21
BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARINING LINGVISTIK
KOMPETENSIYALARINI SHAKLLANTIRISHDA BOLALAR ADABIYOTIDAN
FOYDALANISH PEDAGOGIK MUAMMO SIFATIDA
To‘rabekova Aziza Mirzabek qizi
Toshkent davlat pedagogika universiteti tayanch doktaranti
+99897-903-95-96
azizatorabekova4@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.7728511
Annotatsiya:
Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida bolalar adabiyoti orqali til
kompetensiyalarini shakllantirishning ilmiy-nazariy asoslari keltirilgan. Maqolaning saviyasi
shu mavzuda xorijlik va mahalliy olimlarning tadqiqot ishlari ham yoritilgani bilan belgilanadi.
Kalit so‘zlar:
til, tilshunoslik, lingvistik kompetensiya, boshlang‘ich ta’lim.
-Zamonamizning muhim shartlaridan biri bo‘lgan fan rivoji va ishlab chiqarishdagi ulkan
o‘zgarishlar tufayli kelib chiqayotgan talablar ta’lim sohasi oldiga yangi vazifalarni qo‘ymoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston
Respublikasini
yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni,
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 13-sentabrdagi “Kitob mahsulotlarini nashr
etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish
hamda targ‘ib qilish bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar dasturi” PQ-3271-sonli qarori,
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017-yil 6-apreldagi “Umumiy o‘rta va o‘rta
maxsus, kasb-hunar ta’limining Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash to‘g‘risida” 187-sonli
qarori, “Ta’lim to‘g‘risida”gi 2020-yil 23-sentabrdagi O‘RQ-673-sonli qonunining qabul qilinishi
va boshqa tegishli me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda
mazkur dissertatsiya tadqiqi muayyan darajada xizmat qiladi.
Umumta’lim maktablarida ham ta’lim sifati va samaradorligini oshirishga qaratilgan ishlar
amalga oshirilmoqda va bu xalq ta’limi sohasida tubdan o‘zgarishlar bo‘lishiga sabab
bo‘lmoqda. Yurtboshimiz Sh.Mirziyoyevning 2020-yil 29-dekabrdagi O‘zbekiston Respublikasi
Oliy Majlisiga Murojaatnomasida ta’lim sifatini tubdan yaxshilash maqsadida, avvalo, o‘quv
dasturlari, o‘qituvchi va domlalar uchun metodik qo‘llanmalar ilg‘or xalqaro mezonlarga
moslashtirilishi lozimligi alohida ta’kidlanganligi fikrimiz isbotidir. “Shu bilan birga bolalarning
tahliliy va kreativ fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirish uchun ularga sermazmun va tushunarli
kitoblar yaratish zarurari, bu borada kelgusi o‘quv yilidan boshlang‘ich sinflarda davlat ta’lim
standarti o‘rniga ilg‘or
tajriba asosida, bolaga ortiqcha yuklama bermaydigan “Milliy o‘quv
dasturi” joriy etiladi”[1], - deya ta’kidlagani soha mutasaddilari oldiga ulkan vazifalar qo‘yadi.
Respublikamiz umumta’lim maktablarida ona tilini o‘qitishda o‘quvchilarning nutqini o‘stirish,
lug‘at ustida ishlash, ta’lim oluvchilarning ijodiy fikrlashlariga zamin yaratish va darslarni
integrativ yondashuvlar asosida tashkil etish borasidagi muammolar bir qator olimlarimiz
tomonidan tadqiq etilgan. Jumladan, Sh.Yusupov[9], G.Axmedova[2], O.Oxunjonova[6],
M.Haydarov[4], B.To‘xliyev[7]larning tadqiqot ishlari taqsinga loyiqdir. Respublikamiz
umumta’lim maktablarining boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida
adabiy tushunchalarini
shakllantirish
masalalari
Q.Abdullayeva,
S.Matchonov,
B.Makulova,
T.G‘afforova,
G.A.Mamatova; yuqori sinf adabiyot darslarida o‘quvchilarning adabiy-nazariy tushunchalarini
shakllantirish masalalari A.Zunnunova, Q.Yo‘ldoshev, M.Mirqosimova, U.M.Marasulova,
R.X.Niyozmetova, Q.P.Husanboyevalarning ilmiy ishlarida tahlil etilgan; boshlang‘ich sinf
22
o‘quvchilarining metodik tayyorgarligini takomillashtirish masalalari K.Qosimova,
Sh.Yo‘ldosheva, X.G‘ulomova, A.Nisanbayevalar tomonidan tadqiq qilingan.
Mustaqil davlatlar hamdo‘stligi davlatlari olimlari ham o‘zlarining davlat tillarini o‘qitish
yuzasidan minglar ilmiy tadqiqotlar o‘tkazganlar. Ularda ta’limning turli bosqichlarida
lingvistik kompetensiyalarni shakllantirish va takomillashtirish, shu bilan birga nutqiy
kompetensiyalarni rivojlantirish yuzasidan ilmiy-metodik ishlar amalga oshirilgan. Bunday
tadqiqotchilar sirasiga М.Р.Львов[12], Р.А.Будагов[10], Е.М.Катонова[11], В.А.Маслова[14],
М.Р.Майенова[13] larning ishlarini aytib o‘tish joizdir.
Bugun kunda ta’lim sohasida kompetensiya, kompetentlilik kabi tushunchalar muomalada juda
keng foydalanilmoqda. Bu so‘zning asl ma’no-mazmuni nimalardan iborat?
Kompetensiya
(“competence”, “to compete” so‘zidan kelib chiqib) so‘zi o‘zida “musobaqalashmoq”,
“raqobatlashmoq”, “bellashmoq” ma’nolarini ifodalaydi. So‘zma-so‘z tarjima qilganda
“musobaqalashishga layoqatlilik” ma’nosida ifodalanadi. Atamaning mohiyati shundan
iboratki, “samaradorlik”, “moslashuvchanlik”, “yutuqlilik”, “uquvlilik”, “muvaffaqiyatlilik,
“natijalilik”, “tushunuvchanlik”, “xususiyat”, “sifat”, “miqdor” kabi tushunchalar bilan
tasniflanadi[5].
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, lingvistik kompetensiya o‘quvchilarda tilning
grammatikaga oid bilimlarini rivojlantirish va o‘zbek tilining keng
imkoniyatlaridan unumli
foydalangan holda o‘quvchilar o‘z fikrlarini to‘g‘ri, izchil, ravon va ma’noli, shu bilan birga
tinglovchiga tushunarli tarzda bayon etishini shakllantirishdan iborat.
Tilning grammatikgaa oid bilimlari deyilganda esa biz tilshunoslik fanining bo‘limlari: fonetika
– tovushlar, leksikalogiya - so‘zlarning lug‘aviy boyligi, so‘zning tarkibi, so‘z yasalishi,
morfologiya - so‘z shaklari, sintaksis - so‘z tuzilishi va qurilishi, yozuv va imlo, tinish belgilari,
nutq uslublariga oid tushunchalarni egallashi tushuniladi[4].
Mazkur kompetensiyani rivojlantirish mazmuni o‘quvchilarda fikr va mulohazalarini o‘z ona
tilida erkin, aniq, qisqa, ravon va tushunarli tarzda bayon eta olishiga, o‘z nutqida adabiy til
normalariga rioya qilgan holda so‘zlash, imlo va uslubiy xatolarsiz fikr almashishga yordam
beradi. Umumta’lim maktablarida mazkur kompetensiyalarga ega o‘quvchini tarbiyalash “Ona
tili” fanining zimmasidadir. Biroq amaldagi darsliklarimiz lingvistik bilimdon o‘quvchini qay
darajada tarbiyalamoqda?!
Olima G.Yusupovaning “Bo‘lajak pedagoglarning lingvistik kompetensiyalarini shakllantirishda
aralash ta’limdan foydalanish metodikasi” nomli tadqiqoti natijasida bo‘lajak pedagoglarning
lingvistik kompetensiyalarini shakllantirishda aralash ta’limdan
foydalanishning tanishuv,
ijodiy qism, baholash bosqichlari, o‘zbek tilini bilish darajasini xalqaro mezonlar asosida
baholash texnologiyalari aniqlashtirilganligini ko‘rishimiz mumkin [7]. Mazkur tadqiqotda
ta’lim jarayonida o‘quvchilarning o‘zbek tilini bilish darajasini xalqaro mezonlar asosida
baholash texnologiyalari bo‘yicha asoslab berilganligi ishning yutug‘i hisoblanadi.
Ona tili darslarining asosiy maqsadi o‘quvchilarda tilshunoslikka oid nazariy bilimlarni boyitish
emas, balki o‘quvchilarda mazkur bilimlarni amaliyotda tadbiq eta olish, qo‘llash
ko‘nikmalarini shakllantirish deb belgilab olish bugungi kun ta’lim sohasi oldida turgan asosiy
muammo hisoblanadi. Mazkur muammoning yechimi sifatida o‘quvchilarda
lingvistik
bilimlarni badiiy adabiyot vositasida shakllantirish esa nazariy bilimlarni kontekst ichida
23
kelishi bilan bog‘lagan holda tushuntirish bilim oluvchilarning o‘qib o‘rganganlarini tushunarli
va esda qolarli bo‘lishini taminlaydi.
Bolalar adabiyoti orqali boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining lingvistik kompetensiyalarini
shakllantirish metodikasini yaratish maqsadini amalga oshirish uchun bir qator vazifalar ishlab
chiqildi. Mazkur vazifalar quyidagilar etib belgilandi:
-
ona tili darslarida o‘quvchilarning lingvistik kompetensiyalarini shakllantirish
yuzasidan pedagogik va metodik imkoniyatlarni tahlil qilish;
-
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining lingvistik kompetensiyalarini
shakllantirishning
didaktik komponentlarini yaratish, mavjudlarini takomillashtirish;
-
ilg‘or pedagogik va axborot texnologiyalari yordamida lingvistik kompetensiyalarni
shakllantirishdagi didaktik jihatlarini belgilash;
-
boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining lingvistik kompetensiyalarini shakllantirishning
ilmiy-metodik
taminotini takomillashtirish;
-
“Ona tili va o‘qish savodxonligi” darsligini tahlil qilish va darslik mavzularini
mustahkamlashga xizmat qiluvchi qo‘shimcha metodik adabiyotlar ishlab chiqish.
Mazkur vazifalarning amaldagi holati boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun o‘quvchilarning
lingvistik kompetensiyalarini shakllantirish va rivojlantirish uchun xizmat qilsa, o‘quvchilar
uchun esa maktabda olgan bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi. Mazkur tadqiqot
natijalari ta’lim sifatiga ijobiy ta’sir etadi.
