Ученый XXI века • 2022 • № 5-1 (86)
46
KREDIT–MODUL TA'LIM TIZIMIDA TALABALARNING
MUSTAQIL TA'LIM FAOLIYATINING DOLZARBLIGI
М.Л. Болтаева
1
В данной статье представлены теоретические и практические
рекомендации по развитию и управлению самостоятельной учебной
деятельностью студентов при кредитно-модульной системе образования.
Ключевые слова:
кредит, модуль, система, педагогическая технология,
мотивация, интеллектуальный потенциал, профессионализм, мастерство, метод.
"O'zbekiston Respublikasi Oliy ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
kontsepsiyasi"da oliy ta'lim jarayonlariga raqamli texnologiyalar va zamonaviy o'qitish
usullarni joriy etish, yoshlarni ilmiy faoliyatga keng jalb etish, korrupsiyaga qarshi
kurashish, muhandislik-texnik ta'lim yo'nalishlarida tahsil olayotgan talabalar ulushini
oshirish, kredit-modul tizimini joriy etish, o'quv rejalarida amaliy ko'nikmalarni
oshirishga qaratilgan mutaxassislik fanlari bo'yicha amaliy mashg'ulotlar ulushini
oshirish bo'yicha aniq vazifalar belgilab berilgan. O'zbekiston Respublikasi
Prezidentning 2019 yil 8 oktyabrdagi Farmoni bilan tasdiqlangan "O'zbekiston
Respublikasi oliy ta'lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish kontsepsiyasi"ga ko'ra
mamlakatdagi oliy ta'lim muassasalarining 85 foizi 2030 yilgacha bosqichma-bosqich
kredit-modul tizimiga o'tishi rejalashtirilgan. Bu yaqin yillar davomida mamlakatdagi
deyarli barcha oliy ta'lim muassasalarining kredit-modul tizimida faoliyat yurita
boshlashidan darak beradi.
Kredit-modul tizimi, bu — ta'limni tashkil etish jarayoni bo'lib, o'qitishning
modul texnologiyalari jamlamasi va kredit o'lchovi asosida baholash modeli
hisoblanadi. Uni bir butunlikda olib borish serqirra hamda murakkab tizimli jarayondir.
Kredit-modul tamoyilida ikkita asosiy masalaga ahamiyat beriladi: talabalarning
mustaqil ishlashini ta'minlash; talabalar bilimini reyting asosida baholash.
Kredit-modul tizimining asosiy vazifalari sifatida quyidagilar e'tirof etiladi:
• o'quv jarayonlarini modul asosida tashkil qilish;
• bitta fan, kurs (kredit)ning qiymatini aniqlash;
• talabalar bilimini reyting ball asosida baholash;
• talabalarga o'zlarining o'quv rejalarini individual tarzda tuzishlariga imkon
yaratish;
• ta'lim jarayonida mustaqil ta'lim olishning ulushini oshirish;
• ta'lim dasturlarining qulayligi va mehnat bozorida mutaxassisga qo'yilgan
talabdan kelib chiqib o'zgartirish mumkinligi.
Yuqoridagilar dars mashg'ulotlarini nafaqat o'qitishni innovasion ta'lim
texnologiyalari asosida olib borish, balki talabadan mustaqil o'qib-o'rganish, ta'limga
yangicha munosabatda bo'lish, mehnat bozori talabidan kelib chiqib, zaruriy va chuqur
nazariy bilimlarni egallash, amaliy ko'nikmalarini shakllantirishga o'rgatishdan
iboratdir. Muxtasar aytganda, mazkur tizim talabaning kasbiy rivojlanishi va
kamolotiga yo'naltirilgan. Ilm sohibining butun hayoti davomida bilim olishini
ta'minlashga hamda mehnat bozori va zamonaviy talablarga javob bera oladigan inson
kapitalini shakllantirishga qaratilgandir.
Keling, shu o'rinda modul va kredit tushunchalari mohiyatiga qisqacha to'xtalib
o'tamiz.
Modul — bu, bir nechta fan hamda kurslar o'rganiladigan o'quv rejasining bir
qismi. U talabalarda ma'lum bir bilim va ko'nikma hosil qilish, tahliliy-mantiqiy
mushohada yuritish salohiyatiga ega bo'lishiga qaratilgan bir nechta fanlar (kurslar)
majmui hisoblanadi. Bunda o'qituvchi o'quv jarayonini tashkil qiladi, jonli, video hamda
1
Болтаева Мухайё Лутфуллаевна
– к.п.н., доцент НамГУ, Наманган,
Узбекистан.
Ученый XXI века • 2022 • № 5-1 (86)
47
audio ma'ruzalar o'qiydi, talabaning faoliyatini muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi.
Talaba esa mavzuni mustaqil o'rganadi hamda berilgan topshiriqlarni bajaradi.
Xorijiy tajribaga ko'ra, kredit-modul tizimida o'quv jarayoni har semestrda 2-4
tagacha moduldan iborat bo'ladi. Modulda jamlangan fanlar osondan murakkablik sari,
nazariy-uslubiy fanlardan amaliy fanlarga qarab hamda mantiqiy jihatdan bir-birini
o'zaro uzviy to'ldirish printsipi asosida shakllantiriladi. Talaba mutaxassis bo'lib
shakllanishi uchun nafaqat axborotlar, balki ularni qayta ishlash, amaliyotga joriy qila
olish malakasiga ega bo'lishi talab etiladi.
Modulga asoslangan o'quv dasturlari maxsus sxema asosida ishlab chiqiladi va
quyidagilarni o'z ichiga qamrab oladi:
• o'quv maqsadi hamda vazifalarning to'liq ochib berilishi;
• talabaning fanni (kursni) boshlashi va tugatishidan keyingi orttirishi lozim
bo'ladigan malakasiga qo'yiladigan talablar;
• modul tarkibiga kirgan har bir fanning qisqacha mazmuni (sillabus), ya'ni
ma'ruzalar mavzulari, seminar va amaliy mashg'ulotlarning rejasi, mustaqil ta'limni
baholash uchun mo'ljallangan topshiriqlar;
• o'qitishning qisqacha bayoni: ta'lim berish usul hamda vositalari; bilimlarni
baholashning usul va shakllaridan iborat.
Modul asosida o'qitish tizimida talabalar bilimi, malakasi hamda ko'nikmasini
baholashda reyting baholash tizimidan foydalaniladi. Unda talabaning barcha o'quv
faoliyati, ya'ni auditoriya va auditoriyadan tashqarida olgan, o'zlashtirgan bilimlari ball
berish orqali baholanadi.
Bu o’z navbatida oliy ta’limda taxsil olayotgan yosh kadrlardan o’z sohalari
bo’yicha yetuk mutaxassis bo’lish bilan birgalikda o’zlari egallayotgan sohalari bo’yicha
mustaqil faoliyat yurita oladigan, zarur paytda mustaqil fikr yurita oladigan
raqobatbardosh kadrlar bo’lishlarini talab qilmoqda. Ta’lim jarayonida talabaning
mustaqil ta’lim olishini faollashtirish zarur. Mustaqil ta’lim masalasini qo’yilishi,
yechish, o’z–o’zini nazorat qilish va baholashning yo’llarini talaba tomonidan tanlanishi
va bajarilishi bilan xarakterlanadi. Hozirgi vaqtda oliy ta’limda o‘quv jarayoni
mutaxassislarni har tomonlama shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning ma’lum
kasbiy bilim, malaka va ko‘nikmalarni egallash sharoitida talabalarning bilish
faoliyatini rivojlantirish va boshqarish bo‘yicha har tomonlama tizimli ish olib borishni
talab etadi. Oliy ta’limda dars jarayoni ko‘plab ma’lumotlar sig‘imini egallashga,
samarador, ijodiy tafakkurni shakllantirishga, shaxsning intellektual salohiyatini
rivojlantirishga, mantiqiy tahlil va ma’lumotlarni har tomonlama qayta ishlashga
bo‘ysundirilmog‘i lozim. Mutaxassislar tayyorlashda zamonaviy talablarga binoan
ta’lim jarayonini tashkil etishning muhim shartlaridan biri talabalarning mustaqil o‘quv
faoliyatini faollashtirish hisoblanadi. Talabalarning mustaqil ta’lim olish tizimida
mustaqil ta’lim mazmuni uning asosini tashkil etadi. Mustaqil ta’lim mazmunini
mustaqil ta’lim materiallari, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchilarning faoliyati tashkil
etadi. Bunda o‘qituvchi va talaba muloqoti asosiy rol o‘ynaydi. Mustaqil ta’lim olishning
asosiy vositasi - bu mustaqil ta’lim materiallaridir. Ular uzviy bog‘langan tizim bo‘lib,
darsliklar, o‘quv-metodik qo‘llanmalar va ma’ruza matnlaridan farq qiladi. Ularda teran
va mazmundor uslubiy ko‘rsatmalar, ta’lim oluvchining bilish faoliyatini boshqarish
bloki, kasbiy tayyorgarligi jarayonida mustaqil o‘qish mezonlari, uning o‘z-o‘zini
mustaqil o‘qishga yo‘naltirib borishi, o‘z-o‘zini nazorat qilishi, o‘z-o‘zini namoyon etishi
va shaxsiy bilish faoliyati jarayonida o‘z - o‘zini baholay olishi uchun psixologik -
pedagogik tavsiyalar mavjud bo‘ladi. Mustaqil ta’lim materiallari o‘quv-uslubiy
qo‘llanmalari, ma’ruza matnlari, kompyuter dasturlari, audio va videomateriallar,
mavjud an’anaviy darsliklardan foydalanishga doir tavsiyalar, axborotning boshqa
manbalari ko‘rinishida bo‘ladi.[2] Mustaqil ta’lim materiallari bir necha belgilari
bo‘yicha tasniflanadi. 1. O‘quv materiali tavsifiga ko‘ra: bular darslik, o‘quv va metodik
qo‘llanmalardan olinadigan bilim va ma’lumotlar; qo‘shimcha materiallar; namunaviy
ma’ruza matni va boshq. 2. O‘quv axboroti hajmiga ko‘ra: O‘rganilayotgan masalalar,
o‘quv fani mavzui bo‘yicha axborotning to‘la hajmi. Axborot texnologiyalari bilan
bog‘liq materiallar. 3. Foydalanish muddatiga ko‘ra: Ta’lim oluvchilarga bir marta
foydalanish uchun tarqatiladigan materiallar; Mashg‘ulotlarda bir necha marta
foydalaniladigan materiallar. Mustaqil ta’lim olish jarayonida mustaqil ta’lim
materiallari hamda ta’lim oluvchi va o‘qituvchi muloqoti yetakchi komponentlar
Ученый XXI века • 2022 • № 5-1 (86)
48
hisoblanadi. Bu ikki komponentning o‘zaro ta’sir darajasi ochiq ta’lim modellarini
tenglashtirishga yordam beradi. Ko‘plab talabalarning ilgari mustaqil ta’lim
materiallari bilan mustaqil ishlash muammosiga hech qachon duch kelmaganini
e’tiborga olish lozim. Mustaqil ta’lim materiallari darsliklar, o‘quv va metodik
qo‘llanmalardan farqli o‘laroq tuzilishi jihatdan murakkab xarakterga ega. Amaliyot
ko‘rsatadiki, ko‘plab ta’lim oluvchilar tahsil jarayonida o‘zlarining mustaqil ta’lim
materiallari bilan ishlay olish ko‘nikmalarini xolis baholay olmaydilar. Bu baholashlar
hamisha shaxsiy (sub’ektiv) xarakterga ega. Bu jarayonning xolisligini qay tarzda
ta’minlash borasida jiddiy muammo chiqadi. Ta’lim oluvchilarning mustaqil ta’lim
materiallari bilan mustaqil ishlash ko‘nikmasini baholash mezonlarini ishlab chiqish,
belgilash, asoslab berish va undan foydalanishni ko‘rsatish lozim. Har bir ta’lim oluvchi
o‘zini o‘zi baholashi va o‘z faoliyatini to‘g‘rilashi yoki tashkil qilishga tayyorgarligiga
muvofiq holda mezonlar tanlaydi. Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarda
talabalarning o’quv va ijodiy faolliklarini oshiruvchi, ta’lim-tarbiya jarayonining
samaradorligini kafolatlovchi pedagogik texnologiyalarni qo’llashga doir katta tajriba
to’plangan bo’lib, bu tajriba asosini interfaol metodlar tashkil etmoqda. Talaba asosan,
o’zi o’zlashtirgan bilimlarni namoyish etadi, o’qituvchi esa uning fikrlarini tinglaydi,
zarur o’rinlarda o’qituvchi – talaba an’anaviy ta’limdagi suhbat ishtirokchilari savollar
bilan murojaat qiladi. Talabalar guruhi (jamoasi) bu vaziyatda butunlay sust
ishtirokchi, tinglovchi bo’lib qoladi. Bir qarashda talaba yoki o’qituvchi tomonidan
uzatilayotgan axborotlarning qabul qilinishi talabalar guruhi (jamoasi) uchun
bilimlarni o’zlashtirish imkoniyatini yaratayotgandek taassurot uyg’otadi. Biroq,
psixologik tadqiqot natijalarining ko’rsatishicha, shu tarzda qabul qilingan bilim
(ma’lumot)lar juda tez unutiladi. Hususan, amerikalik psixolog olimlar R. Karnikau va
F. Makelrouning o’rganishlariga ko’ra shaxsning tabiiy fiziologik – psixologik
imkoniyatlari muayyan shakllarda o’zlashtirilgan bilimlarni turli darajada saqlab qolish
imkonini beradi. Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo’yiladigan muhim talablardan
biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga
erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni talabalarga yetkazib berish
asosida ma’lum faoliyat ko’nikma va malakalarni shakllantirish, faoliyatini nazorat
qilish, ular tomonidan egallangan nazariy va amaliy bilimlar darajasini baxolash
o’qituvchidan yuksak pedagogik mahoratni, ta’lim jarayoniga nisbatan yangicha
yondashuvni talab etadi. "Kadrlar tayyorlash milliy dasturi"da ta’lim jarayoniga yangi
pedagogik texnologiyalarni kiritish ta’kidlanadi. Pedogogik texnologiya bu ta’lim
jarayoniga sistemali yondashuv bo’lib, unda ta’lim jarayonining tashkil etishda texnika
va inson imkoniyatlari hisobga olinadi va ularning o’zaro munosabati ta’limning
optimal formalari yaratilishiga zamin bo’ladi. Pedagogik texnologiyalarni quyidagi
tarkibiy qismlarga bo’lish mumkin: - ta’lim - tarbiya ishtirokchilari shaxsiga
qo’yiladigan ijtimoiy talablar; - hamkorlik faoliyati a’zolarining kasbiy tayyorgarligi; -
ta’lim jarayoning maqsadi, mazmuni, mohiyati, amalga oshirish vositalari; - ta’lim
jarayonini diffentsiyalashtirish; - ijodiylik. Ya’ni shaxs: manbani o’zi o’qiganida 10 %;
ma’lumotni eshitganida 20 %; sodir bo’lgan voqea, hodisa yoki jarayonni ko’rganida 30
%; sodir bo’lgan voqea, hodisa yokijarayonni ko’rib, ular to’g’risidagi ma’lumotlarni
eshitganida 50 %; ma’lumot (axborot)larni o’zi uzatganida (so’zlaganida, bilimlarini
namoyish etganida) 80 %; o’zlashtirilgan bilim (ma’lumot, axborot)larni o’z faoliyatiga
tatbiq etganida 90 % hajmdagi ma’lumotlarni yodda saqlash imkoniyatiga ega.
Talabalarda mantiqiy tafakkurni rivojlantirish uchun fikrlash xususiyatlarini
shakllantirish zarur. Fikrlash operatsiyalari asosida dars jarayoni faollashtiriladi. Bu
o’qituvchining: nima uchun?, qanday maqsadda?, sababalari qanday?, natija nima
uchun shunday bo’ldi? singari savollarning muhokamasi orqali amalga oshirilishi
mumkin. O’qituvchilarni evristik, muammoli vaziyatlarga tortish, tanqid, gumon
xolatlarini muhokama qilish, ulardagi muammolarni mustaqil holda topish va ularni
yechish uchun o’z loyihalarini tuzish va himoya qilish talabalar tafakkurining ma’nodor
va unumdor bo’lishiga xizmat qiladi. Ko’nikma va malakalarni shakllantirish bilimlarni
o’zlashtiribgina qolmay xilma-xil ko’nikma va malakalarni hosil qiladilar. Ko’nikma-
mashq qilish natijasida yuzaga kelgan xatti-harakatlarning avtomatlashgan usuli.
Fiziologik jihatdan ko’nikma bosh miyaning katta yarim sharlari po’stlog’ida hosil
bo’lib, vaqtinchalik nerv bog’lanishlarining barkaror tizimining funksiyasini
ta’minlaydi. Dinamik-stereotiplarni yaratish sharoitlari bir vaqtning o’zida
Ученый XXI века • 2022 • № 5-1 (86)
49
avtomatlashgan akt bilan murakkab analitik- sintetik faoliyatini yuzaga keltiradi.
Buning natijasida nafaqat ko’nikmalar, balki malakalar ham yuzaga keladi. Ta’lim
jarayoni tashkil etishning o’ziga xos metodlaridan biri ishbop o’yinlardir. Ishbop
o’yinlar munosabatlar sistemasini modellashtirish, faoliyat harakteristikasini tashkil
etishga yordam beradi. Ta’lim oluvchilarning ta’lim faoliyatiga ko’ra ta’limning
quyidagicha metodlari ajratiladi: 1. Tushuntiruv ko’rsatmalilik metodi – bu metod
reproduktiv metod bo’lib unda faoliyat o’qituvchi tomonidan olib boriladi. Talabalar
ta’lim jarayonida bilim oladilar, tanishadilar. Bu metod juda keng tarqalgan
metodlardan biri bo’lib, uni albatta takomillashtirilgan usullari mavjud. Bu
dasturlashtirilgan ta’limdir. 2. Reproduktiv metod – bu metodda talaba faoliyat
ko’rsatib, unda talaba berilayotgan bilimni qayta xotirada tiklab, olingan bilimni nusxa
sifatida qabul qiladi. 3. Muammoli ta’lim metodi – o’qituvchi tomonidan tashkil etilib, u
produktiv harakterga egadir. Ushbu metod orqali talaba bilim va malakalarini
shakllantiradi. Ushbu metodning takomillashtirish yo’llaridan biri ishchan o’yinlarni
tashkil etishdan iboratdir. 4. Qisman izlanish metodi – o’qituvchi nazorati ostida tashkil
etiladigan metod bo’lib, u ham produktiv harakterga ega bo’lib, bunda talaba ijod qiladi.
5. Tadqiqot metodi – o’qituvchi ilm yordamisiz tashkil etiladigan ta’lim metodi bo’lib, u
talabaning mustaqil izlanish, fikrlash va bilimlar transformatsiyasini talab etadi. Xulosa
sifatida yuqorida aytib o’tilgan barcha sifatlar yosh o’zgargan sari o’zgarib boradi. Ijodiy
ishda fikrlashning mustaqilligi va tanqidiyligi zarur bo’lib, u aqliy faoliyatning
produktivligini ta’minlaydi. Ta’lim jarayonida noanьanaviy metodlar talaba shaxsining
har tomonlama kamol topishiga zamin hozirlaydi. SHuni alohida taьkidlash joizki,
bugun biz ta’lim va tarbiya berayotgan talabalar vatanimizning ertangi kunini, taqdirini
belgilashda katta ahamiyat kasb etadi.
|
