Международный научный журнал № 3 (100), часть 1
«Научный импульс» Октябрь, 2022
328
TRANSPORT VOSITALARNING TABIAT UCHUN SALBIY TAʼSIRI VA BUGUNGI
KUNDAGI DOLZARBLIGI
Qilichev Ibrohim Fayzullayevich
O’zbekiston Respublikasi Qurolli kuchlar akademiyasi Radiatsion kimyoviy va biologik
muhofaza yo’nalishi 4-bosqich kursanti
Qilichev Jasurbek Fayzullayevich
Toshkent tibbiyot akademiyasi Termiz filiali davolash fakulteti talabasi
Mingturayev Dilshod Karimovich
Toshkent tibbiyot akademiyasi Termiz filiali davolash fakulteti talabasi
Annotatsiya:
Bugungi kunda tabiatni asrash global muommolarga aylanib bormoqda.
Tabiatni zararlovchi bo’lmish bugungi kundagi transport vositalaridan chiquvchi zaxarli
tutunlar ozon qatlamini yemirib bormoqda. Bu maqola tabiatni zaxarlab boruvchi har xil
biokimyoviy zararlovchi moddalarni tabiatga chiqarishimizga qarshi bir asos bo’la oladi va
bizni qiynagan barcha savollarga javob beradi.
Kalit so’zlar:
Ekologik qoidalar, issiqxona gazi, tirbandlik, shovqin bilan ifloslanish,
oldini olish.
Mavzuning dolzarbligi:
Inson ongli va oʻzi mustaqil harakat qilish tuygʻulari
shakillangan vaqtidan boshlab oʻzining zimasiga bir maʼsuliyatni yuklashi zarur bu- tabiat
va atrof muhit oldidagi gʻamxoʻrlik. Hozirgi kunga kelib
butun yer yuzini tashvishga
solayotgan global muammolardan biriga aylangani bu-ekologik muammo sanaladi. Shu bois
ham hozirda har-bir oʻzini maʼlum bir harakat tomon boshlay oladigan mustaqil fikrga ega
inson hoh u yosh yoki keksa boʻlsin tabiatga birdek maʼsul javogardir.
Maqsadi: Tabiatni asrash unga zarar beradigan biokimyoviy moddalar va ozon
qatlamini yemirilishini oldini olish.
O'rganish usullari:
Ekologik qoidalar rivojlangan mamlakatlarda avtotransport
vositalarining
chiqindilarini kamaytirdi, ammo bu transport vositalarining ko'payishi va har
bir transport vositasidan foydalanishning ko'payishi bilan qoplandi (bu ta'sir " Jevons
paradoksi ). Yo'l transport vositalarining uglerod chiqindilarini kamaytirishning ba'zi yo'llari
ancha o'rganildi. Energiyadan foydalanish va emissiya asosan rejimlar o'rtasida farq qiladi
va bu sabab bo'ladi ekologlar havo va avtomobil yo'llaridan temir yo'l va odam transporti
transportiga o'tishga chaqirish va oshirish transportni elektrlashtirish va energiya
samaradorligi.
Transport sektori asosiy manbadir issiqxona gazi Qo'shma Shtatlarda chiqadigan
chiqindilar (issiqxona gazlari). Milliy gazlarning taxminiy 30 foizi to'g'ridan-to'g'ri
transportga taalluqlidir, ayrim mintaqalarda esa ularning nisbati bundan ham yuqori.
Transport usullari AQShda gazlarning eng katta manbai bo'lib, 47 foizni tashkil etadi. 1990
yildan beri AQSh chiqindilarining umumiy o'sishining sof o'sishi.
Международный научный журнал № 3 (100), часть 1
«Научный импульс» Октябрь, 2022
329
Transport tizimlarining boshqa atrof-muhitga ta'siriga quyidagilar kiradi tirbandlik va
avtomobilga yo'naltirilgan shaharlarning kengayishi, tabiiy
yashash muhitini va qishloq
xo'jaligi erlarini iste'mol qilishi mumkin. Global miqyosda tashish chiqindilarini kamaytirish
orqali Yerga ijobiy ta'sir ko'rsatishi taxmin qilinmoqda havo sifati, kislotali yomg'ir, tutun va
iqlim o'zgarishi.
Transport chiqindilarining sog'liqqa ta'siri ham tashvishga solmoqda. Trafik
chiqindilarining homiladorlik natijalariga ta'siri bo'yicha o'tkazilgan tadqiqotlar yaqinda
o'tkazilgan so'rov natijalariga ko'ra, emissiya homiladorlikning
davomiyligi va, ehtimol,
bachadon ichi o'sishiga salbiy ta'sir ko'rsatishi bilan bog'liq.
Bugungi kunga kelib inson tomonidan ilm-fan sohasida yaratilgan texnologiyalar
sabab tabiatga salbiy taʼsir yetkazilmoqda.
Bular jumlasiga mashinalardan,n chiqayot zaxarli gazlarni misol qilishimiz
mumkin.Maʼlumotlarga koʻra, atmosfera havosidagi tashlanmalarning 1,3 million tonnasi
yoki 58 foizi transport vositalari, 924 ming tonnasi (42 foizi) sanoat korxonalari hissasiga
toʻgʻri kelmoqda. Chunki avtomashinalar soni yil sayin oshib, yoʻllarda tirbandliklar ortib
bormoqda va mashinalarning koʻp tirbant holatda turishi zaxarli moddalarni bir joyda koʻp
tarqalishiga olib keladi asosan bunday holatlar gavjum shaxar chorraxalarida uchraydi shu
sabab boʻlsa kerak togʻli
hududlarda istiqomat qiluvchi insonlar shaxarga kelganlarida
ifloslangan havoni
tasirida bosh ogʻrishi koʻngil aynishi kabi holatlar sodir boʻladi.Avtomobil divigatellarida
yonilg’ini yonishida atmosferaga chiqariladigan gazlar tarkibida 300 dan ortiq zaxarli
birikmalar bo’lib, buning 60% aerozol holatida atmosferaga chiqarib tashlanishi
avtotransportlar
hissasiga
to’g’ri
keladi.Avtomobillar
tomonidan
atmosferaga
chiqarilayotgan ifloslantiruvchi moddalar ulushi 50 foizga yetgan bo‘lsa, o‘tgan asrning 70-
yillarida bu ko‘rsatkich atigi 10-15 foizni tashkil etgan. Katta
shaharlar va zamonaviy
megapolislarda esa bu ko'rsatkich 65-70% ga yetishi mumkin. Bundan tashqari, emissiya
miqdori har yili taxminan 3% ga oshadi va bu jiddiy tashvish tug'diradi.jahon sog'liqni
saqlash tashkilotining ma'lumotlariga asosan, avtomobil transportini ishlashi natijasida
atrof muhitni zararlantirishi quyidagi ko'rsatgichlarga asosan harakterlanadi: masalan
AQSH da har yili 142 mln.t. Zararli moddalar atmosferaga chiqsa, buning 86 mln.tsi
avtomobillarni ishlashi natijasida hosil bo'ladi.
Hususan maʼlumot uchun aytishimiz joizki poytaxtimiz
toshkent shaxari uchun
Avtotransport vositalari har yili 395 tonna zaharli gazlar bilan ifloslantirmoqda.
Atmosferaga chiqarilayotgan gazlarning 90 foizi ular hissasiga to‘g‘ri keladi
O‘zbekiston bo‘yicha 2018 yilda atmosferaga 2 million 449 ming tonna zaharli gazlar
chiqarilgan bo‘lsa, ularning 60 foizi avtotransport vositalari hissasiga to‘g‘ri keladi va bu
rivojlangan davlatlarda belgilangan standartlardan 3 baravar ko‘p demakdir.
Jahon sogʻliqni saqlash tashkilotining hisob-kitoblariga koʻra, Oʻzbekistonda havoning
ifloslanishidan kelib chiqadigan yillik oʻlim darajasi har 100 ming aholi soniga 81,1 tani
Международный научный журнал № 3 (100), часть 1
«Научный импульс» Октябрь, 2022
330
tashkil qiladi. Aksariyat Yevropa mamlakatlarida ushbu koʻrsatkich 40 dan past, Ruminiya
59,3, Bolgariyada 61,8 ni tashkil etadi.
Xulosa:
Yuqorida sanab o'tilganidek, to'g'ridan-to'g'ri ta'sirlar shovqin bilan
ifloslanish va uglerod oksidi emissiyalar bilvosita ta'sirlar bilan birga atrof-muhitga bevosita
va zararli ta'sirlarni yaratadi. Bilvosita ta'sirlar ko'pincha yuqori oqibatlarga olib keladi, bu
esa buning teskarisi degan noto'g'ri tushunchaga olib keladi, chunki dastlabki ta'sirlar eng
katta zarar etkazishi tushuniladi. Masalan, ichki yonish dvigatelining to'liq bo'lmagan yonish
natijasi bo'lgan zarrachalar, nafas olish va yurak-qon tomir muammolari bilan bog'liq emas,
chunki ular nafaqat ushbu holatga, balki boshqa omillarga ham ta'sir qiladi. Atrof-muhitga
ta'sirlar odatda birma-bir sanab o'tilgan bo'lsa ham, ta'sirlar ham mavjud. Transport
faoliyatining sinergetik oqibatlari. Ular ekotizimga to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita ta'sirlarning
turli xil ta'sirini hisobga olishadi. Iqlim o'zgarishi bir nechta
tabiiy va inson tomonidan
yaratilgan omillarning yig'indisi. 15% global CO
2
emissiya transport sektoriga tegishli.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Transportning atrof-muhitga ta'siri (wikidea.ru)
2. Dolzarbligini yo‘qotmaydigan mavzu (kun.uz)
3. Tabiiy ofatlar: xususiyatlari, sabablari, turlari, oqibatlari - Fan - 2022
(warbletoncouncil.org)
4. Tabiat va inson o`rtasidagi munosabatlari (fayllar.org)
5. Qarshi davlat universiteti falsafa kafedrasi tabiat va ekologik muammolar
(denemetr.com)
