich kiritilishi mumkin (joylashish darajasi cheklanmagan).
Ushbu holat "tanlov" deb ham nomlanadi. shartni tekshirishni ta'minlash
uchun dasturlash tillarida IF("agar") ning maxsus aralashmasi ishlatiladi.
Ushbu operatorda tekshirilishi kerak bo'lgan shartlar va YES va NO tarmoq
uchun amallar ko'rsatilgan. IF operatori qanday ishlashini tushunish uchun
odatiy shartlarni tekshirish va tanlash vazifalarini ko'rib chiqaylik.
1 topshiriq. Havo harorati uchun dastur tuzing va Agar daraja bo‟lsa
“Yaxshi ob-havo!" matnni aks ettirish va agar "yomon havo" matnni.
Masalani qo‟yilishi: Boshlang'ich ma'lumotlar qiymati t, s satrni
shakllantirish kerak. Agar da s = 'Ob-havo yaxshi!' aks holda s = 'Yomon ob
-havo!'. Dasturning matni: kirish t agar (t >10) bo'lsa s = 'Ob-havo yaxshi!'
aks holda s = 'Yomon ob-havo!' agar tamom chiqish s Pythonda dastur
matni : Image not found or type unknown Haroratni darajalarda kiritingOb-
havo yaxshi ! Dasturning har bir "tarmoq" ning boshi " : " belgisi bilan
ko'rsatilgan. IF (agar) operatorida shart qavsga olinmagan. Shunday qilib,
IF operatorining oxiri yo'q. Pythonning fikriga ko'ra, keyingi operator
yozuvsiz, satrda boshlanadi. Shunday qilib, Python-da belgilarni ajratish
muhim rol o'ynaydi. Dastur davomida bir nechta shartni tekshirish talab
qilinishi mumkin.Bunday holatda biz if-elif-else ketma-ketligidan
foydalanamiz.elif - else va if so'zalrining jamlanmasi bo'lib, "aks holda,
agar" deb tarjima qilinadi. Bunday if bilan boshlangan ketma-ketlik bir
nechta elif lardan iborat bo'lishi mumkin. Python avval if shartini
tekshiradi, shart bajarilmasa elif ga o'tadi, birinchi elif sharti bajarilmasa
keyingi elif ga o'tadi va hokazo davom etaveradi. 2 topshiriq (xuddi shu
manba). P bahoni chiqarish dasturini tuzing. Agar P=5 bo‟lsa, “Ofarin!”,
P=4 bo‟lsa, “Yaxshi!” va P≤3 bo‟lsa, “Ish yoqmas!” matnlari chiqarsin.
Masalani qo‟yilishi: P natural son berilgan bo‟lsin va 5 dan oshmaydigan
qiymat berilgan holda qiymatga qarab, P shartda ko'rsatilgan qoidalarga
muvofiq s satrni hosil qilishingiz kerak. P qiymatni ketma-ket ikki marta
tekshirish kerak. Dasturning matni:
kiritish P agar (P = 5) bo'lsa s = 'Ofarin! » aks holda agar
(P = 4) s = 'Yaxshi!' aks holda
s = 'Ish yoqmas!' agar tamom chiqish s
Python dasturi: Image not found or type unknown Sizning bahoingiz? 4
Yaxshi ! Yuqorida aytganimizdek, if-elif-else zanjirida shartlarning biri
bajarilishi bilan, Python qolgan shartlarni tekshirmaydi va ularni
bajarmaydi. Lekin ba'zida biz 2 yoki undan ko'p shartlarni tekshirishni talab
qilishimiz mumkin, buing uchun AND va OR operatorlaridan
foydalanamiz. OR operatori OR ingliz tilidan "yoki" deb tarjima qilinadi, va
ikki va undan ko'p shartlardan biri bajarilishini tekshirishda ishlatiladi. 3
topshiriq.Hafta kuni berilgan bo‟lsin, agar shanba yoki yakshanba bo‟lsa
bugun dam olish kuni, aks holda ish kuni degan xabarni chiqarsin.Masalani
qo‟yilishi. Ixtiyoril hafta o‟zgaruvchisini tekshirsin, agar shanba yoki
yakshanba bo‟lsa dam olish kuni yozuvini chiqasin aks holda ish kuni.
Python dasturi: Image not found or type unknown Hafta kunini kiriting?
yakshDam olish kuni ! AND OPERATORI AND ingliz tilidan "va" deb
tarjima qilinadi, va ikki va undan ko'p shartlarning barchasi bajarilishini
tekshirishda ishlatiladi. AND operatori bilan yozilgan shartlarning barchasi
bajarilgandagina TRUE qiymati qaytadi, agar shartlardan biri bajarilmay
qolsa ham FALSE qiymati qaytadi.4 topshiriq.Butun tipga tegishli x
o„zgaruvchi berilgan.Uning qiymatiga mos keluvchi f funksiyaning butun
qiymati hisoblansin. Image not found or type unknown Python dasturi:
Image not found or type unknown x ga qiymat kiriting: 3 f(x)= 6 5
topshiriq. Ikkita haqiqiy son berilgan. Agar ularning birinchisi ikkinchisidan
kichik bo„lsa, uni nol bilan, aks holda berilgan sonlarning o„rta arifmetigi
bilan almashtiring. Python dasturi: Image not found or type unknown Ikkita
haqiqiy son kiriting a=9 b=2 Birinchi son katta = 5.5 6 topshiriq. Ikkita
haqiqiy son berilgan.Bu sonlarning kichigini yarim yig„indisi bilan,
kattasini esa ko„paytmasi bilan almashtiring. Python dasturi: Image not
found or type unknown Ikkita haqiqiy son kiriting a=9 b=5 Kichik son b =
7.0 Katta son a = 45.0 7 topshiriq. Uchta o„zaro har xil sonlarning
yig„indisi birdan kichik bo„lsa, berilgan sonlarning eng kichigi, aks holda
eng kattasi topilsin. Python dasturi: Image not found or type unknown
Uchta haqiqiy son kiriting a=6 b=8 b=9 Kichik son = 6.0 8 topshiriq. Uchta
a, b va c haqiqiy sonlar berilgan bo„lsin. Tomonlari shu sonlarga teng
uchburchak mavjudmi? Mavjud bo„lsa, uning perimetri va yuzi topilsin.
Python dasturi: Image not found or type unknown Uchta haqiqiy son
kiriting a=7 b=8 c=9 Uchburchak mavjud Uchburchak perimetri= 24.0
Uchburchak yuzi= 26.832815Eslatma. Ildizlar va logarifmlarni hisoblashda,
math modulning sqrt() va log() funksiyalaridan foydalaning. math.pi
modulidan pi() o‟zgarmas aniqlanadi.
RO'YXATNI TARTIBLASH
cars = ['bmw','mercedes benz', 'volvo', 'general motors', 'tesla', 'audi']
cars.sort(reverse=True) print(cars)
Natija: ['volvo', 'tesla', 'mercedes benz', 'general motors', 'bmw', 'audi']
.sort() metodi ro'yxatni tartiblaydi.
Ba'zida asl ro'yxat ichidagi elementlarning ketma-ketligini buzmagan holda
ro'yxatni tartiblash talab qilinishi mumkin. Buning uchun sorted()
funktsiyasidan foydalanamiz: mehmonlar = ['Odil', 'Hamid', 'Temur',
'Avazbek', 'Farruh', 'Shamsiddin'] print("sorted() qaytargan ro'yxat:",
sorted(mehmonlar)) print("Asl ro'yxat o'zgarmas qoldi:", mehmonlar)
Natija: sorted() qaytargan ro'yxat: ['Avazbek', 'Farruh', 'Hamid', 'Odil',
'Shamsiddin', 'Temur'] Asl
ro'yxat o'zgarmas qoldi: ['Odil', 'Hamid', 'Temur', 'Avazbek', 'Farruh',
'Shamsiddin'] sorted() funktsiyasi yordamida teskari tartiblash uchun ham
reverse=True argumentini beramiz:
print(sorted(mehmonlar, reverse=True))
Natija: ['Temur', 'Shamsiddin', 'Odil', 'Hamid', 'Farruh', 'Avazbek']
RO'YXATNI AYLANTIRISH
Ba'zida ro'yxatni aylantirish (boshini oxiriga, oxirini boshiga) talab qilinishi
mumkin.
Buning uchun .reverse() metodidan foydalanamiz.
fruits = ['pear','banana','apple','watermelon','lemon']
fruits.reverse()
print(fruits)
Natija: ['lemon', 'watermelon', 'apple', 'banana', 'pear']
Natija va asl ro'yxatni solishtiring.
| 