|
Raqamli suverenitet davrida kiberxavfsizlik bo’yicha halqaro huquq
|
| bet | 4/5 | | Sana | 22.02.2024 | | Hajmi | 110,26 Kb. | | #160801 |
Bog'liq kiberhuqu mustaqil ishiRaqamli suverenitet davrida kiberxavfsizlik bo’yicha halqaro huquq.
Foma Akvinskiy o’zining "Summa Theologica" asarida shunday deb ta’kidlagan edi: "Huquq -bu jamiyat haqida qayg’uradigan insonlar tomonidan yaratilgan umumiy farovonlik uchun qoidalar institutidir". Afsuski, bu ta’rif kibermakondagi halqaro huquqqa mutlaqo mos kelmaydi. Kibermakonda samarali halqaro huquqiy hujjatlarning yo’qligi nazariy va siyosiy munozaralarda ko’p muhokama qilinmoqda, chunki kibermakondagi murakkabliklar ishtirokchilarning kelishuvlarga erishishini qiyinlashtirmoqda. Bahsli munozaralar, asosan, davlatlar kibermakonga oid halqaro huquqni shakllantirishda ko’proq rol o’ynashi kerak deb hisoblaydiganlar va kibermakon erkin va mustaqil hudud bo’lib qolishi kerakligini ta’kidlaydiganlar o’rtasida boradi. Kibermakonga oid halqaro huquqning manfaatdor tomonlari va halqaro tashkilotlar oʻrtasida munozaralar dinamik xarakterga ega. Ammo, bu munozaralarning barchasi bir nuqtada kesishadi: kibermakonda halqaro huquqiy rejimning yo’qligi kibermakondagi ishtirokchilarning va yurisdiktsiyasining murakkabligi natijasidir. Buni so’nggi bir necha yil ichida bir qancha halqaro subyektlar, asosan gegemon davlatlar Internet bilan bog’liq ma’lumotlar, aloqalar, ma’lumotlar va infratuzilma ustidan nazoratni amalga oshirish manfaatdorligini oshirish maqsadida raqamli suverenitet g’oyasini ilgari surayotgani bilan yanada murakkablashdi. Binobarin, bu halqaro kiberxavfsizlik huquqining kelajagi uchun kattaroq muammolarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun, raqamli suverenitet davrida kibermakondagi davlatlarning xatti-harakatlariga halqaro huquq normalarini qo’llash mumkinligi baxsli masala bo’lib qolmoqda. Ushbu mavzuikkita asosiy muhokamaga bo’lingan:
1) halqaro huquq va kibermakonda boshqaruvning dolzarb muammolari;
2) kibermakon va raqamli suverenitetga oid halqaro huquq.
Kibermakonga oid puxta ishlab chiqilgan halqaro huquq halqaro ommaviy huquqda yurisdiksiya, arbitraj, huquqiy hujjatlar va yurisprudensiya bilan bog’liq muammolarni hisobga olgan holda davlatlarga samarali tatbiq etilishi juda murakkab vazifalardan biri bo’lib kelmoqda. Kibermakonda halqaro huquq normalarining qo’llanilishi raqamli suverenitet me’yorlarini ilgari surish tendensiyasi kuchayganligi sababli tobora qiyinlashmoqda.
Halqaro huquq va kibermakon boshqaruvidagi mavjud muammolar.
Kibermakonning halqaro huquq bilan tartibga solinishi g’oyasi jahon hamjamiyatida yangilik emas. 1996-yildan beri kibermakonda halqaro huquqni shakllantirishga qaratilgan sa’y-harakatlar yuridik ekspertlar, biznes sub’ektlari va hukumatlar tomonidan doimiy ravishda taklif qilingan va rad etilgan. Halqaro huquqning kibermakonni qanday boshqarishi haqida uchta asosiy g’oya mavjud:
Liberal institutsionalistlar,
Kiberlibertaristlar
Hukumatchilar.
Vu (1997) kabi liberal institutsionalistlar kibermakonni boshqarishda halqaro institutlar va qoidalarga asoslangan ko’p tomonlama munosabatlarning muhimligini ta’kidlaydilar. Jon Barlou (1996) kabi kiberlibertaristlar kibermakon tashqi bosim va Internet erkinligiga xalaqit beradigan har qanday repressiv qoidalardan ozod bo’lishi kerak degan g’oya tarafdorlari bo’lsa, Jeyms Lyuis (2010) kabi hukumat tarafdor olimlar davlatlarda kibermakonni boshqarish uchun milliy va halqaro huquqni shakllantirish majburiyati bor, deb hisoblaydilar. Bu uchta asosiy g’oya halqaro huquqning kibermakonda rivojlanishida o’z ifodasini topdi. Ushbu davom etayotgan bahsli munozaralar tufayli kibermakon bo’yicha majburiy va yaxshi ishlaydigan halqaro qonun hali ham yaratilgan emas. Ushbu bahs halqaro ommaviy huquqning asosiy tamoyillari va xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan kibermakonda halqaro huquqni shakllantirishning uchta asosiy masalasiga asoslanadi:
Yurisdiktsiya;
Arbitraj;
Huquqiy hujjatlar va yurisprudensiya.
Basak Kali fikriga ko’ra Halqaro huquqdagi yurisdiktsiyalar asosan halqaro huquqning predmeti yoki halqaro munosabatlar sub’ektlari va qonun rasmiy ravishda qo’llanilishi mumkin bo’lgan hududiylikni anglatadi.Huquq sub’ektlari yokikibermakondagi ishtirokchilar juda xilma-xildirlar. Davlat organlari, yirik internet kompaniyalari, kichik va o’rta korxonalar, xakerlardan tortib to jismoniy shaxslargachakiber olamning ajralmas qismlaridir.Internet o’z tabiatiga ko’ra ham barcha ishtirokchilarga turli xil xizmatlarni anonimlikni saqlagan holdat aqdim etadi. Bu turli ishtirokchilarning ham kibermakonni qanday tartibga solish kerakligi haqida o’z manfaatlari va xavotirlari borligidan dalolatdir. Qaysi sub’ektlar kibermakonda halqaro huquqni yaratish va ularga bo’ysunish huquqiga ega ekanligini va qaysi masalalarni tartibga solish kerakligini hal qilish juda qiyin. Shuningdek, ishtirokchilarning qanday harakatlarni amalga oshirayotgani va ular qayerda qilinayotganini aniqlash tobora qiyinlashib bormoqda. Akademik matnlarda yoki siyosatni ishlab chiqishda ko’plab munozaralar, ayniqsa, kiberetika atributini muhokama qilishga qaratilgan. Biroq, bu munozaralarda yagona dominant va ustun ovozning o’zi yo’q. Chunki,bu nisbatan kelishilgan va halqaro rejimlarda amal qiluvchi, masalan, INTERPOL, Europol, ASEANAPOL va BMT ning jinoyatlar va narkotiklarga qarshi kurashish boshqarmalarida ishlaydi. Kibermakondagi domenga kelsak, halqaro ishtirokchilar kibermakonning maqomi bo’yicha kelishuvga erisha olishmayapti. Chunki global internet davlatlarning umumiy mulki sifatida jismoniy hududiga tegishli yoki ularning milliy kelib chiqishiga asoslanishi bilan baholanadi. Natijada bugungi kungacha halqaro kiberhuquqning yurisdiktsiyasini belgilash jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda.
Ishtirokchilarning murakkabligi va yuqorida muhokama qilingan masalalar arbitrajda qo’shimcha murakkabliklarni keltirib chiqaradi. Halqaro ommaviy huquq nizolarni hal etish va arbitrajning aniq mexanizmlarini talab qiladi. Bu qonun foydalanuvchilar va yuridik shaxslar uchun kibermakonni nazoratlashda hamma uchun majburiy bo’lishini ta’minlaydi. Kibermakon huquqida uning sub’ektlari xilma-xilligi tufayli nizolarni hal qilish va arbitraj mexanizmlari mandatini kim olishi kerakligi haqida umumiy qabul qilingan huquqiy norma hali mavjud emas. Arbitraj kibermakondagi xatti-harakatlarga nisbatan allaqachon mavjud, lekin u asosan halqaro sudda emas, balki milliy huquq tizimida sodir bo’ladigan savdo va jinoyatchilik bilan bog’liq. Shunday qilib, bu holat qonunning xolisligiga putur yetkazishi mumkin, chunki davlatlar go’yoki bunday huquqiy tizimda ko’proq bahslashish huquqiga ega. Niderlandiyaning Gaaga shahridagi Doimiy arbitraj sudi kibermakonda sudya sifatida qaralishimumkin, chunki u allaqachon koinot, energetika va atrof-muhit bilan bog’liq ishlarda yurisdiktsiya kuchiga ega. Biroq, kibermakon bilan bog’liq savollarga javob berishda bunday mandat va vakolatlarni ilgari surish uchun hukumat vakillaridan qat’iy rozilik talab qilinadi.
Arbitraj bilan bog’lik masalalarda yuridik vositalar va huquqshunoslikning kibermakondagi qiyinchiliklarini hisobga olishkerak. Har ikkisi ham ikki darajada o’tkaziladi:
Rivojlangan mamlakatlarda kibermakonga oid huquqiyqarashlarnisbatan yetarlicharivojlangan.Federaldarajadaqabul qilingan uchta asosiy qoidalarAQShda to’la-to’kis ishlamoqda. Bular:
HIPAA yoki Health Insurance Portability and Accountability Act (1996);
Gramm-Leach-Billey-Moliyaviy xizmatlarni modernizatsiya qilish qonuni (1999)
Milliy xavfsizlik qonunida (2002).
Fransiyada qonun chiqaruvchi milliy organ 1988 yildan beri kibermakon bo’yicha huquqiy asoslarni ishlab chiqayapti. Rossiya federal organlari ham"Shaxsiy ma’lumotlar to’g’risida"gi Rossiya federal qonunini 2006-yilda qabul qildi.Biroq, bu mamlakatlar kibermakonga turli xilnuqtai nazarbilan qarashadi, chunki Rossiya ziddiyatli tarzdashaxsiy daxlsizlik huquqlarida xavfsizlik muammosini AQShdan ustun deb belgilaydi. Snouden masalasi jamoatchilik e’tiboriga tushganidan beri xuddi shunday muammo muhokamalarga sabab bo’lmoqda. Malayziya va Indoneziya kabi rivojlanayotgan mamlakatlarda kiberhuquqiy bazani o’rgansak, bu nomutanosiblik yanada kengayadi. Malayziyada fuqarolar ma’lumotlariga chuqur davlat aralashuvi uchun imkon yaratadigan mustaqil kiberakt yoki qonun loyixasi mavjud emas. Indoneziyaning ahvoli bundan ham yomonroq -uning taklif qilingan kiberxavfsizlik to’g’risidagi qonuni 2019-yilning so’nggi bir necha oyiichida inson huquqlari bilan bog’liq muammolar sababli talabalarning ommaviy namoyishlari tufayli qabul qilinishi qoldirildi. Ushbu milliy huquqiy bazaning nomutanosibligi kibermakon bo’yicha samarali halqaro huquqning yo’qligi milliy huquqiy hujjatlarga qanday ta’sir o’tkazishini ko’rsatadi. Halqaro miqyosda kiberxavfsizlik to’g’risidagi qonun juda kam o’rganilgan. Darhaqiqat, Budapesht konvensiyasi kibermakon bo’yicha yagona halqaro shartnoma hisoblanadi. Ammo bu nizolarni hal qilishning majburiy mexanizmining yo’qligini, davlatlar va halqaro tashkilotlarning ushbu yo’nalishda ish olib boramayotganini anglatmaydi. Shunga qaramay, halqaro huquqmilliy miqyosda amalga oshiriladigan aniq huquqiy amaliyot va qonun bilan mustahkamlangan huquqiy hujjatlarni talab qiladi.Yuqorida aytib o’tilganidek, turli mamlakatlarda kibermakon bo’yicha milliy qonunchilik tizimining nomutanosibligi tufayli bu haliham mumkin emas. Belgilangan domenlar va raqamlar uchun Internet korporatsiyasi (ICAAN), Halqaro elektraloqa ittifoqi (ITU) va Internetni boshqarish forumlari kabi tashkilotlar kibermakonni nazorat qilish va uni boshqarishga ko’maklashuvchi huquqiy normalarni ishlab chiqishda o’z faoliyatini olib bormoqda. Afsuski, ularning hech biri halqaro huquqning alohida davlatlarga qanday samarali tatbiq etilishini hal qilolmayapti. Ularning hech biri tegishli va majburiy halqaro huquqiy hujjatlar va sud amaliyotini muvaffaqiyatli tatbiq etolmaydi.Shunga ko’ra, kibermakon bo’yicha halqaro huquq hozirda samarali emas va uni davlat sub’ektlariga yuklash qiyinroq kechmoqda.
Kibermakon va raqamli suverenitet bo’yicha halqaro huquq
Kibermakon bo’yicha halqaro huquqning murakkabliklari va muammolari raqamli suverenitetni ilgari surish bo’yicha so’nggi tendentsiya tufayli tobora ko’proq mrakkablashib bormoqda. Raqamli suverenitet -bu halqaro ishtirokchilar tomonidan raqamli sohadagi kirish, axborot, aloqa, tarmoq va infratuzilmani nazorat qilish va boshqarish g’oyasidir. So’ngi yillarda bu g’oya kibermakondagi uchta tarixiy hodisa tufayli ommalashib bormoqda:
Xitoy va Rossiyaning raqamli suverenitet bo’yicha kiberittifoqi;
Snouden vaVikiliks ishi;
GAFA (Google-Apple-Facebook-Amazon) ning yuksalishi.
Xitoy va Rossiyaning raqamli suverenitet bo’yicha kiber ittifoqi raqamli suverenitetning muhimasosiga aylanadi. Chunki har ikki davlat ham o’zlarining milliy manfaatlarini himoya qilish uchun bunday g’oyani faol ravishda ilgari surmoqda, bu asoson ITU, ICANN, IANA va Internet boshqaruvi forumi kabi ko’plab muassasalarning global internet boshqaruviga aralashmaslik tamoyilini asoslab, o’zlarining kibermakonini ko’proq nazorat qilish maqsadini talab qilmoqdalar. Bu jarayon raqamli suverenitet g’oyasi internet betarafligiga qarshimi yoki yo’qmi degan bahs-munozaralarga sabab bo’ladi. Biroq, ularning sa’y-harakatlari o’zlarining kibermakonlari ustidan davlat paradigmasini ta’sirchan tarzda o’zgartiradi, chunki bu g’oya Saudiya Arabistoni va Misr kabi davlatlar tomonidan qo’llab-quvvatlanadi. Ularning sa’y-harakatlari, shuningdek, Yevropa Ittifoqini Internetga ruxsat berishni qayta ko’rib chiqishga chaqirdi, chunki Snouden-Wikileaks ishi jamoatchilik e’tiborini xavfsizlik masalalariga ko’proq qaratishga undamoqda. Xavfsizlik va ma’lumotlarni himoya qilish masalalari tobora ko’proq Yevropa Ittifoqining kibermakon boshqaruvini qo’llab-quvvatlashi kerakmi yoki yo’qmi degan munozaralar markaziga aylandi. Keyinchalik, bu qarash yuksalayotgan yirik internet kompaniyalarining, ayniqsa GAFAning nazoratsiz xatti-harakatlari tufayli iqtisodiy nuqtainazarga qadar kengaydi. GAFA ning juda tez sur’atlarda yuksalishi Yevropa Ittifoqini biznes inqilobining oldini olish va butun Yevropada innovatsiyalar va internet imkoniyatlarini qo’llab-quvvatlash uchun raqamli ekotizimni ko’rib chiqishga majbur qildi.
Bu holatlar, shubhasiz, kibermakon bo’yicha halqaro huquqning yangi muhitini davlat sub’ektlari uchun qulay sharoitda belgilab beradi. Raqamli suverenitetning ushbu targ’ibotlari va yutuqlari nafaqat nodavlat sub’ektlari va internetning betarafligini buzishi mumkin, balki kibermakondagi erkinlik va mustaqillik savollarining paydobo’lishiga olib kelishi mumkin. Bular, shuningdek, kiberxavfsizlik bo’yicha potentsial kelishilgan halqaro huquqni buzadi. Buning sababi, raqamli suverenitet potentsial ravishda ajratilgan kiber makonni yaratishi mumkin, chunki u davlatlar tomonidan hududiy asosda chuqur tartibga solinadi. Raqamli suverenitet g’oyasi hozirgi global internetni uzib qo’yadi. Natijada, halqaro ishtirokchilarning kibermakon bo’yicha samarali va majburiy halqaro huquqni shakllantirish bo’yicha kelishuvga erishish imkoniyatini kuchaytiradi. Bu, shuningdek, kiberhuquqbuzarliklar bo’yicha ishlarni Davlat ishtirokchilariga ko’rib chiqish imkoniyatini kuchaytiradi, chunki raqamli suverenitet aralashmaslik tamoyillari bilan mustahkamlangan.
So’nggi yillarda qayd etilgan ko’plab kiber insidentlar shuni ko’rsatmoqdaki, kiberxavfsizlik masalasi halqaro siyosatning bir qismiga aylanib ulgurdi. Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) va Yevropa Ittifoqi kabi bir qancha halqaro tashkilotlar kibermakonni boshqarish tashabbuslarini ilgari surmoqda. Birlashgan Millatlar Tashkiloti va Yevropa Ittifoqi kiber tahdidlarga chidamlilikni ta’minlash siyosatida yetakchi rol o’ynashga intilmoqda. Biroq, bu tashabbuslar haligacha tegishli qonun -qoidalar yaratilishga olib kelmadi.
Davlatlar kibermakonni (global internetning ishlashiga imkon beruvchi texnik arxitekturani) boshqarishga va kibermakondagi boshqaruvga e’tiborni kuchaytirar ekan, halqaro huquqning kiberkontekstdagi roli ortib bormoqda.
Halqaro huquq davlatlar va boshqa halqaro manfaatdor tomonlar (asosan halqaro tashkilotlar) oʻrtasidagi munosabatlarni turli taqiqlar, talablar va ruxsatlar orqali tuzadi. Shunday qilib, halqaro huquq qurol-yarog’ savdosidan tortib, atrof-muhitni muxofaza qilishgaqadar global boshqaruv masalalarini tartibga solish uchun yo’lni taqdim etdi.
Bir nechta istisnolardan tashqari (kiberjinoyatlar bo’yicha Budapesht konventsiyasi va hali kuchga kirmagan Afrika Ittifoqining Kiberxavfsizlik va shaxsiy ma’lumotlarni himoya qilish bo’yicha konventsiyasi), halqaro huquqda kibermakonni tartibga solish bo’yicha maxsus qoidalar mavjud emas. Bundan tashqari, kibermakon texnologiyalari hali ham yangi, ham dinamik soha hisoblanadi. Shunday qilib, bir necha yillar davomida mavjud halqaro huquq normalari umuman kibermakonga taalluqli yoki yo’qligi haqida javobsiz savollar mavjud edi. Bugungi kunda aksariyat davlatlar va bir qancha halqaro tashkilotlar, jumladan, BMT Bosh Assambleyasining “Qurolsizlanish va halqaro xavfsizlik” boʻyicha birinchi qoʻmitasi, G20 mamlakatlari, Yevropa Ittifoqi, ASEAN (Janubiy-Sarqiy Osiyo mamlakatlari assotsiatsiyasi) va OAS (Amerika davlatlari tashkiloti) amaldagi halqaro huquq davlatlar tomonidan axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT) foydalanishga nisbatan qo’llanilishini tasdiqladilar.
Boshqa ko’plab halqaro muammolardan farqli o’laroq, kibermakonni boshqarish muammosi davlatlar tomonidan emas, balki Internetni yaratgan akademik institutlar va xususiy shaxslar tomonidan (hukumat tomonidan moliyalashtirilgan bo’lsa ham) ilgari surilgan. Internetning tijoratlashuvi bilan AKT kompaniyalari paydo bo’ldi; bugungi kunda ularning platformalarining katta qismi, jumladan, davlat va davlat homiyligidagi kiberoperatsiyalar uchun muhit bo’lib xizmat qilmoqda. Davlatlarning kibermakonga, xususan, uning geosiyosiy raqobat zonasi sifatida qiziqishi kun sayin ortib bormoqda. Shunday qilib, kibermakonni boshqarish davlatlar va asosiy manfaatdor tomonlarni o’z ichiga oladi.
Oxirgi vaqtlarda Yevropa Ittifoqi va Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT)ning kiberxavfsizlik masalalarining turli jihatlariga qaratilgan tashabbuslar ilgari surildi. BMT va Yevropa Ittifoqi kiber barqarorlik siyosatida yetakchi rol o’ynashni maqsad qilgan. Ikkala siyosiy institut ham qoidalar ishlab chiqarishga juda manfaatdor va ko’p jihatdan turlicha yondashuvlarni namoyish etadi, chunki ularning birinchisi o’zining noyobligi bilan ajralib turadigan halqaro tashkilot bo’lsa, ikkinchisi esa maxsus mintaqaviy tashkilotdir.
Hozirgacha BMT kiberxavfsizlik sohasiga oid halqaro konventsiyani ishlab chiqmagan. Halqaro huquq normalarini yaratishning mavjud tartibini birlashtirishga harakat qilganda bir nechta omillar yuzaga keladigan qiyinchiliklarni tushuntiradi.
Kiberinqilobning yuqori sur’ati va ishlab chiqarish qobiliyatitufayli dunyoni raqamlashtirish misli ko’rilmagan tezlikda davom etmoqda. 2022 yil oxiriga qadar dunyoda 21 milliarddan ortiq raqamli qurilmalar paydo bo’lishi kutilmoqda. Halqaro huquq normalarining yaratuvchilari XX asrda ishlabchiqqan qonunchilik normalaridan farqli o’laroq, masalan, "eksklyuziv iqtisodiy zona" tushunchasi doirasida dengiz va dengiz tubini muhofaza qilishni ta’minlash huquqi va uning maqomini belgilash “Insoniyatning umumiy merosi” sifatida tan olingan bo’lsa, kiberinqilob shunday tezlik va oldindan aytib bo’lmaydigan darajada shiddat bilan rivojlanmoqda va qonun ishlab chiqaruvchilar innovatsiyalar bilan bir oqimda bo’lolmayaptilar.
|
| |
