|
Jobasi: Texnikalıq dóretiwshiliktiń rawajlanıwı
|
| Sana | 21.10.2022 | | Hajmi | 20.17 Kb. | | #27761 |
Bog'liq Oz betinshe АКТ бўйича саволлар, АКТ бўйича саволлар, АКТ бўйича саволлар, 17-ma\'ruza, LOKAL TARMOQ TURLARI.docx 4.21, 14-seminar mashg\'uloti, NAVRO’Z BAYRAMI TARIXI, M. M. Abralov payvandlash materiallari (1), малака иши, Atoboyev Oybek BMI, Қишлоқ хўжалик машиналари, tarmoq texnologiyalari 4544, kurs ishi namuna, Kurs ishi Shoimov
Tema: Oqıwshılar texnikalıq dóretiwshiligi mazmunınıń tiykarǵı baǵdarların rawajlandırıw.
JOBASI:
1. Texnikalıq dóretiwshiliktiń rawajlanıwı.
2. Oqıwshılardıń texnikalıq dóretiwshiligin shólkemlestirilgen sisteması
3.Oqıwshılar texnikalıq dóretiwshiligi mazmunın rawajlandırıwdıń tiykarǵı baǵdarları.
4. Texnikalıq sheshimler qidiriwdin’ sinektika hám morfologiyalıq analiz usılları.
Tayansh sóz dizbegi: bilim, kónlikpe, jańa informaciya, texnologiyalar, másele, mashqala, maqset
1. Texnikalıq dóretiwshiliktiń rawajlanıwı.
Oqıwshılardıń texnikalıq dóretiwshiligi aldınǵı waqıtlarda individual xarakterge iye bolǵan. Mektepden tısqarı jumıslar, texnikalıq dóretiwshilik do’gerekleri ulıwma bolmaǵan. Oqıwshılardı qızıqtırǵan dóretiwshilik iskerlik túrleri menen óz qálew shıdamlılıǵı menen úyde shuǵıllanganlar. Óspirimlerdiń texnikalıq dóretiwshiligi iskerligi menen shuǵıllanıwdı baslanıwı burınǵı birlespe basqarıw princpıı dáwirine sáykes keledi. Oqıwshı hám jaslar texnikalıq dóretiwshilik iskerligin tómendegi basqıshlarǵa ajıratıw múmkin. Birinshi (1920-jıl ) miynet mektepbinin’ payda bolıwı, jaslardın’ pioner shólkeminin’ sho’lkemlestiriliwi (1923-jıl ) mámleketti industrlastiriw. Ilimiy texnikalıq rawajlanıwdı ǵalabalıq úgit nasiyat qılıw (1926-jıl ) tiykarında mektepden tısqarı islerdi shólkemlestiriwdiń jańa formaların tabıw (1932-jıl ) Ullı Watandarliq urısı baslanıwı jıllarında oqıwshılardıń zárúrli islep shıǵarıw kónlikpelerin iyelew dáwiri; Ullı Watandarliq urısınıń aqırǵı jıllarında kóplegen islep shıǵarıw ustaxanalarin kemeytiw; Politexnik tálim hám oqıw ustaxanalarin sho’lkemlestiriw texnika boyınsha mektepden tısqarı islerdi payda etiwge sebep boladı. Xalıq tálimin rawajlandırıw hám mektep menen turmıstı óz-ara baylanısın bekkemlewge qaratılǵan nızam tiykarında jáne de jetilistirildi. (1960-jılları) oqıwshılardıń oylap shıǵarıw hám ratsionalizatorliq boyınsha mektep hám mektepden tısqarı shólkemlerdiń ko'rigi ótkeriliwi munasábeti menen (1967-jıl ) jaslardıń ilimiy-texnikalıq dóretiwshiligi kóriklerinde qatnasıw (1975-jıl ) jaslardıń ilimiy-texnikalıq dóretiwshiliginiń birden-bir mámleket sistemasınıń payda bolıwı (1980- jıl ) basqıshları bar.
2. Oqıwshılardıń texnikalıq dóretiwshiligin shólkemlestirilgen sisteması
Oqıwshılardıń texnikalıq dóretiwshiligin shólkemlestirilgen sisteması júdá kóp qırlı. Házirgi kúnde balalar hám jaslar dóretiwshilik iskerligi menen hár túrlı ministrlikler xalıq tálimi xızmetkerleri, kásiplik awqamı, Kamalat fondı, patriot shólkemi hám basqalar shuǵıllanadı. Balalar hám jaslardıń ǵalabalıq túrde dóretiwshilik iskerlik menen shuǵıllanıwında ulıwma orta bilim beriw mektep, akademikalıq licey, kásip-óner kolledjleri, oraylar hám mektepden tısqarı mákemeler (jas texniklar orayı, úyleri, oqıwshılar orayları, jas texniklar klubı, mádeniyat orayı, mádeniyat hám texnika orayı ) shuǵıllanadı.
Texnikalıq dóretiwshiliginiń mazmunı oqıwshılardıń jaslarına qaray saylanadı. I-IV elementar bilimlerge, V-IX klasslar tiykarǵı tereń texnikalıq tayarlıqqa iye bolǵan bilimler qáliplestiredi. Iyelengen bilimler hám tiykarǵı kónlikpelerine tayanǵan halda oqıwshılardıń texnikalıq dóretiwshiligi mazmunı keńeyip baradı. Kásip-óner kolledjlerinde oqıwshılar tańlaǵan kásipi boyınsha oylap shıǵarıw hám ratsionalizatorlik xızmetlerinde qatnasadılar. Bunda olar texnikalıq, texnologiya, islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw boyınsha ilimiy tekseriw, konstruktorlıq islerdi ámelge asırıwda xızmet etedi.
3. Oqıwshılar texnikalıq dóretiwshiligi mazmunın rawajlandırıwdıń tiykarǵı baǵdarları.
Biziń a’sirimiz pán-texnika jetiskenlikleriniń kutá dárejede taraqqiy etiwi, hám de bul rawajlanıw nátiyjeleriniń ápiwayı insanlar turmısına júdá qısqa múddetlerde keń kirip kiyatırǵanlıǵı menen xarakterlenedi. Mine sonday rawajlanıw faktorlarınan biri bul jańa informaciya texnologiyaları bolıp tabıladı. Búgingi kúnde turmısımızdıń hesh bir salasın, atap aytqanda tálim sistemasın da jańa informaciya texnologiyaları (YAAT) hám de onıń negizi bolǵan kompyuterlersiz ko’z aldimizg’a keltirip bolmaydı.
Informaciyalardı qabıllaw, qayta islew hám jańa informaciyanı jaratıw menen shuǵıllanatuǵın texnologiyalardı kompyuterler tiykarında engiziw, yaǵnıy belgilengen iskerlik túrin ámelge asırıwshı kompyuter hám ol jaǵdayda engizilgen programmalıq támiynattı júrgiziw kompleksi jańa informaciya texnologiyası dep júritiledi. Informaciyalar dáwiri esaplanǵan búgingi kúnde tariyxda birinshi márte insaniyat iskerliginiń kóplegen tarawları materiallıq buyımlar menen emes, bálki informaciyalardı qayta islew menen baylanıslı bolıp atır. Usınıń sebepinen, búgingi kúnde jaslardı informaciya dáwirinde jasaw hám islewge úyretiw, olarda informaciyalardı jıynaw, tártip hám analiz qılıw, onı uzatıw kónlikpelerin qáliplestiriw zárúrli áhmiyetke iye boladı. Bular óz gezeginde, oqıwshılardıń kóplegen qábiletlerin, sonday-aq, dóretiwshilik qábiletlerin rawajlandırıwda da zárúrli tiykar wazıypasın oteydi, sebebi hár qanday jańa ideyanı usınıwdan ilgeri qaralayotgan tarawdı tolıq úyrenip shıǵıw, jańa informaciyalardı tabıw jáne onı usınıs atırǵan sheshim menen bólewdi úyreniw kerek boladı. Bul wazıypalardı ámelge asırıw ushın bolsa, álbette ápiwayı insan yadında saqlap bolmaytuǵın dárejede úlken kólem degi informaciyalardı qayta islew talap etiledi. YAAT múmkinshilikleri bul mashqalanı avtomatlasqan oqıw-informaciya sistemaları, bilimler banki hám maǵlıwmatlar bankleri jardeminde ańsat hám nátiyjeli sheshiw múmkinshiliklerin jaratadı. Sol munasábet menen keyingi waqıtta respublikamızda bul tarawǵa itibar kúsheyip barıp atır, keyingi bes jıl dawamında ámeldegi kompyuterler parki boyınsha watanımız jáhán kórsetkishlerine jaqınlasıp qaldı. Biraq, tálim processinde zamanagóy informaciya texnikalerin, atap aytqanda jeke kompyuterlerdiń qollanıwı ushın zárúr teoriyalıq hám ámeliy, ilimiy-stilistik tiykarlardıń islep shıǵılmaǵanlıǵı ásirese dóretiwshilik qábiletlerdi rawajlandırıw menen baylanıslı qatar mashqalalardi keltirip shıǵarıp atır.
Texnikalıq dóretiwshilikti ámelge asırıwda kompyuterlerdi qóllawdıń forma hám usılların belgilewde, áwele olar járdeminde oqıwshılardıń dóretiwshilik qılıwdı emes, bálki jańa texnikalıq sheshimdi jaratıw daǵı informaciyalarǵa bolǵan zárúriyatın qandırıwı jáne onı ámelge asırıwdıń nátiyjeli jolların islep shıǵıwda paydalanıwın itibarǵa alıw kerek.
4. Texnikalıq sheshimler kidirishning sinektika hám morfologiyalıq analiz usılları.
«Intellektual hújim» usılınıń rawajlanıp barıwı nátiyjesinde texnikalıq sheshimlerdi qıdırıwdıń V.Gordon tárepinen usınıs etilgen sinektika dep atalatuǵın usılı júzege keldi. Sinektika sózi latınshadan alınǵan bolıp, ol túrli tipdegi elementlerdiń qosılıwın ańlatadı.
Sinektorlar oqıw processinde eń keminde tómendegi ayrıqshalıqlardı iyelewleri kerek: abstraktlasiwg’a ko'nika alıw, yaǵnıy taliqalanip atırǵan predmetten qıyalda uzaqlasa alıwlı; qıyallar, fantaziyalarg’a berile alıw ; bir ideyadan ulıwma basqasına pikirley o’te alıw, yaǵnıy bir ideya menen oralasip qolmaw; basqalardı esita alıw, basqalar tárepinen berilgen ideyalardı shıdam menen esita alıw ; quramalidan ápiwayılarin hám kerisinshe, ápiwayılardan quramalilarin taba alıw.
Sinektorlar tereń hám tıyanaqlı tárzde qatań isenim payda etiwleri kerek, dóretiwshilik iskerlikte dóretiwshilik processni rawajlantıratuǵın tashki faktorlardan tısqarı ishki faktorlar -analogiyalar xam áhmiyetli rol oynaydı.
Sinektorlar jumıs processinde tórt túrdegi analogiyalarni keń qollanıladı : tuwrı (qorılatuǵın máselege uqsawları qanday yyechilar edi?); jeke (sinektor ózin texnikalıq obiekt ornına qoyıp kóriwi); simvolik (másele mánisin eki awız sóz menen ańlatpalap beriw); fantastik (másele shártleri talabınan kelip shıǵıp, usılardı orınlawshı fantastik personaj yamasa apparat kirgiziw).
Sinektika mánisin jeke analogiya mısalında kórsetip beriw múmkin, yaǵnıy sinektor ózin texnikalıq obiekt ornına qoyıp kóredi (mısal ushın búydew múmkin, bala ózin samolyot, lunaxod hám sol sıyaqlılarǵa uqsatıwı ), keyininen bolsa júz bergen jaǵdayda qanday yul tutıwı múmkinligi tuwrısında o'ylaydi.
Shveytsariyalıq astronom F. Svikki tárepinen usınıs etilgen morfologiyalıq analiz usılı oylap shıǵarıw tarawine sistemalı yondashadigan birinshi usıl esaplanadi. Bul usıldıń moxiyati tómendegishe. Texnikalıq sistemada onıń uzi ushın xarakterli bolǵan struktura yamasa funksional morfologiyalıq belgilerden bir neshesi ajıratıp alınadı. Xar bir belgi buyicha onıń múmkin bolǵan variantları, alternativlari dizimi tuzib shıǵıladı. Belgilerdi morfologiyalıq yashik yamasa matritsa dep atalıwshı kesteler formasında jaylastırıw múmkin. Bunıń menen izertlewlerge sarp etiw bolatuǵın waqtın aldınan belgilew múmkin. Tuzib chikilgan belgiler ruyxatidan túrli variantlardı payda etiw menen, máseleni jańa yyechimini da aniklash múmkin. Sol sebepli morfologiyalıq analiz usılı qanday da bir sheshimdi qıdırıw ushın emes, kerisinshe múmkin bolǵan sheshimler tarawin izlep kóriwde kóbirek qollanıladı.
Morfologiyalıq analiz usılınıń ahimiyetin transport quralın jaratıw mısalında kórip shıǵayıq. Ko’z aldimizg’a keltireyik, aldımızǵa lunoxod jaratıw máselesi qoyılǵan. Daslep mashqala sheshimine baylanisli bolǵan parametrlerdi anıqlaymız hám olar dizimin duzip shıǵamız.
A-dvigatel (A1-elektrik; A2-ximiyalıq ; A3-reaktiv; A4-yadro dvigatel);
B-háreketlentiretuǵın mexanizmleri (B1-gildirakli; B2-gusenitsali; B3-adımlawshı; B4-shnekli);
C-kabinasi (C1-germetik; C2-nogermetik;)
D-basqariw (D1 -radio orkali; D2-programma menen; D3-EXM járdeminde) h.t.b
Dizim tiykarında matritsa dúzemiz:
A1 A2 A3 A4
B1 B2 B3 B4
C1 C2
D1 D2 D3 D4.
Dúzilgen bul matritsa múmkin bolǵan sheshimler jazıwınıń belgili forması bolıp esaplanadı. Konstruksiyanıń hár konkret variantı túrli qatardagi elementlerdi toplaw menen anıqlanadı. Mısal ushın, A1 B2 C2 D2... variantda lunoxod elektrodvigatelli, gusenitsali hám kabinasi nogermetik xamda programma arqalı basqarilishini ańlatadı.
Múmkin bolǵan variantlar sanı xar bir katordagi elementler sanlarınıń kupaytmasiga teń boladı. Kurayotgan mısalımızda múmkin bolǵan variantlar sanı
N=4 x4 x2 x3=96 ǵa teń
Matritsani tuzib bólingennen keyin yyechimlar variantların funksional baxolanishini anıqlawǵa ótiledi. Bul kóp mexnat talap etetuǵın hám de áhmiyetli másele bolıp tabıladı. Sheshimdi múmkin bolǵan variantların analiz qılıw konkret sharayat ushın maqbo'l bolǵan eń ratsionalini tańlaw imkaniyatın beredi.
Modellestiriw hám modelli - texnikalıq tájiriybe.
Hár túrlı túrdegi texnikalıq obiektlerdiń modyeli tájiriybe tekseriwshi oqıwshılardıń biliw iskerligin rawajlantıradı
Málim bir texnikalıq obiektti tájiriybeden ótkeriwde nızamlar tiykarında shıǵarılǵan juwmaq hám ulıwmalastırıw nátiyjesinde basqa tarawda isletiletuǵın mashina hám apparatlarǵa qollay alıw boyınsha bilimlerin qáliplestiriw quralı bolıp xızmet etedi.
Awıl xojalıǵı yamasa kárxanada ótkerilip atırǵan oqıwshılardıń texnikalıq dóretiwshiligi ámeliy iskerliginiń arnawlı forması esaplanadı.
Xarakteri boyınsha - bul tájiriybe, baǵdarı boyınsha islep shıǵarıw iskerligi, wazıypası boyınsha tálim hám tárbiya. Bunday túrdegi texnikalıq dóretiwshiligi iskerligin oqıw - islep shıǵarıw texnikalıq tájiriybesi klasına ajıratıw múmkin. Bul máseleni óz-ara qaraw maqsetke muwapıq : Birinshi tárepden - bul metod yaǵnıy oqıwshılar óndiriste qollanılatuǵın jańa texnikalıq obiektti jaratıw yamasa dúzilisin ózgertiw jumıslarında qatnasadılar. Bunday tájiriybe oqıw xarakterine ıyelewine qaramay óndiristiń tiykarǵı wazıypaları yaǵnıy onıń quramına kiredi (tiykarǵısı bunda oqıwshılar bilim tájiriybe ótkeriw kónlikpesin payda etediler).
Ekinshi tárepden - bunday túrdegi tájiriybeler oqıwshılardıń iyelegen teoriyalıq bilimlerin óndiriske engiziw, yaǵnıy tábiy biliw nızamlardı óziniń háreketleri arqalı biliw iskerligin haqıyqıy islep shıǵarıw sharayatında texnikaǵa qóllaw jolların ashıp beredi.
Oqıw - islep shıǵarıw texnikalıq tájiriybeleri oqıwshılar politexnik táliminiń teoriya hám ámeliyat birligi nátiyjesi esaplanadı.
Dóretiwshilik máselelerin sheshiwdiń logikalıq izbe-izligi. Hár qanday máseleni sheshiw ushın eń dáslep odan gózlengen maqsetti anıq qáliplestiriw hám de ámeldegi múmkinshilikler sheńberinde onı sheshiwdiń eń nátiyjeli usılların tapa biliw talap etiledi. Dóretiwshilik máseleleri “Maqset - maqsetke erisiw ushın ámeldegi múmkinshilikler” kórinisindegi logikalıq izbe-izlik tiykarında tómendegishe hal etiliwi múmkin. Bul orında másele, mashqala jáne onıń ámeldegi jaǵdayı túsinikleri ulıwma jaǵdayda qoyılǵan maqset hám shártler tiykarında belgilenedi.
Dóretiwshilik máselesi ádetde tómendegi kóriniske iye boladı : "[A] shártler berilgen,[H] maqsetke erisiw talap etiledi". Máseleni shártli túrde [A, H] logikalıq ańlatpa formasında jazıp alamız. Lekin málim sharayatlarǵa nátiyjeni ámelde qollanıwan bul logikalıq izbe-izlik túrli kórinislerde boladı, bunı tómendegi mısallarda kóriwimiz múmkin.
1-mısal. Berilgen: texnologiyalıq process, jumıstı orınlaw kólemi hám múddetleri, agrotexnikalıq talaplar, topıraq hám egin maydanı xarakteristikası, mexanizmlerdiń topıraqqa beretuǵın basımı shegaralıq ma`nisi. Egin maydanı birligine sarplanatuǵın ekspluatatsion sarp etiw-ǵárejetler muǵdarın minimumǵa keltiriw imkaniyatın beretuǵın kombinatsiya -lashgan qayta islew agregati ushın jańa texnikalıq sheshim talap etiledi.
Máseleniń ámeldegi jaǵdayı - berilgen shártler menen xarakterlenedi, yaǵnıy bul [A,-] kórinistegi tolıq bolmaǵan másele.
Mashqala - bul quramalı, tolıq bolmaǵan másele, ol jaǵdayda shártler anıqlanbaǵan, yaǵnıy [-, H]. Mashqalanı sheshiw ushın izertlew aparıw talap etiledi.
2 - mısal. Máseleniń qoyılıwı : Ishki janiw dvigateli janılg'i sarpın 10 procentke kemeytiw imkaniyatın beretuǵın jańa texnikalıq sheshimdi tabıw talap etiledi.
Máseleniń ámeldegi jaǵdayı - analiz etiliwi hám alınǵan maǵlıwmatlar tiykarında juwmaq shıǵarılıwı kerek, yaǵnıy [-, H].
Mashqala - janılg'ini tejew múmkinshiligin beretuǵın ámeldegi texnikalıq sheshimler analiz etilip, sarptı kemeytiw ushın alıp barılatuǵın izertlew baǵdarı belgilenedi.
Paydalanilg’an a’debiyatlar.
1.Bekmuratova M. Texnikaviy ijod va dizayn.–T.: Fan va texnologiya, 2004.
2. Vorobyov A.I., Limanskiy A.S. Texnik konstruksiyalash va modellarni yasash.–T.: O‘qituvchi, 1990..
3. Muslimov N.A., Sharipov Sh.S. Texnik ijodkorlik va dizayn.-T.: «Iqtisod -Moliya» 2009.
4. Gulli bezaklar tikish: / tuzuvchi va to‘plovchi: A.Oynazarova. – T.: “DAVR PRESS”, 2011.
5. Gazlamaga badiiy ishlov berish: Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘l. Abdullayeva Q.M., Maxsumova M.A., Rahimjonova M.; O‘zR oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’lim markazi. – T.: Cho‘lpon nomidagi nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2009.
6. Е-mail: davr-press@mail.ru
|
| |
