|
Kirisiw. Málıwmatlar bazası haqqında tiykarǵı
|
| bet | 1/2 | | Sana | 01.06.2023 | | Hajmi | 94.49 Kb. | | #68366 |
Bog'liq 1-тема 7-mavzu. Multimediya texnologiyalari, Volebol o‘yini texnikasini o‘rgatish uslubiyati, Qodirova Nigora Amanovna, Yosh volebolchilarni tanlab olish va saralash uslublari, Qo`l to`pi o`yini kelib chiqish tarixi, 14-Мавзу 14 «Elektron biznes va Mobil-tijorat» tizimi asoslari, 13-mavzu, Elektron tijorat nima , 4-ma\'ruza, O’zbekistonda bo’lishi mumkin bo’lgan texnogen havflar, 0v-IDZ14.1, 100 Inequalities Problems, 1-mavzu. Shaxsiy kompyuterlarning ta’minoti va uning turlari, Da, 109337
Kirisiw.
Málıwmatlar bazası haqqında tiykarǵı
túsinikler
1. 1. Maǵlıwmatlar bazasınıń maqseti, wazıypaları hám tiykarǵı túsinikleri
Zamanagóy informaciya sistemaları tiykarın maǵlıwmatlar bazası tashkil etedi. Maǵlıwmatlar bazası dep kompyuter yadında saqlanıwshı málim tarawǵa tiyisli faktografik maǵlıwmatlar kompleksine aytıladı. Faktografik maǵlıwmatlar málim túrdegi paydalanıwshılar ushın kerek bolǵan real predmetler, hádiyseler hám processler ózgesheliklerin hákis ettiretuǵın maǵlıwmatlar bolıp tabıladı.
Predmet tarawı bul basqarıwdı avtomatlastırıw kerek bolǵan soha bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlar bazasında konkret predmet tarawına tiyisli dinamikalıq túrde jańalanıwshı maǵlıwmatlar sisteması saqlanadı. Maǵlıwmatlar bazasında maǵlıwmatlar menen birge olardıń xarakteristikaları saqlanadı. Paydalanıwshı programmalarına baylanıslı bolmaǵan bul maǵlıwmatlar metama'lumotlar dep ataladı. Metama'lumotlar maǵlıwmatlar bazaları sózliklerinde saqlanadı.
Maǵlıwmatlar banki degende maǵlıwmatlar integrallasqan kompleksin qóllaw ushın mólsherlengen algoritmik, programmalıq, texnikalıq hám shólkemlestirilgen qurallarǵa aytıladı.
Informaciya texnologiyası — informaciya sistemalardı jaratıw hám júrgiziw usılları hám de quralları kompleksi;
Informaciya sisteması — informaciyanı toplaw, saqlaw, izlew, o'nga qayta islew hám de odan paydalanıw imkaniyatın beretuǵın sistema. Hár qanday informaciya sisteması strukturası, qollanıw salasından qatiy názer, bir neshe bólimlerden ibarat boladı. Támiyinleytuǵın bólimler altı qıylı boladı : texnikalıq, matematikalıq, programmalıq, shólkemlestirilgen, huqıqıy támiynatlar.
Tariypler:
Mánis - predmetler, hádiyseler, processler ulıwma ózgeshelikleri tiykarında birlestiruvchi túsinik.
Mánis nusqası - ulıwma mániske iye konkret predmetler, hádiyseler, processler.
Mánisler kompleksi - birdey ózgesheliklerge iye mánisler kompleksi.
Atribut - mánis ózgesheligi.
Domen- atribut anıqlanıw tarawı.
Baǵınıqlı mánis - eger bir mánis bar ekenligi ekinshi mánis bar ekenligine baylanıslı bolsa baǵınıqlı mánis dep ataladı.
Baslanǵısh gilt - mánis nusqası unikalligini támiyinleytuǵın atribut yamasa atributlar dizimi.
Sırtqı gilt - baylanısqan mánis baslanǵısh gilti.
Baylanısıw - bir neshe mánisler arasındaǵı assotsiatsiya. Baylanısıwda mánis roli - baylanısda mánis atqaratuǵın funksiya.
Baylanısıwlar kompleksi - hár bir qandayda bir mánisler kompleksine tiyisli n (n>1) mánisler arasında baylanıs.
Baylanısıw dárejesi - basqa mánis menen baylanıslar kompleksi arqalı assotsiatsiya etiletuǵın mánisler sanı.
Baylanısıw tiyislilik klası yamasa kardinalligi. Mánisler arasında tómendegi munasábetler anıqlanǵan:
Birge - bir (1:1) munasábet. Eki mánis arasında birge bir baylanısıw ámeldegi dep ataladı eger birinshi mánistiń hár bir nusqasına ekinshi mánistiń bir nusqası sáykes keliwi múmkin bolsa, hám kerisinshe.
Birge - kóp (1:n) munasábet. Eki mánis arasında birge kóp baylanısıw ámeldegi dep ataladı. Eger birinshi mánistiń hár bir nusqasına ekinshi mánistiń bir neshe nusqası sáykes keliwi múmkin bolsa, hám ekinshi mánistiń hár bir nusqasına birinshi mánistiń birden kóp bolmaǵan nusqası sáykes keliwi múmkin bolsa.
Kópke - bir (n:1) munasábet. Eki mánis arasında kópke bir baylanısıw ámeldegi dep ataladı eger birinshi mánistiń bir neshe nusqasına ekinshi mánistiń kópi menen bir nusqası sáykes keliwi múmkin bolsa hám ekinshi mánistiń hár bir nusqasına birinshi mánistiń bir neshe nusqası sáykes keliwi múmkin bolsa.
Kópke - kóp (m:n) munasábet. Eki mánis arasında kópke kóp baylanısıw ámeldegi dep ataladı, eger birinshi mánistiń hár bir nusqasına ekinshi mánistiń bir neshe nusqası sáykes keliwi múmkin bolsa hám kerisinshe.
1. 1-Súwret. " Mánis-baylanıs" diagramması
Modeller túrleri. Datalogik basqıshda xilma - qıylı maǵlıwmatlar bazaları menen islew támiyinlenedi. Maǵlıwmat modeli, bul MB ni maǵlıwmat elementleri kompleksi arasındaǵı baylanısıw strukturaların suwretleytuǵın ulıwma sxema bolıp tabıladı. Maǵlıwmat modeli túsinigin anıq tariypini Kodd bergen. Ol maǵlıwmat modelin 3 kerekli komponentasini alıp kelgen:
1. Ámeldegi bolǵan maǵlıwmat strukturaların anıqlaw quralları kompleksi;
2. Maǵlıwmatlardı qıdırıw hám jetilistiriw ushın MB jaǵdayına qollanılatuǵın ámeller kompleksi;
3. Ashiq jarıya yamasa ashiq jarıyamas halda MB jaǵdayın anıqlawshı hám bir pútkilligin támiyinleytuǵın qurallar kompleksi.
Ierarxik modeller. Ierarxik modellerde jazıwlar tereksimon strukturalı kóriniste boladı. Ierarxik dúzılıwlı maǵlıwmatlar ápiwayı jaratıladı. Bul kóbinese nátiyjeni ámelde qollanıwlarda qolay, lekin maǵlıwmatlardı kópshiligi tereksimon strukturalı baylanısıw tábiyaatına iye emes.
Ierarxik model «birga bir» hám «birga kóp» baylanısıwlardı qollaydı. Taǵı «ko'pga kóp» baylanısıwdı maǵlıwmatlardı ekish esabına qóllawı múmkin. Tiykarǵı pútinlik shekleniwi sonda áwlad ájdadsiz bolıwı múmkin emes. Sol sebepli ájdad túyin óshirilganda pútkil ostki tereki de óshiriledi.
9
Ierarxik model ústinligi yad nátiyjeli paydalanıwı, tiykarǵı ámellerdiń tez orınlanıwı, ierarxik informaciya menen islew qolaylıǵı. Ierarxik model kemshiligi ájdadga iye bolmaǵan nusqalardı saqlaw múmkin emesligi «ko'pga kóp» baylanısıwdı engiziw quramalılıǵı.
1. 2-Súwret. Tereksimon maǵlıwmatlar modeli
Tarmaqlı model. Eger munasábet degi ámeldegi element bir neshe berilgen elementke iye bolsa, bunday baylanısıwlardı ierarxik strukturalar menen xarakteristikalap bolmaydı.
Bunday strukturalar tarmaqlı graflar menen xarakterlenedi. Tarmaqlı strukturalarda element qálegen basqa element menen baylanısıwı múmkin.
Yaǵnıy, tarmaqlı bir neshe kishkene obiektlerden tapqan iri obiekt dep qaraw múmkin.
Tarmaqlı MB túrinde maǵlıwmatlar menen tómendegi islerdi orınlaw múmkin.
∙ MB jazıwların qıdırıw
∙ Jańa jazıwdı jaratıw
∙ Ámeldegi jazıwdı alıp taslaw
∙ Ámeldegi jazıwdı qayta tiklew
10
∙ Jazıwdı baylanısıwǵa qosıw
∙ Jazıwdı baylanısıwdan alıp taslaw
∙ Baylanısıwlardı ózgertiw
Baylanısıw «ko'pga kóp» shólkemlestiriw ushın bir jazıwǵa baylanısqan eki «birga kóp» baylanısıw shólkemlestiriledi. Lekin tómendegi shekleniwler orınlanıwı kerek:
1) hár bir jıynaqta tek bir jazıw ájdad bolıwı múmkin, lekin bir jazıw bir neshe jıynaqta ájdad bolıwı múmkin; 2) bir yamasa bir neshe jazıw bir jıynaq elementi bolıwı múmkin;
3) jazıw bir neshe jıynaqǵa kiriwi múmkin;
4) jazıw bir jıynaqta ájdad, basqasında áwlad bolıwı múmkin;
5) eki jazıw arasında qálegen sandaǵı jıynaq bolıwı múmkin; 6 ) jazıwlar siklni qurawı múmkin;
8) jazıw qandayda bir jıynaq aǵzası bolıwı shárt emes.
Tarmaqlı model abzallıǵı jazıwlar arasında qálegen baylanıslardı ornatıw múmkinligi.
1. 3-Súwret. Tarmaqlı maǵlıwmatlar modeli
Relyatsion model. Maǵlıwmatlardıń relyatsion modeli avtorı Edgar Frank esaplanadı.
Relyatsion model maǵlıwmatlardı ápiwayı keste kóriniste súwretlewge tiykarlanǵan. Kesteler tómendegi talaplarǵa juwap beriwi kerek:
∙ bir ústin degi hámme bahalar bir túrge tiyisli bolıwı kerek;
11
∙ kestede birdey qatar eki ret uchramaydi;
∙ keste ústinleri atributlar dep ataladı hám hár biri bólek atqa iye boladı. Keste qatarları jazıwlar dep ataladı. ∙ atribut anıqlanıw tarawı domen dep ataladı.
∙ hár bir jazıw unikalligini támiyinleytuǵın atribut yamasa atributlar dizimi baslanǵısh gilt dep ataladı.
∙ basqa keste baslanǵısh giltini quraytuǵın atribut yamasa atributlar dizimi sırtqı gilt dep ataladı.
Kesteler tómendegishe belgilenedi.
Keste (atribut atı, …, atribut atı )
Pútinlik shárti. Baslanǵısh gilt shekleniwleri. Baslanǵısh gilt atributları NULL mániske iye bolmawi kerek. Sırtqı gilt shekleniwleri. Qandayda bir jazıwda sırtqı gilt atributları NULL mániske iye bolmasa uyqas kestede baslanǵısh gilt tap sonday bahalı jazıwı ámeldegi bolıwı kerek.
Maǵlıwmatlar bazası. Házirgi kúnde insan iskerliginde maǵlıwmatlar bazası (MB) kerekli informaciyalardı saqlaw hám odan aqılǵa say paydalanıwda júdá zárúrli rol oynaıp atır. Sebebi: jámiyet rawajlanıwınıń qaysı iskerlik tarawına názer solmaylik ózimiz kerekli maǵlıwmatlardı alıw ushın álbette, MBga shaqırıq etiwge májbúr bólemiz. Sonday eken, MBni shólkemlestiriw informaciya almasıw texnologiyasınıń eń aktual sheshiletuǵın máselelerinen birine aylanıp baratırǵanı dáwir taqozasi bolıp tabıladı. Informatsion texnologiyalardıń rawajlanıwı hám informaciya aǵıslarınıń barǵan sayın artıp barıwı, maǵlıwmatlardıń tez ózgeriwi sıyaqlı jaǵdaylar insaniyattı bul maǵlıwmatlardı waqıtında qayta islew ilajlarınıń jańa usılların izlep tabıwǵa úndep atır. Maǵlıwmatlardı saqlaw, uzatıw hám qayta islew ushın MBni jaratıw, keyininen odan keń paydalanıw bugo'ngi kúnde aktual bolıp qalıp atır. Finans, islep shıǵarıw, sawda-satıq hám basqa kárxanalar jumısların maǵlıwmatlar bazasisiz oyda sawlelendiriw etip bolmaydı. Ekenin aytıw kerek, MB túsinigi pánge kirip kelgo'nga shekem, maǵlıwmatlardan túrli kóriniste paydalanıw júdá qıyın edi. Programma dúziwshiler maǵlıwmatların sonday tashkil eter ediki, ol tek qaralayotgan másele ucho'ngina orınlı bolar edi. Hár bir jańa máseleni sheshiwde maǵlıwmatlar qaytaldan tashkil etińar hám
12
bul hal jaratılǵan programmalardan paydalanıwdı qıyınlashtirar edi. Hár qanday informaciya sistemasınıń maqseti real ortalıq obiektleri haqqındaǵı maǵlıwmatlarǵa qayta islewden ibarat. Keń mániste maǵlıwmatlar bazası - bul qanday da bir predmet salasındaǵı real ortalıqtıń anıq obiektleri haqqındaǵı maǵlıwmatlar kompleksi bolıp tabıladı. Predmet tarawı degende avtomatlastırılgan basqarıwdı shólkemlestiriw ushın úyrenilip atırǵan real ortalıqtıń málim bir bólegi túsiniledi. Mısalı, kárxana, zavod, ilimiy tekseriw institutı, joqarı oqıw jurtı hám basqalar. Sonı dizimnen ótkeriw kerekki, MBni jaratıwda eki zárúrli shártni esapqa olmoq zárúr : Birinshiden, maǵlıwmatlar túri, kórinisi, olardı qollaytuǵın programmalarǵa baylanıslı bolmawi kerek, yaǵnıy MBga jańa maǵlıwmatlardı kirgizgende yamasa maǵlıwmatlar túrin ózgertirgende, programmalardı ózgertiw talap etilmesligi kerek.
Ekinshiden, MBdagi kerekli maǵlıwmattı biliw yamasa izlew ushın qandayda bir programma dúziwge hájet qolmasin. Sol sebepli da MBni shólkemlestiriwde málim nızam hám qaǵıydalarǵa ámel qılıw kerek. Endigiden informaciya sózin maǵlıwmat sózinen parıqlaymiz, yaǵnıy informaciya sózin ulıwma túsinik retinde qabıl etip, maǵlıwmat degende anıq bir belgilengen zat yamasa hádiyse sapaların názerde qamtımız. Maǵlıwmatlar bazasın jaratıwda, paydalanıwshı informaciyalardı túrli belgiler boyınsha tártiplewge hám qálegen belgiler birikpesi menen tańlanmani tez alıwǵa ıntıladı. Bunı tek maǵlıwmatlar sistemalastırılgan halda orınlaw múmkin.
Sistemalı almastırıw - bul maǵlıwmatlardı súwretlew usılları haqqındaǵı shártlesiwdi kirgiziw bolıp tabıladı. Eger maǵlıwmatlardı súwretlew usılı haqqında shártlesiw bolmasa, ol halda olar tizilmalashtirilmagan dep ataladı. Tizilmalashtirilmagan maǵlıwmatlarǵa mısal retinde tekst faylına jazılǵan maǵlıwmatlardı kórsetiw múmkin.
Maǵlıwmatlar bazasınan paydalanıwshılar túrli ámeliy programmalar, programmalıq quralları, predmet salasındaǵı qánigeler bolıwı múmkin.
Maǵlıwmatlar bazasınıń zamanagóy texnologiyasında maǵlıwmatlar bazasın jaratıw, onı aktual jaǵdayda júrgiziwdi hám paydalanıwshılarǵa odan informaciya alıwın támiyinleytuǵın arnawlı programmalıq qural, yaǵnıy maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sisteması járdemi menen oraylastırılǵan halda ámelge asırıwdı názerde tutadı.
Maǵlıwmatlar bazası - EHM yadına jazılǵan málim bir strukturaǵa iye, óz-ara baylanısqan hám tártiplengen maǵlıwmatlar
13
kompleksi bolıp, ol qandayda bir bir obiekttiń ózgeshelikin, jaǵdayın yamasa obiektler ortasındaǵı munasábetti málim mániste ańlatadı. MB paydalanıwshına strukturalastırılgan maǵlıwmatlardı saqlaw hám isletiwde optimal qolaylıqtı jaratıp beredi.
Ekenin aytıw kerek maǵlıwmatlardı kirgiziw hám olardı qayta islew procesi úlken kólem degi jumıs bolıp kóp miynet hám waqıt talap etedi. MB menen islewde odaǵı maǵlıwmatlardıń anıq bir strukturaǵı ıyelewi, birinshiden paydalanıwshına maǵlıwmatlardı kirgiziw hám qayta islew processinde odaǵı maǵlıwmatlardı tártiplestiriw, ekinshiden kerekli maǵlıwmatlardı izlew hám tez ajıratıp alıw sıyaqlı qolaylıqlardı tuwdıradı.
MB túsinigi pánge kirip kelgo'nga shekem, maǵlıwmatlardan túrli kórinislerde paydalanıw júdá qıyın edi. Bugo'ngi kúnde túrli kórinistegi maǵlıwmatlardan zamanagóy kompyuterlerde birgelikte paydalanıw hám olardı qayta islew máselesi sheshildi. Kompyuterlerde saqlanatuǵın MB arnawlı formatqa iye bolǵan arnawlı bir strukturalı fayl bolıp, odaǵı maǵlıwmatlar óz-ara baylanısqan hám tártiplengen bolıp tabıladı.
Sonday eken, maǵlıwmatlar bazası degende málim bir strukturada saqlanatuǵın maǵlıwmatlar kompleksi túsiniledi. Basqasha etip aytqanda MB - bul málim berilgen anıq bir strukturaǵa iye bolǵan maǵlıwmatlardı óz ishine alıwshı arnawlı formatqa iye bolǵan fayl bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlardı strukturalastırıw - bul jaysha maǵlıwmatlardı súwretlewde qanday da uyqaslıqtı kirgiziw usılı bolıp tabıladı. Ádetde MB málim bir obiekt salasın ańlatadı jáne onıń maǵlıwmatlardı óz ishine aladı, olardı saqlaydı hám paydalanıwshına maǵlıwmatlardı qayta islewde odan paydalanıw imkaniyatın jaratıp beredi.
Maǵlıwmatlar bazası - bul málim bir predmet tarawına tiyisli sistemalastırılgan (strukturalastırılgan ) maǵlıwmatlardıń atalǵan kompleksi bolıp tabıladı. Maǵlıwmatlar bazası - informaciya tmzimlarining eń tiykarǵı strukturalıq bólegi bolıp esaplanadı. Maǵlıwmatlar bazasınan paydalanıw ushın paydalanıwshı jumısın jeńillestiriw maqsetinde maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sistemaları jaratılǵan. Bul sistemalar maǵlıwmatlar bazasın ámeliy programmalardan ajratadı.
Maǵlıwmatlar bazasın basqarıw sisteması (MBBT) -bul programmalıq hám apparat qurallarınıń quramalı kompleksi bolıp, olar járdeminde paydalanıwshı maǵlıwmatlar bazasın jaratıw hám sol baza daǵı maǵlıwmatlar ústinde jumıs júrgiziwi múmkin.
14
Júdá kóp túrdegi MBBT bar. Olar óz arnawlı programmalastırıw tillerine de iye bolıp, bul tillerge SUBD buyrıqlı programmalastırıw tilleri dep ataladı. MBBTga Oracle, Clipper, Paradox, FoxPro, Access hám basqalardı mısal keltiriw múmkin.
Maǵlıwmatlar bazası túsinigi maydan, jazıw, fayl (keste) sıyaqlı elementler menen bekkem baylanıslı. Maydan -bul maǵlıwmatlardı logikalıq shólkemlestiriwdi elementar birligi bolıp, ol informaciyanıń eń kishi hám bólindis birligi bolǵan rekvizitga uyqas keledi. Maydandı súwretlew ushın tómendegi xarakteristikalardan paydalanıladı :
Maydan atı, mısalı, famılıyası, atı, tuwılǵan sáne, lawazımı, jumıs stajı, qánigeligi.
|
| |
