AXBOROT
Esse va insho bir biridan farq qiladi, Esse (fransuzcha: essai urinish, sinash, ocherk) - erkin kompozitsiyali, uncha katta bo lmagan nasriy asar. Esse orqali narsa va yoki shaxsga oid subyektiv fikr bildiriladi. Esselar falsafiy, tarixiy- biografik, publitsistik, adabiy-tangidiy, ilmiy- ommabop yoki sof belletristik xarakterda bo'ladi. Esse uslubi obrazliligi, aforistikligi, jonli tilga yaqinligi bilan ajralib turadi. Mazmuni muayyan sabab yoki masalaga oid tugal tafsilotni yoki aniqlikni talab qilmaydigan individual taassurot va mulohazalardan iborat bo ladi. Mustaqil janr sifatida A. Montel ijodida tarkib topdi. O'zbek adabiyotida XX-asrning 80-90-yillaridan Esse yaratila boshlandi. Insho arabcha so‘z bo‘lib «yaratish», «bino qilish», «qurish» ma’nosini beradi. Hozirgi tilimizda bu so‘zning ma’nosi ancha torayib, asosan o‘quvchi va talabalar tomonidan yoziladigan «ijodiy yozma ish» ma’nosida qo‘llanadi. Insho – muallifning ma’lum bir mavzu asosida o‘z fikrlarini yozma shaklda bayon qiluvchi kichik asar. In- shoda muallifning so‘z qo‘llash mahorati, fikrlash ko‘- nikmasi, bilim va dunyoqarashi, savodi namoyon bo‘- ladi. Insho – o‘quvchi yaratadigan matn turi. Unda ma’lum bir mavzu mustaqil ravishda ochib beriladi. Inshoda o‘quv- chining o‘z fikrlarini yozma shaklda to‘g‘ri, ravon, savodli bayon qilish malakasi aks etadi.
Inshoda mavzu bo‘yicha bilimlar yuzaga chiqadi. Yozuvchi va shoirlar, olim va muxbirlar o‘zi yozadigan asar, ilmiy ish, maqolaga katta mas’uliyat bilan qaragani kabi o‘quvchi ham insho yozishdan oldin unga har tomonlama tayyorlanishi lozim.
REFERAT
Esse va inshoning farqi
REJA:
I. KIRISH.
Esse va insho haqida
II.ASOSIY QISM:
1.Essening kirib kelishi va turlari
2. Inshoning yozilish tartibi
3. Esse va inshoning bir biridan faqi.
III.XULOSA.
Esse va inshoning o'shash va farqli jihatlari Insho - arab tilidan olingan so'z bolib, «bino qilish», «qurish» degan ma'noni bildiradi. Insho o'quvchining o’zbek adabiyoti fanidan olgan nazariy bilimlarini o’z fikri va dunyogarashi bilan bog'lab yozadigan ijodiy mehnati. Bunda o'quvchidan o'qilgan badily asarni chuqur oylashi, tahlil gilishi, song badily til bilan ta'sirli ifodalashi talab etiladi. Esse erkin kompozitsiya asosiga quiladigan, tuzilish jihatdan ixcham nasriy asar bolib, badily-publitsistik janning bir turi. Esse muayyan bir reja asosida yozilmaydi. Insho - tuzilishi jihatdan hajmi keng, fan boyicha egallangan nazariy bilimlar asosida yoziladigan ijodiy ish. Insho uchun reja tuziladi va epigraf yoziladi. Essening turlari bir necha xil bolib, yozilish maqsadiga kora uning qay turga mansubligi aniqlanadi. Insho shartli ravishda uch guruhga bolinadi: adabiy, ijodiy va erkin mavzudagi insholar. Essening maqsadi - o'quvchini faol fikrlashga orgatish, oz mulohazalarini dalillashga yo naltirish, til unsurlaridan o'rinli foydalanish orqali fikrni to'g'ri yetkazib berish konikmalarini shakllantirish Inshodan kozda tutilgan maqsad o quchining yozma nutqini Esse yozish o'quvchilarga o'z fikrini erkin bildirishga, mavzuga aloqador ma'lumotni ongli qabul qilishga va tushunishga, muammoning yechimini topishga aloqador dalillardan foydalanib, o'z xulosasini aniq va savodli bayon etishga imkon yaratadi. Muhimi, keltirilgan fakt va dalillarning orinli qollanishidir.
Essening tuzilishi
Esse 3 qismdan iborat.
1. Kirish
Kirish - mavzuni mantiqiy va slubiy jihatdan bog'lab oydinlashtirish. Bu bosqichda qalamga olingan mavzuni yoritish uchun savolni to'g'ri qoyish muhim.Chunonchi, bu orinda esse yozuvchi «Kirish qismida ushbu mavzuga ma lumot berish kerakmi?», «Men tanlagan mavzuning dolzarbligi qay darajada?», «Men esse yozish davomida o'z fikrimni dalillash uchun qanday manbalarga tayanaman?», «Men kalit so'zdan kelib chiqqan holda tezis qo’ya olamanmi?», kabi savollarni o'z oldiga qo yishi va shuning tevaragida fikr yuritgani ma qul. Essening kirish qismi kamida, ikki xatboshidan iborat bolishi va har bir xatboshida ikki-uch gap ifodalanishi mumkin. O'quvchini qiziqtirish, uning e tiborini jalb etish maqsadida essening kirish qismi jonli va aniq yozilishi kerak. Bunda xitob, undov, shaxsiy tajribaga ishora, ritorik so'roq kabilardan foydalanish o'rinlidir. Kirish qismida o'quvchi esse mavzusiga tushuncha beradi, shu orqali uning esse mavzusini qanday tushunganligi aniqlanadi va bu mavzu nima uchun dolzarb ekanligi yoritiladi. Mavzu va uning dolzarbligi yoritilgandan keyin tezis qo'yiladi. Tezisdan keyin asosiy qismga bog'lovchi gap yoziladi. Agar tezis aniq va yaqgol berilsa, gap yozilmasligi ham mumkin. Tezis qo yish essening eng muhim shartlaridan biridir. Tezis - essening kaliti. Kaliti topilmasa, essening asosiy maqsadiga yetish qiyin. Tezis – muallifning shasiy nuqtayi nazarini bildirib, u asosiy qismda isbotlanadigan fikrni yo'naltiruvchi g'oya hisoblanadi. Tezis essening kirish gismida yoziladi
Insho yozishni bilish tartiblari oddiy. Axir, bu mavzu bo'yicha o'z fikrlarini ifodalashning uyushgan usuli. Odatda, bu tanqidiy nuqtai nazardan amalga oshiriladi. Shu sababli, insholar ziddiyat yoki yaxshi bahsli munozaralarga sabab bo'lishi mumkinligi sababli kuchli pedagogik vositani anglatadi. Xuddi shunday, insho Shaxsiy tajribalarga asoslangan tezisni o'z ichiga olgan nasrda yozilgan adabiy janr hisoblanadi va yozuvchining fikrlari. Xuddi shu tarzda, ushbu turdagi matnlarda adabiy shaxslar va bezak manbalaridan foydalanish to'liq amal qiladi. Shu sababli - adabiy inshoning o'ziga xos holatida - ko'pincha she'riy yoki badiiy deb ta'riflanadi.
Ilmiy insho
U ilmiy metodologiyaga asoslangan akademik qat'iyligi va tuzilishi bilan ajralib turadi. Shunga ko'ra, har bir taqdim etilgan g'oyani qo'llab-quvvatlash vaqtida yanada katta tortishuvlarga va indekslangan yordamga olib keladi. Ilmiy inshoning maqsadi mavzuni yoki holatni o'rganish, so'ngra sintezni taqdim etishdir.
Sotsiologik insho
Ular ocherk yozuvchisi ijtimoiy muammolar va yoki madaniy namoyishlar bilan bog'liq fikrlarni chuqur o'rganadigan matnlardir. Sotsiologik inshoda muallifning o'ziga xos fikrlari bilan mulohaza yuritish uchun joy mavjud bo'lsa-da, ularni jiddiy ilmiy tadqiqotlar qo'llab-quvvatlashi kerak. Shu sabab bilan, ushbu insho turi ilmiy inshoning bir bo'lagi sifatida qaraladi. Terenxi moix ushbu turdagi sinovlarda ustun keldi.
Tarixiy insho Ushbu turdagi insholarda muallif ba'zilari haqida o'z fikrlarini bildiradi Odatda matnda ikki yoki undan ortiq tarixiy manbalarni taqqoslash mavjud. Ularga asoslanib, esseist qaysi biri to'g'ri bo'lganini tushuntiradi. Argumentatsiyadagi yagona ko'chmas qoida - tasdiqlanadigan qo'llab-quvvatlanmaydigan voqealarga izoh berish emas (lekin siz taxmin qilayotganingizda aniqlik kiritishingiz mumkin).
Insho – muallifning ma’lum bir mavzu asosida o‘z fikrlarini yozma shaklda bayon qiluvchi kichik asar. In- shoda muallifning so‘z qo‘llash mahorati, fikrlash ko‘- nikmasi, bilim va dunyoqarashi, savodi namoyon bo‘- ladi. Insho – o‘quvchi yaratadigan matn turi. Unda ma’lum bir mavzu mustaqil ravishda ochib beriladi. Inshoda o‘quv- chining o‘z fikrlarini yozma shaklda to‘g‘ri, ravon, savodli bayon qilish malakasi aks etadi. Inshoda mavzu bo‘yicha bilimlar yuzaga chiqadi. Yozuvchi va shoirlar, olim va muxbirlar o‘zi yozadigan asar, ilmiy ish, maqolaga katta mas’uliyat bilan qaragani kabi o‘quvchi ham insho yozishdan oldin unga har tomonlama tayyorlanishi lozim.
Katta-katta olimlar ijodiy ishlarini o‘quvchilik paytida insholardan boshlashgan. Insho yozish uchun, avvalo, bilim egallash zarur. Takror va takror yozish natijasida esa insho yozish ko‘nikma va malakasi shakllanadi. Yaxshi inshoning zamirida boy bilim va tinimsiz mashq yotadi. Har qanday ish tartib bilan bajarilganligi kabi insho ham reja asosida yozilishi kerak. Puxta reja inshoning si- fatini ta’minlashga xizmat qiladi. Inshoda o‘quvchining o‘z fikri va boshqa manbalardan olgan ma’lumotlari ajralib turishi kerak. Boshqalarning fik- rini o‘zinikiday qilib berish ko‘chirmakashlik sifatida sal- biy baholanadi. Inshoning har bir turi o‘ziga xos shakl va mazmun xu- susiyatiga ega. Insho – o‘quvchi ijodiy mehnatining oliy ko‘rinishi, uning aqliy mehnati mahsuli. Insho puxta reja bo‘yicha yozilishi, mantiqan izchil, imloviy, uslubiy va punk- tuatsion jihatdan to‘g‘ri, dalillarga tayangan bo‘lishi zarur. Insho yozish uchun mavzu chuqur o‘rganilishi, dalillash uchun ko‘chirmalar yig‘ilishi, ularning man- balari aniq bo‘lishi kerak. So‘ngra reja tuzilib, reja aso- sida yozishni boshlash lozim. Insholar hajmi o‘quvchi- ning yoshiga qarab turlicha bo‘lishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Akademik yozuv fani
2.O’zbekiston milliy ensiklopediyasi.
3. https://baxtiyor.uz sayti
4. https://library.ziyonet.uz/-ta’lim portali
ESSE
Insho (pedagogikada) — mavzuni oʻquvchi mustaqil yoritadigan yozma ish turlaridan biri. Ona tili va adabiyot darslarida taʼlimiy hamda nazorat maqsadlarida umumiy taʼlim maktablari, akademik litsey va kasbhunar kollejlarining barcha bosqichlarida oʻtkaziladi. Bajarilish oʻrniga koʻra, sinf va uy.lariga boʻlinadi. . larning oʻquvchilar guruhi bilan brgalikda yoziladigan va har bir oʻquvchi mustaqil bajaradigan turlari ham bor. I. oʻqituvchi tomonidan oʻtilgan biror mavzu yoki erkin mavzuda boʻlishi mumkin. I. oʻquvchilar badiiy adabiyotni toʻgʻri idrok etishlariga, fikrni ixcham, mantiqiy ifodalashlariga, ularning yozuv savodi oʻsishiga yordam beradi.insholar (ilmiy,adabiy, erkin)mavzudagi yo'nalishda bo'ladi
Insho – muallifning ma’lum bir mavzu asosida o‘z fikrlarini yozma shaklda bayon qiluvchi kichik asar. In- shoda muallifning so‘z qo‘llash mahorati, fikrlash ko‘- nikmasi, bilim va dunyoqarashi, savodi namoyon bo‘- ladi.
Insho – o‘quvchi yaratadigan matn turi. Unda ma’lum bir mavzu mustaqil ravishda ochib beriladi. Inshoda o‘quv- chining o‘z fikrlarini yozma shaklda to‘g‘ri, ravon, savodli bayon qilish malakasi aks etadi.
Inshoda mavzu bo‘yicha bilimlar yuzaga chiqadi. Yozuvchi va shoirlar, olim va muxbirlar o‘zi yozadigan asar, ilmiy ish, maqolaga katta mas’uliyat bilan qaragani kabi o‘quvchi ham insho yozishdan oldin unga har to- monlama tayyorlanishi lozim.
Katta-katta olimlar ijodiy ishlarini o‘quvchilik paytida insholardan boshlashgan.
Insho yozish uchun, avvalo, bilim egallash zarur. Takror va takror yozish natijasida esa insho yozish ko‘nikma va malakasi shakllanadi. Yaxshi inshoning zamirida boy bilim va tinimsiz mashq yotadi.
Har qanday ish tartib bilan bajarilganligi kabi insho ham reja asosida yozilishi kerak. Puxta reja inshoning si- fatini ta’minlashga xizmat qiladi.
Inshoda o‘quvchining o‘z fikri va boshqa manbalardan olgan ma’lumotlari ajralib turishi kerak. Boshqalarning fik- rini o‘zinikiday qilib berish ko‘chirmakashlik sifatida sal- biy baholanadi.
Inshoning har bir turi o‘ziga xos shakl va mazmun xu- susiyatiga ega.
TAQRIZ
So‘nggi paytlarda esse atamasi faol iste’molga kirdi. Endi uni yozuvchi yoki publitsistlar emas, o‘qituvchilar va o‘quvchilar ham tez-tez qo‘llay boshladi. Bu G‘arb ta’limiga xos bo‘lgan esse yozish an’anasining kirib kelgani va ommalashgani bilan bog‘liq. Rivojlangan mamlakatlar oliy o‘quv yurtlarida o‘qishga kirish uchun yoki IELTS kabi til bilish salohiyatini baholovchi imtihonlarda esse yozish topshiriqlari beriladi. Bu shakldagi sinov mashqlari O‘zbekistonda ham ommalashyapti. Masalan, milliy sertifikat olish istagida bo‘lgan o‘qituvchilardan esse yozish so‘ralyapti. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ushbu yozma ish turining xususiyatlari, uni yozishda nimalarga e’tibor berish zarurligi haqida so‘z yuritadi.
Esse – erkin asar. Esse – erkin kompozitsiyali nasriy adabiy janr. U adabiy, falsafiy, ijtimoiy, publitsistik va boshqa mavzularda yoziladi, muammolar tizimli, ilmiy tarzda emas, balki erkin shaklda talqin qilinadi. O‘zbek adabiyotida esse janrida samarali ijod qilgan adiblardan biri Shukur Xolmirzayev bu janrni “yozuvchiga behad keng erkinliklar beradi” deya maqtaydi.
O‘qituvchi va o‘quvchilardan talab qilinadigan esselar adabiyotdagi essedan farq qiladi. Biroq ularning umumiy jihatlari ham bor. Har ikkisida ham muallifning fikri, munosabati, qarashlari, taassurotlari yetakchi xususiyatdir.
Xo‘sh, u biz o‘rgangan inshodan nimasi bilan farq qiladi? Inshoda so‘z boyligi, badiiy til vositalaridan keng foydalanish muhim sanaladi. Ta’lim esselarida esa ko‘pincha biror muammoli mavzuga munosabat bildirish, unga yechimlar taklif qilish so‘raladi. Bunda o‘quvchi fakt va ma’lumotlardan, iqtiboslardan ham o‘rinli foydalanishi, hayotiy misollar keltirishi zarur. Esse inshoga nisbatan hajman kichik. Unga reja tuzish ham talab etilmaydi. Inshodan o‘quvchining fikrini yozma shaklda va badiiy tarzda ifodalash qobiliyatini oshirish ko‘zda tutilsa, esse fikrlash, fikrni dalillash va munosabatni bayon eta olishni shakllantirishga xizmat qiladi.
Esse yozish jarayoni
Essening turiga qarab unga sarflanadigan vaqt ham turlicha bo‘ladi. Essening mulohazali, tavsiflovchi, umumlashtiruvchi, dalilli kabi turlari bor. Masalan, mulohazali yoki tavsiflovchi esseda vaqtni asosan yozishga sarflasangiz, dalilli esseda fakt va ma’lumotlarni izlash, qayta ishlashga ham yetarlicha vaqt ajratishingiz kerak.
O‘quvchi, talaba, ishga kiruvchi nomzod, o‘qituvchi yoki boshqa mutaxassislarga mo‘ljallanganiga qarab essening hajmi farq qiladi. Maktab o‘quvchilari odatda 200–300 so‘zli esse yozadi.
Har qanday esseni yozish uchun ma’lum bir bilim, ko‘nikma va hayotiy tajribaga ega bo‘lish zarur. Aks holda, yozganlaringiz bo‘sh chiqadi.
Esse yozish jarayoni ko‘pincha quyidagicha kechadi: muammo yoki mavzuni aniqlash – mavzu haqida fikrlash – rejalashtirish – yozish – tekshirish – tuzatishlar va to‘ldirishlar kiritish.
Mavzuni qanday yoritishingizga qarab reja tuzasiz. Mavzuning mohiyati nimada, uni nimalar orqali ochib berish va asoslantirish mumkin, qanaqa dalillar va faktlardan foydalaniladi, oxirida qanday xulosaga kelinadi? Rejani o‘zingiz uchun belgilab olasiz, u inshodagi kabi matn boshida keltirilmaydi. Lekin nima deyishingiz, nimalarga urg‘u qaratishingiz, xulosangiz oldindan aniq bo‘lishi kerak..
O‘quvchilarni insho yozishga o‘rgatish davomida insho haqida,yozma nutqning qonun-qoidalari haqida ma’lumot berib borish zarur.Og‘zaki nutq bilan yozma nutq o‘rtasidagi farq haqida har bir o‘quvchi tasavvur hosil qilishi kerak.Og‘zaki nutqda so‘zlovchi o‘z mulohazalarini aytish davomida qo‘l harakatlari bilan fikrining osonroq tushunilishiga erishadi.U nutqning mazmuniga ko‘ra ohang tanlay olish imkoniyatiga ega.
Insho haqida a’lumot berganda “insho” so‘zining ma’nosini sharqlash yaxshi natija beradi. “Insho”arabcha so‘z bo‘lib, uning ma’nosi “yaratish”, “bino qilish” , “qurish”, “boshlash” demakdir. Tilimizda bu so‘zning ma’nosi ancha torayib,asosan , o‘quvchi va talabalar tomonidan yoziladigan ijodiy yozma ish ma’nosida qollaniladi.
TEZIS
Annotatsiya: Ushbu tezisda inshoning essedan farqi, insho yozilish tartibi, essening kelib chiqishi, insho yozish turlari, esse turlari uning o’zbekistonga kirib kelishi haqida malumot beriladi. Inshoning turlari, yozilish tartibi, esse va inshoning bir biridan farqi haqida malumot beriladi
Kalit so’zlar: erkin insho, badiy insho, talimiy insholar, esse, aforistik, belletristic, ilmiy ommabop, kompozitsiya, subyektiv .
Insho muallif tomonidan ijod etiladi, yaratiladi. Insho yozishda muallifdan fikr-mulohazalarini mantiqan izchil va badiiy jihatdan maqsadga muvofiq tarzda, adabiy til me’yorlariga amal qilgan holda bayon etish talab qilinadi. Insho mustaqil yaratiladigan o’ziga xos ijod mahsuli b’lib, o’quvchi faoliyatining eng murakkab ko’rinishi hisoblanadi. Inshoda o’quvchining o’zligi namoyon bo’ladi. Uning tafakkuri, dunyoqarashi, narsa, voqea-hodisalarga, o’zgalarga, jamiyatga munosabati, axloqiy-ma’naviy saviyasi, mustaqil turmushga tayyorgarlik darajasi aks etadi. Boshqacha aytganda insho o’quvchining qiyofasini o’zida aks ettiruvchi ko’zgudir. Insho o„quvchining ijodiy fikrlash darajasi, dunyoqarashi, adabiy til me’yorlarini nutqiy vaziyatlarda qo’llash imkoniyatlarini belgilovchi asosiy mezondir. Insho tez fursatda o’rganiladigan yoki o’zlashtiriladigan yozma ish turi emas. Insho yozish ko’nikmalariga qisqa muddatda ega bo’lish qiyin, albatta. Yaxshi, har tomonlama maqsadga muvofiq insho ko’p yillik faoliyat mahsuli sifatida namoyon bo’ladi. Avvalo, ko„p mutolaa qilish, imlo lug’atlari, izohli lug’atlardan boxabar bo’lish, atroflicha bilimga ega bo’lish talab darajasida yoziladigan insholarga zamin yaratadi. Insho belgilangan maqsadiga ko’ra ikki xil bo’ladi: ta’limiy insholar va sinov insholari. Ta’limiy insholar – sinfda yoki uyda o’quvchi tomonidan yozilib, ijodiy fikr yuritishga, mavzuni to’g’ri bayon qilishga qaratiladi. Bunday insholarda biror yozuvchi yoki shoir ijodi, asarlari mazmuni, mavzu doirasi, badiiy ahamiyatini o’zlashtirish, o’quvchida fikrlash ko’nikmalari, qaror qabul qilish tezligi, voqelikka, shaxslarga, narsa-hodisaga baho berish malakasini shakllantirish maqsadi qo’yiladi. Ta’limiy insholar ham baholanadi, lekin bunday insholar bilimni aniqlashga emas, bilim berishga yo’naltiriladi. Sinov insholari o’rganilgan mavzularga doir bilimlarni, insho yozish ko’nikma va malakalarini sinash hamda baholash uchun muayyan mavzular tugagandan so’ng,choraklar yoki o’quv yili oxirida nazorat ishi sifatida, davlat attestatsiyalarida, olimpiadalarda, ijtimoiy-gumanitar sohalarga doir tanlovlarda o’tkaziladi. Sinov insholari olingan bilim, ko’nikma va malakani baholashga xizmat qiladi. Insholar mazmun-mohiyatiga ko’ra ikki xil bo’ladi;
1.Adabiy mavzudagi insho ta’lim dasturida qayd qilingan, dars jarayonida
O’tilgan mavzular asosida yoziladigan, darslar va darsliklardagi ma’lumotlarga
O’quvchining munosabati, shaxsiy fikrlari ifodalanadigan, ijodiy yondashuv asosidagi yozma ishdir. Adabiy mavzudagi inshoda muayyan yozuvchi, shoirning hayoti va ijodi, qahramonlar xarakteri, fe’l-atvori, faoliyati, taqdiri tahlil qilinadi, ijodkor faoliyati, asarlariga doir umumiy ma’lumotlar bayon etiladi, badiiy asar mazmuni, g’oyasi hamda undagi qahramonlar xarakterini, taqdirini yoritishda, tahlil qilishda o’quvchining mustaqil yondashuvi aks etadi. Ijodiy yondashuv, mustaqil fikr inshoning zarur shartlaridan biridir. Adabiy mavzudagi insholar matn asosidagi insholar deb ham yuritiladi.
2. Erkin mavzudagi insho adabiyot fani dasturida qayd etilmagan, ijtimoiy
hayotning muhim masalalari, milliy qadriyatlar, urf-odat, an’analar, davr mafkurasi,yoshlar faoliyati bilan bog’liq axloqiy, ma’naviy-ma’rifiy mavzularda yoziladi.
O’quvchining malum bir mavzuga oid bilimlari, axloqiy-tarbiyaviy, ijtimoiy-siyosiydunyoqarashi, fikr va mulohazalarini aks ettiruvchi, ijodkorlik qobiliyatini, his-tuyg’ularini namoyon qilishga qaratilgan insholar erkin mavzudagi insholardir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Akademik yozuv fani
2.O’zbekiston milliy ensiklopediyasi.
3. https://baxtiyor.uz sayti
4. https://library.ziyonet.uz/-ta’lim portali
MAQOLA
Esse va inshoning farqi
Annotatsiya: Ushbu maqolada esse va inshoning bir biridan farqi, essening kelib chiqishi, esse turlari uning o’zbekistonga kirib kelishi haqida malumot beriladi. Inshoning turlari, yozilish tartibi, esse va inshoning bir biridan farqi haqida malumot beriladi
Kalit so’zlar: esse, insho, talimiy insholar, aforistik, belletristic, ilmiy ommabop, kompozitsiya, subyektiv
Разница между эссе и эссе
Аннотация: В данной статье представлена информация о разнице между эссе и эссе, происхождении эссе и его внедрении в Узбекистане. Приведены виды эссе, порядок написания, отличие эссе от сочинения.
Ключевые слова: эссе, сочинение, учебные сочинения, афористика, беллетристика, научно-популярное, композиция, субъективное.
Difference between essay and essay
Annotation: This article provides information on the difference between an essay and an essay, the origin of an essay, and its introduction to Uzbekistan. The types of the essay, the order of writing, the difference between the essay and the essay are given
Keywords: essay, essay, educational essays, aphoristic, belletristic, scientific popular, composition, subjective
Insho o’quvchining qiyofasini o’zida aks ettiruvchi ko’zgudir. Insho o’quvchining ijodiy fikrlash darajasi, dunyoqarashi, adabiy til me’yorlarini nutqiy vaziyatlarda qo’llash imkoniyatlarini belgilovchi asosiy mezondir.
Insho tez fursatda o’rganiladigan yoki o’zlashtiriladigan yozma ish turi emas.
Insho yozish ko’nikmalariga qisqa muddatda ega bo’lish qiyin, albatta. Yaxshi, har tomonlama maqsadga muvofiq insho ko’p yillik faoliyat mahsuli sifatida namoyon bo’ladi. Avvalo, ko’p mutolaa qilish, imlo lug’atlari, izohli lug’atlardan boxabar bo’lish, atroflicha bilimga ega bo’lish talab darajasida yoziladigan insholarga zamin yaratadi. Insho belgilangan maqsadiga ko’ra ikki xil bo’ladi: ta’limiy insholar va sinov insholari.
Ta’limiy insholar – sinfda yoki uyda o’quvchi tomonidan yozilib, ijodiy fikr yuritishga, mavzuni to’g’ri bayon qilishga qaratiladi. Bunday insholarda biror yozuvchi yoki shoir ijodi, asarlari mazmuni, mavzu doirasi, badiiy ahamiyatini o’zlashtirish, o’quvchida fikrlash ko’nikmalari, qaror qabul qilish tezligi, voqelikka, shaxslarga, narsa-hodisaga baho berish malakasini shakllantirish maqsadi qo’yiladi. Ta’limiy insholar ham baholanadi, lekin bunday insholar bilimni aniqlashga emas, bilim berishga yo’naltiriladi. Sinov insholari o’rganilgan mavzularga doir bilimlarni, insho yozish ko’nikma va malakalarini sinash hamda baholash uchun muayyan mavzular tugagandan so’ng, choraklar yoki o’quv yili oxirida nazorat ishi sifatida, davlat attestatsiyalarida, olimpiadalarda, ijtimoiy-gumanitar sohalarga doir tanlovlarda o’tkaziladi. Sinov insholari olingan bilim, ko’nikma va malakani baholashga xizmat qiladi.
Insholar mazmun-mohiyatiga ko’ra ikki xil bo’ladi;
1.Adabiy mavzudagi insho ta’lim dasturida qayd qilingan, dars jarayonida
O’tilgan mavzular asosida yoziladigan, darslar va darsliklardagi ma’lumotlarga
O’quvchining munosabati, shaxsiy fikrlari ifodalanadigan, ijodiy yondashuv asosidagi yozma ishdir. Adabiy mavzudagi inshoda muayyan yozuvchi, shoirning hayoti va ijodi, qahramonlar xarakteri, fe’l-atvori, faoliyati, taqdiri tahlil qilinadi, ijodkor faoliyati, asarlariga doir umumiy ma’lumotlar bayon etiladi, badiiy asar mazmuni, g’oyasi hamda undagi qahramonlar xarakterini, taqdirini yoritishda, tahlil qilishda o’quvchining mustaqil yondashuvi aks etadi. Ijodiy yondashuv, mustaqil fikr inshoning zarur shartlaridan biridir. Adabiy mavzudagi insholar matn asosidagi insholar deb ham yuritiladi.
2. Erkin mavzudagi insho adabiyot fani dasturida qayd etilmagan, ijtimoiy
hayotning muhim masalalari, milliy qadriyatlar, urf-odat, an’analar, davr mafkurasi, yoshlar faoliyati bilan bog’liq axloqiy, ma’naviy-ma’rifiy mavzularda yoziladi. O’quvchining ma’lum bir mavzuga oid bilimlari, axloqiy-tarbiyaviy, ijtimoiy-siyosiy dunyoqarashi, fikr va mulohazalarini aks ettiruvchi, ijodkorlik qobiliyatini, his-tuyg’ularini namoyon qilishga qaratilgan insholar erkin mavzudagi insholardir. Adabiy va erkin mavzudagi insholar bir-biridan, avvalo, asoslaniladigan manbasi bilan farq qiladi. Adabiy insholarning manbayi adabiy asarlar bo’lsa, erkin insholarning manbayi serqirra hayot, o’quvchilarning kuzatishlari va taassurotlari bo’lishi mumkin
Pedagogik maqsadiga ko’ra insholar shartli ravishda uch guruhga ajratiladi:
1. Ta’limiy insholar.
2. Nazoratga qaratilgan insholar.
3. Ko’rik-tanlov insholari
Ta’limiy insholar – insholarning asosiy qismini tashkil etadi. Bunday insholar,
asosan, o’qitishga qaratilgan, o’rgatishni maqsad qilgan insholardir.
Nazoratga qaratilgan insholar katta bo’limlar o’rganilgandan keyin yoki chorak va o’quv yili oxirida o’tkazilishi mumkin. Ular, asosan, o’quvchilarning
egallagan bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish maqsadida o’tkaziladi.
Ko‘rik-tanlov insholari – sinf yoki maktab doirasidagi ko’rik-tanlov, ma’lum bir nomdagi tanlov g’oliblarini aniqlash maqsadida, fan olimpiadalari bosqichlarida o’tkaziladi. Har uchala insho turlari bir-biri bilan chambarchas bog’liqdir. Ta’limiy insholar ayni vaqtda nazorat uchun xizmat qiladi. Har qanday nazorat qilishga qaratilgan insho ta’limiy maqsadni ko’zlaydi. Ko’rik-tanlov uchun yozilgan insholar ham ta’limiy, ham tarbiyaviy maqsadga qaratilgan bo’ladi. Mavzu tanlash, asosiy g’oyani belgilash, material yig’ish, reja tuzish, shu asosda To’plangan materialni saralash, fikrni muayyan izchillikda bayon qilish, yozilgan matnni qayta ishlash va takomillashtirish kabi vazifalar barcha turdagi insholar uchun xosdir.
Insho mavzusini shakllantirish va tanlash. Mavzu arabcha so’z bo’lib, joylashtirilgan, to’qib chiqarilgan kabi Ma’nolarni anglatadi. Insho mavzusi o’qituvchi tomonidan yoki muvofiqlashtirilgan kengash, o’quv-uslubiy birlashma tomonidan tanlangan va muhokama qilib tasdiqlangan bo’lishi kerak. Insho mavzusini tanlashda quyidagilarga e’tibor berish lozim:
1. Adabiy mavzudagi insholarda yozuvchi, shoir faoliyatining asosiy jihatlari
qamrab olinadi. Erkin mavzular esa davrning muhim masalalariga
bag’ishlangan, o’quvchilar qalbida ezgulik tuyg’ularini shakllantirishga
qaratilgan bo’lishi talab etiladi.
2. Mavzu har qanday subyektiv yondashuvdan xoli bo’lmog’i lozim.
3. Mavzu o’quvchilarning yoshiga, saviyasiga mos bo’lishi, ularning orzu-umidlari, qiziqishlarini aks ettirishga xizmat qilishi lozim.
Insho mavzusini to’g’ri belgilashdan boshlanadi. To’g’ri tanlangan mavzu inshoning muvaffaqiyatli chiqishi uchun tanlangan ilk qadamdir. Mavzu tanlashga o’rgatish uchun berilgan matnni bir necha mustaqil qismga ajratish va ularga sarlavha topish, bir matnga bir necha sarlavha topish topshiriladi. Inshoda yoritilgan fikrlar mavzuga mos kelishi va uning mazmunini to’la qamrab olishi lozim. O’quvchi mavzu talabini to’g’ri anglay olishi nazor.
Esse – fransuz tilida “essai” – “tajriba”, ingliz tilida “essay”, “assay” – intilish, ijodiy sinov, ocherk; lotincha “exagium” – “o‘ylash” degan ma’noni bildiradi.
Esse (fransuscha: essai — urinish, sinash, ocherk) — erkin kompozitsiyali, uncha katta boʻlmagan nasriy asar. Esse orqali narsa va hodisalarga yoki shaxsga oid subʼyektiv fikr bayon qilinadi. Esselar falsafiy, tarixiybiografik, publitsistik, adabiy-tanqidiy, ilmiyommabop yoki sof belletristik xarakterda boʻladi. Esse uslubi obrazliligi, aforistikligi, jonli tilga yaqinligi bilan ajralib turadi. Mazmuni muayyan sabab yoki masalaga oid tugal tafsilotni yoki aniqlikni talab qilmaydigan individual taassurot va mulohazalardan iborat boʻladi. Mustaqil janr sifatida A. Montel ijodida tarkib topdi. Uzbek adabiyotida XX-asrning 70—80-yillaridan Esse yaratila boshlandi.
Esse –aniq mavzu yuzasidan shaxsiy fikr-mulohazalar asosida yoziladigan ixcham ijodiy ish hisoblanadi. Essening tuzilishi
Kirish – mavzuni mantiqiy va uslubiy jihatdan bog‘lab oydinlashtirish. Bu bosqichda qalamga olingan mavzuni yoritish uchun savolni to‘g‘ri qo‘yish muhim.Tezis qo‘yish essening eng muhim shartlaridan biridir. Tezis – essening kaliti. Kaliti topilmasa, essening asosiy maqsadiga yetish qiyin. Tezis – muallifning shaxsiy nuqtayi nazarini bildirib, u asosiy qismda isbotlanadigan fikrni yo‘naltiruvchi g‘oya hisoblanadi. Tezis essening kirish qismida yoziladi. Asosiy bo‘lim – mavzuning nazariy asosi va savolning mazmunini bayon etuvchi bo‘lim. Bunda mavzuga mos barcha bilimlar, asosiy fikr va muammoga bog‘liq dalil va faktlar jamlangan bo‘lib, unda dalillar, xabarlar, turli statistik ma’lumotlardan foydalanib, mavzu yoritiladi, ko‘tarilgan muammoning kelib chiqish sabablari oydinlashtiriladi. Dalillar – o‘quvchi tomonidan aytilgan fikrni isbotlash uchun keltiriladigan ko‘chirma (maqol, sitata, hikmatli so‘z, rivoyat, she’riy parchalar va h.k.). Qo‘yilgan tezisga kamida ikkitadan dalillar keltirilishi kerak. Asosiy qismni yoritish uchun kerakli ma’lumotlarni keltirish jarayonida qo‘yilayotgan masalaga o‘quvchining shaxsiy munosabatini bildiruvchi, shuning bilan birga, menimcha, mening fikrimcha, birinchidan, ikkinchidan, shu kabi, demak, biroq, unday bo‘lsa kabi kirish so‘zlardan foydalanish o‘rinli bo‘ladi. Esse va inshoning o'shash va farql
|
