“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
25
Мавзуга оид адабиётларнинг таҳлили. Замонавий педагогика фани амалиётида
“коммуникатив” ва “коммуникатив қобилият” тушунчалари фақат ХХ асрнинг 90 йиллари охирида
ишлай бошлади. В.И. Дал компетенцияни тўла ҳуқуқ
сифатида тушунади ва уни, асосан, ҳуқуқий
соҳада қўллайди: “Бирор кишини, нимани ёки кимнидир ҳакамлик қилишга қодир бўлган ва ҳуқуқига
эга бўлган ваколатли судя” [1].
Д.И.Ушаков турли муаллифларнинг фикри ва улар орасидаги фарқларни исботлашга ҳаракат
қилади коммуникатив қобилият хабардорлик, ваколат; компетенция маълум бир шахс ваколати,
билимлари, тажрибаси, техник топшириқларига эга бўлган муаммолар, ҳодисалар доираси”,
компетенция бу ўзига
хос шахсий хусусият, ваколат эса ўзига хос профессионал ёки функционал
тўпламдир[2].
Д.Иванов бу тушунчаларни бироз бошқача тарзда баён этади. Коммуникатив қобилият деганда,
инсон яхши биладиган, билим ва тажрибага эга бўлган қатор масалалар тушунилади. Муайян соҳада
мутахассис бўлган одам тегишли билим ва қобилиятларга эга бўлиб, унга ушбу соҳани оқилона
баҳолаш ва бу ерда самарали ҳаракат қилиш имкониятини беради.[3]
А.С.Белкин таъкидлаганидек, компетенцияни инсон онги таркибидаги билим таркибий
қисмларнинг тўплами деб тушуниш керак,кейин ҳаёт ва инсон фаолиятининг энг муҳим жиҳатлари,
унинг тўлақонли мавжудлигини таъминлаш, ваколатларни амалга ошириш усуллари тўғрисида
маълумотлар тизими мавжуд. Ўзининг ваколатига кўра, муаллиф
инсон жамият аъзосининг
ижтимоий аҳамиятга эга бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятларни амалга оширишда эга бўлган ижтимоий
функцияларнинг умумийлигини тушунади [4].
Агар биз келажакдаги ўқитувчининг малакасини шакллантиришни олий таълим тизими
доирасида кўриб чиқсак, унда билим, қобилият ва кўникмалар, қобилиятлар, яъни мутахассиснинг
тайёрлиги ҳақида гапириш мумкин.
Педагогика фанида компетенция тушунчаси қуйидагича кўриб чиқилади: меҳнат
самарадорлигини белгилайдиган билим ва кўникмалар тўплами; вазифаларни бажариш қобилиятлари
миқдори; шахсий хусусиятлар ва
хусусиятларининг комбинацияси; билим ва професссионал
аҳамиятга эга шахсий фазилатлар тўплами;профессионализация вектори ишлашга назарий ва амалий
тайёрликнинг бирлиги мураккаб маданиятга ўхшаш ҳаракат турларини амалга ошириш қобилияти ва
бошқалар.
Шундай қилиб, биз ўқитувчининг икки томонлама эътиборга эга бўлган коммуникатив,
ахборот ва тартибга солувчи асосий компетенциялари ҳақида фикр юритишимиз мумкин, бу
ўқувчиларга ва ўзига қаратилган. Ўқитувчининг коммуникатив компетенцияси бу касбий аҳамиятга
эга, интеграл сифат бўлиб, унинг асосий таркибий қисмлари қуйидагилардир: ҳиссий барқарорлик
(мослашувчанлик билан боғлиқ); экстраверсия (мақом ва самарали етакчилик билан боғлиқ);
тўғридан-тўғри ва тескари алоқани лойиҳалаш қобилияти; нутқ қобилиятлари; тинглаш қобилияти;
мукофотлаш қобилияти; нозиклик; мулоқотни “силлиқ” қилиш қобилияти [5].
Замонавий тадқиқотларда коммуникатив компетенция ўқитувчидан (коммуни-катордан)
ўқувчига (қабул қилувчига) ва, аксинча, маълумотни семантик идрок этишни таъминлайдиган
педагогик функциялар тўпламини ўзлаштириш деб тушунилади.
Коммуникатив компетенциянинг
тузилиши анча мураккаб, кўп даражали ва кўп факторли
хусусиятга эга. Биз фақат унинг педагогик жараён билан бевосита боғлиқ бўлган, амалий жиҳатдан
энг кўп талаб қилинадиган ва илмий-педагогик адабиётларда чуқур ўрганилган таркибий қисмларига
тўхталамиз. Коммуникатив компетенциянинг асосий таркибий қисмларини очиб берамиз:
Биринчи компонент бу келажакдаги ўқитувчининг қадр-қимматга бўлган ўз-ўзини тутиши.
Коммуникатив қобилият иккинчи компоненти бу матн ва нутқни таҳлил қилиш, саволлар
бериш, уларга жавоб бериш, диалог ва монолог ўтказиш, ўз нуқтаи назарингизни ҳимоя қилиш,
нуқтаи назардан мулоҳаза юритиш имконини берадиган билим, кўникма ва малакаларнинг интеграл
комплексидир.
Коммуникатив компетенциянинг учинчи компоненти бу муомала маданияти, бу
турли хил
алоқа вазиятларида етарли хулқ-атворга оид билим, кўникма ва малакалар тизимидир [7].
Коммуникатив компетенциянинг бир қисми сифатида педагогик алоқада нутқнинг ҳар хил
турлари мавжуд, аммо мураббийни ишонтирадими, хабар берадими, мураббий ўқувчиларни
чақирадими, қатъи назар,унинг нутқига алоҳида талаблар қўйилади: тўғрилиги, аниқлиги, соддалиги,
изчиллиги, мавжудлиги, бойлиги (лингвистик воситаларнинг хилма-хиллиги), образлилиги,
эмоционаллиги. “Мулоқотда нафақат сўзлар, балки сўзларни бошқа одамларга таъсир ўтказиш
воситасига айлантирадиган нарса қандай айтилгани ҳам муҳимдир” [8].
“PEDAGOGIK MAHORAT” ilmiy-nazariy va metodik jurnal. 2023, № 11
26
Мулоқотни коммуникатив қобилиятнинг таркибий қисми сифатида алоҳида ажратиб,
А.С.Белкин ўзаро алоқани унинг энг муҳим жиҳати деб таъкидлайди:
–васийлик (мактабгача ёшдаги давр) катталарнинг мақсадларни белгилашда ва болага ёрдам
беришдаги максимал ролини, мақсадларни англашнинг энг паст даражаси ва болаларнинг катталарга
ёрдам беришда минимал ролини
бажариши билан тавсифланади;
–мураббийлик (бошланғич мактаб даври) бўлажак спорт мураббийларига ёрдам беришда
болалар ролининг ошиши катталарнинг ҳал қилувчи роли билан ажралиб туради;
–шериклик (бошланғич мактаб, ўсмирлик ёши), бу ерда катталарнинг роли устун туради, аммо
мақсадларни англашда тенглик сақланиб қолади, педагог фаолиятнинг муваффақияти биргаликдаги
ҳаракатларнинг нисбатан тенглиги билан таъминланади;
–коммуникатив қобилият (ёш ва каттароқ ўспиринлик),бу ерда
катталарнинг роли етакчи
сифатида белгиланади, ўзаро таъсир иштирокчилари томонидан мақсадлар бирлигини етарлича
англаш;
–муваффақият биргаликдаги саъй-ҳаракатларнинг тенглиги
Ушбу босқичларни билиш коммуникатив қобилиятнинг асосини ташкил этади, чунки мураббий
турли ёшдаги болалар билан мулоқотни ҳаддан ташқари ҳолатларни истисно қиладиган
тарзда
ташкил этиш имкониятини беради.
