KOMPYUTER LINGVISTIKASINI KASHF ETILISHIDAGI MATEMATIK
MODELLAR KO’RINISHI
Sodiqova Baxtigul Ibodullayevna
Termez Davlat Universiteti Denov filiali
sodiqova.baxtigul@mail.ru
Anotatsiya: Bu maqola axborot texnologiyalari rivojlanayotgan bir paytda
yuzaga kelayotgan kompyuter lingvistikasining o’ziga xos yo’nalishlari va modellari
haqida tushuncha beradi. Zamon talabiga mos holda matematik modellarni ham
ko’rib chiqish mumkin bo’ladi. Kompyuter lingvistikasi asosida matematik
linvistikani kelib chiqishini kuzatish mumkin va maqolda bu haqida to’xtalib o’tiladi.
Tayanch so’zlar : kompyuter linvistikasi , virtual stendlar, yondashuv, mashina
tarjimasi, matematik model, tabiiy til unsurlari.
VIEWS OF MATHEMATICAL MODELS IN THE DISCOVERY OF
COMPUTER LINGUISTICS
Sodiqova Bakhtigul Ibodullayevna
Denez branch of Termez State University
sodiqova.baxtigul@mail.ru
Annotation: This article provides an insight into the specific trends and models
of computer linguistics that are emerging at a time when information technology is
evolving. Mathematical models can also be considered in accordance with modern
requirements. The origins of mathematical linguistics can be traced back to computer
linguistics, and the article discusses this.
Keywords: computer linguistics, virtual stands, approach, machine translation,
mathematical model, natural language elements
Hozirgi kunda Axborot - kommunikasion texnologiyalarining rivojlanish
bosqichida ijtimoiy sohaning o‘qitish jarayoniga ham zamonaviy texnologiyalarning
tadbiq etilishi zamon talablaridan biriga aylanmoqda. Shu jumladan an‘anaviy
ta‘limni kompyuterli o‘qitish tizimlari orqali takomillashtirish hamda boyitish tabiiy
ravishda mutaxassislar oldiga yangicha yondashuvlar va uslubiy vositalarini ishlab
chiqish kabi bir qator masalalarni qo’ymoqda. Axborot texnologiyalarini ta‘lim
jarayoniga joriy etish bo‘yicha jamiyatimizning tez sur‘atlar bilan o‘sib boruvchi
ehtiyojlari oliy ta‘lim muassasalarida auditoriya va auditoriyadan tashqari
mashg‘ulotlarda elektron qo‘llanmalar, virtual stendlar, Internet tarmog‘i
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 1
167
www.openscience.uz
imkoniyatlaridan foydalangan holda masofaviy o‘qitish, shuningdek, masofaviy
ta‘limni joriy etish bilan bog‘liq izchil nazariy hamda amaliy tadbirlar bajarilishini
taqozo etadi. O‘zbekistonda masofaviy ta‘lim tizimining rivojlanishi, xalqimizga
faqat sifatli ta‘lim berishnigina ta‘minlab qolmasdan, u yana mamlakatimizning
ta‘lim xizmatlari xalqaro bozorida o‘z o‘rnini egallashiga ham imkon yaratadi.
Kompyuterli o‘qitishni tashkil etish va rivojlantirish bo’yicha bir qator yo‘nalishda
ishlar amalga oshirilmoqda. O ’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2002-
yil 30-mayda qabul qilingan―Kompyuterlashtirishni yanada rivojlantirish va
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g'risidagi
qarorda kadrlar tayyorlash sohasini takomillashtirish, mamlakatimiz salohiyatini
oshirishning demokratik davlat va bozor iqtisodiyotiga asoslangan fuqarolik jamiyati
qurishning muhim shartlaridan biri sifatida belgilandi.
Hozirgi kunda kompyuter vositalarning texnik va dasturiy ta‘minoti darajasi
ancha yuqori bo‘lib, bu barcha sohada olib borilayotgan ishlarni qanoatlantirmoqda.
O‘qitishning kompyuterli tizimlarida ham bilimlar bazasini shakllantirish
avtomatlashtirilgan o‘qitish tizimlari tamoyillari bilan ishlovchi tizimlarni yanada
yuqori bosqichga, ya‘ni intellektual o‘qitish tizimlari bosqichiga ko‘tarishga xizmat
qiladi. Kompyuter tizimini tilshunoslik fani bilan bo’lash juda muhim hisoblanadi.
Ma’lumki, tilshunoslik fani XIX asrda mustaqil fan sifatida shakllandi. Shundan
boshlab u turli aspektlarda, yo‘nalishlarda rivojlanib kelmoqda. Jumladan, ana
shunday fanlar sirasiga sotsiolingvistika (sotsiologiya va tilshunoslik),
psixolingvistika (psixologiya va tilshunoslik), etnolingvistika (etnografiya va
lingvistika), neyrolingvistika (nevrologiya va tilshunoslik), matematik lingvistika va
kompyuter lingvistikasi fanlarini kiritish mumkin. Buni fanlar tizimida bir necha
fanlarning o‘zaro hamkorligi, integratsiyasi deb baholash lozim bo‘ladi. XX asrning
o’rtalaridan boshlab tilshunoslikda «mashina tarjimasi», «mashina tilshunosligi»
atamalari qo‘llanila boshlandi._ Shu tariqa mashina tarjimasi g‘oyalari butun
dunyoda nazariy va amaliy tilshunoslikning rivojlanishida katta ahamiyat kasb etdi.
Bu yo‘nalish bilan parallel ravishda formal grammatika nazariyasi yuzaga kelib, til va
uning alohida aspektlari modelini yaratishga e’tibor qaratildi. Tilning bu jihatlari
matematik lingvistika fanida ishlab chiqildi, bu, o‘z navbatida, kompyuter
lingvistikasi fanining yuzaga kelishi uchun poydevor bo‘ldi. Demak, shu asosda
tilshunoslikning yangi yo‘nalishi - kompyuter lingvistikasi va tilshunoslikning bir
qator nazariy va amaliy yo‘nalishlari vujudga keldi. Matematik lingvistika fani XX
asrning 50-yillarida tilshunoslikning alohida yo‘nalishi sifatida yuzaga keldi. Bu
fanning shakllanishida Kopengagen struktural tilshunoslik maktabi
(glossematika)ning asoschisi Lui Yelmslevning g‘oyalari o‘ziga xos «turtki»
vazifasini o‘tagan. U hatto til hodisalarini matematik bayonda tushuntiradigan
fanning nomini ham taklif etgan. Olimning fikricha, bu fan «Til algebrasi»
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 1
168
www.openscience.uz
(«Lingvistik algebra») deb atalishi lozim edi. Amerikalik tilshunos Noam
Chomskiyning formal grammatika, transformatsion grammatika haqidagi qarashlari
bevosita matematik lingvistikaning alohida yo‘nalish sifatida yuzaga kelishiga sabab
bo‘lgan. Mana shunday qarashlar ta’sirida matematik lingvistika fani shakllandi.
Matematik lingvistika - bu tabiiy tillarning matematik ishlab chiqish, xususan, sun’iy
tillarni yaratish algoritmini tuzish bilan shug‘ullanuvchi fandir. Matematik lingvistika
oldida turuvchi eng muhim masalalar quyidagilardir:
– tilning aksiomatik nazariyasini ishlab chiqish;
– formal grammatika yaratish;
– tillarning matematik modellarini ishlab chiqish.
Matematik lingvistika fanining asosiy maqsadi tabiiy tillarning matematik
modelini ishlab chiqishdir. Ushbu maqsadga erishish uchun fan o‘z oldiga quyidagi
vazifalarni qo‘yadi:
– tabiiy va sun’iy tillarning formal modellari ishlab chiqish;
– lisoniy hodisalarni matematik parametrlarda baholash;
– til hodisalarini matematik metodlar yordamida tahlil qilish.
Kompyuter lingvistikasi matematik lingvistikaning mantiqiy davomi bo‘lib, u
amaliy tilshunoslikning eng muhim qismini tashkil etadi va kompyuter lingvistikasi
AQShda 1954- yilda Jorjtaun universitetida mashina tarjimasi bo‘yicha dunyoda
o‘tkazilgan birinchi tajriba asnosida yo‘nalish sifatida shakllana boshlandi ham 1960-
yilga kelib mustaqil fan sifatida faoliyat olib bordi. Kompyuter lingvistikasi inglizcha
«computational linguistics» so‘zining asosidir . XX asrning 80-yillariga qadar bu fan
turlicha nomlar bilan atalgan ya’ni hisoblash lingvistikasi, matematik lingvistika,
kvantitativ lingvistika kabi nomlar bilan yuritilgan.
Bu fanning asosiy maqsadi lingvistik masalalarni yechishning kompyuter
dasturlarini ishlab chiqish, inson va mashina (kompyuter) muloqotini
optimallashtirish, tabiiy tilni qayta ishlashdir. Tabiiy tilni qayta ishlash kompyuter
lingvistikasida tabiiy tillarning kompyuter analizi va sintezini o‘z ichiga oladi. Bunda
analiz tabiiy tilning kompyuterda morfologik, sintaktik va semantik tahlil yordamida
tushunilishiga nisbatan ishlatiladi, sintez esa kompyuterda matnning grammatik
shakllantirilishi va generatsiyasini anglatadi.
Kompyuter lingvistikasining asosiy yo‘nalishlariga quyidagilar kiradi:
- avtomatik o‘qitish tizimini ishlab chiqish;
- bilimlarni tekshirish;
- matnlarni turli jihatdan avtomatik tahrirlash;
- matnlarning avtomatik tarzda morfologik, sintaktik va semantik tahlilini
ta’minlovchi tizimlar yaratish;
- mashina tarjimasi uchun mo‘ljallangan dasturlarni ishlab chiqish;
- lug‘atlarni va kompyuterdagi matnni statistik tahlil qilish;
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 1
169
www.openscience.uz
- lingvistik muammolarni hal qilishga yo‘naltirilgan optimal dasturlar yaratish;
- muloqotning kompyuter modelini ishlab chiqish;
- matn strukturasining gipertekst texnologiyasini yaratish va boshqalardir.
Kompyuter lingvistikasi esa amaliy xarakterga ega bo‘lib, til bilan bog‘liq
muammolarning amaliy jihatiga e’tibor qaratadi. Kompyuter lingvistikasida esa
ko‘proq sun’iy tillar (programmalashtirish tillari, algoritmik tillar)ga tayaniladi, tabiiy
tillarning mavjud imkoniyatlari cheklanadi, bunda tabiiy tilga ishlov berilib,
kompyuterga moslashtiriladi. Buning uchun model atamasini ham esdan chiqarmaslik
zarur. Model bizga sistemaning o‘rganish, tushunish, izohlash, mukammalshtirish
sohasida yordam berishi mumkin bo‘lgan vosita hisoblanadi. Model biror ob’ektni
to‘la va aniq yoki biror bir xususiyatlarini ifodalashi mumkin. Ob’ektning absolyut
aniq modeli uning o‘zidir. + olgan barcha modellar taqribiy model hisoblanadi.
Model – bu mantiqiy yo‘l bilan u yoki bu xarakat natijasini bashorat qilish yoki
qiyoslashga imkon beruvchi vosita bo‘lib, oqibatda qilinishi mumkin bo‘lgan
xarakatlardan eng yaxshisini tanlab ko‘rsata oladi va eng ko’p qo’llaniluvchi model
bu matematik modellardir. Odatda, matematik model ustida hisoblash tajribasini
o‘tkazish haqiqiy obyektni tajribada taqiq etish mumkin bo‘lmagan yoki iqtisodiy
jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lmagan hollarda o‘tkaziladi. Bunday hisoblash
tajribasining natijalari haqiqiy ob‘yekt ustida olib boriladigan tajribaga qaraganda
juda aniq emasligini hamhisobga olish kerak.Lekin shunday misollarni keltirish
mumkinki, kompyutyerda o‘tkazilgan hisoblash tajribasi o‘rganilayotgan jarayon
yoki hodisa haqidagi ishonchli axborotning yagona manbai bo‘lib xizmat qiladi.
Masalan, faqat matematik modellashtirish va kompyutyerda hisoblash tajribasini
o‘tkazish yo‘li bilan yadroviy urushning iqlimga ta‘siri oqibatlarini oldindan aytib
berish mumkin. Kompyuter yadro qurolli urushda mutlaq g‘olib bo‘lmasligini
ko‘rsatadi. Kompyuterli tajriba Yer yuzida bunday urush oqibatida ekologik
o‘zgarishlar, ya‘ni haroratning keskin o‘zgarishi, atmosferaning changlanishi,
qutblardagi muzliklarning erishining ro‘y berishi, xatto, Yer o‘z o‘qidan chiqib
ketishi mumkinligini ko‘rsatadi. Matematik modellashda berilgan fizik
jarayonlarning matematik ifodalari modelashtiriladi. Matematik model tashqi
dunyoning matematik belgilar bilan ifodalangan qandaydir hodisalar sinfining
taqribiy tavsifidir. Matematik model tashqi dunyoni bilish, shuningdek, oldindan
aytib berish va boshqarishning kuchli uslubi hisoblanadi. Matematik modelni tahlil
qilish o‘rganilayotgan hodisaning mohiyatiga singish imkoniyatini beradi.
Hodisalarni matematik model yordamida o‘rganish to‘rt bosqichda amalga oshiriladi.
Birinchi bosqich - modelning asosiy ob‘yektlarini bog‘lovchi qonunlarni
ifodalash.
Ikkinchi bosqich - modeldagi matematik masalalarni tekshirish.
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 1
170
www.openscience.uz
Uchinchi bosqich - modelning qabul qilingan amaliyot mezonlarini
qanoatlantirishni aniqlash.
Boshqacha aytganda, modeldan olingan nazariy natijalar bilan olingan ob‘yektni
kuzatish natijalari mos kelishi masalasini aniqlash. To‘rtinchi bosqich-
o‘rganilayotgan hodisa haqidagi ma‘lumotlarni jamlash orqali modelning
navbatdagi tahlilini o‘tkazish va uni rivojlantirish, aniqlashtirish.
Shunday qilib, modellashtirishning asosiy mazmunini ob‘yektni dastlabki
o‘rganish asosida modelni tajriba orqali va nazariy tahlil qilish, natijalarni ob‘yekt
haqidagi ma‘lumotlar bilan taqqoslash, modelni tuzatish (takomillashtirish) va shu
kabilar tashkil etadi.
Matematik model tuzish uchun, dastlab masala rasmiylashtiriladi. Masala
mazmuniga mos holda zarur belgilar kiritiladi. So‘ngra kattaliklar orasida formula
yoki algoritm ko‘rinishida yozilgan funksional bog‘lanish hosil qilinadi.
Aytib o‘tilganlarni aniq misolda ko‘rib chiqamiz.
Talaba o`ylagan son matematik fokusga mos model yordamida aniqlanadi.
Masalani rasmiylashtiramiz: X - o`quvchi o`ylagan son, U - hisoblash natijasi, N-
sana, M - joriy yil.
Demak, olib boruvchining ko`rsatmalari:
U=(X*5 + N)*2 + M
formula orqali ifodalanadi.
Ushbu formula masalaning (matematik fokusning) matematik modeli bo`lib
xizmat qiladi va X o`zgaruvchiga nisbatan chiziqli tenglamani ifodalaydi.
Tenglamani yechamiz:
X = (U - (M + 2N))/10
Ushbu formula o`ylangan sonni topish algoritmini ko`rsatadi.
XXI asr axborot texnalogiyalari asrida o`quvchilar kompyuter, internetdan
bemalol foydalanadi va bunga bo`lgan qiziqishlari yuqori ekani hech kimga sir emas.
Shunday ekan o`quvchilarga darslarni axborot kommunikatsiya texnalogiyalari orqali
o`tsak o`quvchilarning qiziqishlari ortadi. Masalan maktab matematika kursidagi
arifmetik progressiya yoki geoometrik progressiyaning
hadlarini chiqaruvchi dasturni
Pascal dasturlash muhitida ko`rib o`tsak.
Arifmetik progressiyani bu usulda hadlarini ko`rsatish jarayonida o`quvchining
kompyuter savodxonligi oshadi, shuning barobarida matematik bilimi
mustahkamalanadi. Umuman olganda matematika darslarini axborot kommunikatsiya
texnalogiyalari orqali slaydlarda animatsiya va giperssilka yordamida dars
ishlanamalari tayyorlanib o`tilsa, o`quvchilarni qiziqishlari yuqori darajada bo`ladi.
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 1
171
www.openscience.uz
| 