Nazariy Asoslar.
Kompyuter lingvistikasi prinsiplari: "Slenglar lug‘atining elektron taqdimoti" mavzusi kompyuter lingvistikasi prinsiplariga asoslanadi. Bu prinsiplar, elektron taqdimotlarda foydalaniladigan sleng so‘zlari va ifodalarni tushunish va tahlil qilish jarayonlarida yordam beradi.
So‘zlar va ifodalarni tarjima qilish: Nazariy asoslar orqali, sleng so‘zlari va ifodalarni turli tillarga va jihatlarga tarjima qilish jarayonlarida qo‘llaniladi. Bu, o‘quvchilarga sleng so‘zlarini va ifodalarni tushunish, ularning ma'nosini tushuntirish va ularni turli tillarga tarjima qilishni o‘rganish imkoniyatini beradi.
Korpus-lingvistikasi prinsiplari: Elektron taqdimotlarda foydalaniladigan sleng so‘zlari va ifodalarni tahlil qilishda korpus-lingvistikasi prinsiplariga amal qilinadi. Bu prinsiplar, korpus-tahlil usullarini va statistik metodlarni elektron taqdimotlarda foydalaniladigan sleng so‘zlari va ifodalarni tahlil qilishda qo‘llashni ta'minlaydi.
"Slenglar lug‘atining elektron taqdimoti" mavzusi kompyuter lingvistikasi sohasida tadqiqot metodologiyasi va nazariy asoslari asosida o‘rganiladi. Bu metodologiya va asoslar o‘quvchilarga elektron taqdimotlarda foydalaniladigan sleng so‘zlari va ifodalarni tushunish va tahlil qilishni o‘rganish va ularga qo‘llanishni o‘rganish imkoniyatini beradi.
Asosiy qism
Slenglar lug‘ati va uning ahamiyati
Slengning ma'nosi va ahamiyati. Sleng, ko‘cha tillardan o‘tgan so‘zlar va ifodalardir, madaniy qatlam uchun o‘zlariga xos ma'nolarga ega bo‘lgan tilda ishlatiladi. Slenglar, jamiyatda, axborot texnologiyalari sohasida, onlayn kommunikatsiyada keng qo‘llaniladi va bu esa kompyuter lingvistikasi sohasidagi tadqiqotlar uchun muhim mavzu hisoblanadi.
Slenglar lug‘ati turlari va mavzulari. Slenglar lug‘atlari turli sohalarda yaratiladi va foydalaniladi, masalan, texnologiya, musiqa, sport, jamiyat va boshqa sohalar. Shu sababli ushbu lug‘atni alifbo tartibida va sohaga doirligiga qarab tartiblash joizdir.
Sleng - norasmiy tilning keng tarqalgan turi, ammo uning moslashuvchan tabiati va ma'lumotlar resurslarining kamligi mavjud tabiiy til tizimlari uchun qiyinchiliklar tug‘diradi. Biz jargon kontekstida ma'ruzachining so‘z tanlashini modellashtiruvchi ramka ishlab chiqish orqali jargonlarni mashina aniqlashiga qaratilgan loyiha yaratishga dastlabki qadamni qo‘yamiz. Bizning tizimimiz jargondan foydalanishda sintaktik va kontekstual bilimlarni o‘z ichiga olgan holda so‘zning an'anaviy va jargon ma'nolarini bog‘lash orqali yangi jargon ma'nosini kodlaydi. Biz asosni ehtimollik xulosasi va neyron kontrastli o‘rganish kombinatsiyasidan foydalangan holda quramiz. Biz uchta jargon lug‘atiga jiddiy baho beramiz va bizning yondashuvimiz nafaqat zamonaviy til modellaridan ustun ekanligini, balki 1960-yildan 2000-yilgacha bo‘lgan jargon so‘zlarning tarixiy paydo bo‘lishini ham chastotali lug‘atlarda ko‘rsatamiz. Biz taklif qilingan modellarni sharhlaymiz va qarama-qarshi o‘rganilgan semantik makon jargon va an'anaviy so‘zlarning o‘xshashliklariga sezgir ekanligini aniqlaymiz. Bizning ishimiz norasmiy tilni avtomatlashtirilgan yaratish va talqin qilish uchun imkoniyatlar yaratadi.1 Yuqoridagi fikrlarni o‘qib o‘zbek tilida ham sleng so‘zlar, jargon va argolarning bazasini yaratish juda muhim ekanligini bilishimiz mumkin. Masalan, jargonlarning lingvistik resursini shakllantirish orqali ijtimoiy tarmoqlarda jargonlardan foydalangan(so‘kingan) foydalanuvchilarni avtomatik bloklash yoki spam qilish dasturini tuzishimiz mumkin bo‘ladi.
"Sleng" atamasi tilshunoslikda birmuncha kechroq paydo bo‘ldi. Sleng soʻzi ilk bor Buyuk Britaniyada XVIII asrda “haqoratli soʻz” ma’nosini bildiradigan birlik sifatida qoʻllangan. Argot soʻzi esa fransuzcha boʻlib, fransuz tilidan ingliz tiliga oʻtgan va mazkur birlikka ma’nodosh soʻz sifatida ishlatila boshlangan. Shunga koʻra sleng va argo soʻzlari oʻzaro sinonim sifatida qaralgan.1850-yillarga kelib, mazkur termin “noqonuniy” oddiy leksikaning ifodasi sifatida keng qoʻllanila boshladi. Ayni paytda uning jamiyatning quyi tabaqalari qoʻllaydigan “sleng-lingo” va turli toifa vakillari foydalanadigan “argot” singari sinonimlari ham paydo boʻlgan. Mazkur termin gʻarb tilshunosligi an’analariga xostermin sanalib, turli lugʻatlarda va sotsiolingvistikaga oid adabiyotlarda uning “jargon” (guruhlar jargoni, yoshlar jargoni) terminiga yaqin turishi qayd qilingan.
Sleng deganda odatda og‘zaki nutqda voqelangan jamiyat a'zolari uchun norasmiy bo‘lgan nutq shakli sifatida qaraladi. Unda ekspressivlik, so‘z o‘yini va zamonaviy neoligzmlar sun'iy shakllantiriladi. Kattalar tushunmaydigan muayyan lug‘aviy zaxiraga bo‘lgan holda suhbatlashadilar. G‘ayritabiiy so‘zlar, vulgar, so‘kinish so‘zlar hamda yoshlar o‘zlarining dunyosidan kelib chiqqan holda o‘ylab topilgan atamalardan keng foydalaniladi. Slenglarning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, boshqa slenglar(jargo va argo) singari umumiy tilning fonetik va grammatik asosidagi leksikadan tuzilgan, og‘zaki nutq shakliga ega bo‘lgan, ba'zan qo‘pol va betakallufligi bilan farqlanadi. U tez o‘zgaruvchanlik, avlodlarning almashinuvi bilan asoslanadi. O.I.Ermakova fikricha, "har qanday nutqiy ekspressiv birlik slengga aylanishi bilan neytrallashadi va o‘ziga xos semantikaga ega bo‘ladi. "Sleng" so‘zining ma'nosi "og‘zaki nutq" va "so‘zlashuv" tushunchalariga yaqindir.2
Shuningdek, yoshlar o‘z tillari orqali so‘z boyliklarini boyitib boradilar. Har bir avlodning o‘z davridagi tili bo‘ladi. Zamonaviy slenglar esa jamiyatning barcha sohalarida keng tarqaldi, ommaviy axborot vositalari, filmlar va hatto zamonaviy adabiyotlarda ham uchratish mumkin. Slenglarning kundalik muloqotda asossiz ishlatilishi milliy tilni to‘sib qo‘yadi. Vaholanki, ularning foydalanishini ham ta'qiqlash foydasiz, lekin milliy tilning buzilishiga sabab bo‘lmasligi kerak.
Sotsiolingvistik birliklar orasida koʻp foydalaniladi noadabiy leksik qatlamga oid birliklar hamisha oʻrganilishga kerak. Garchi yozma nutqda kamdan-kam ishlatilsa ham, ogʻzaki soʻzlashuv nutqida faol qoʻllanishda boʻlgan jargon, argo va slenglar ilmiy tadqiqi masalasi hamon muhim boʻlib turibdi.
Slenglarni aniqlash 2 asosiy sababga koʻra qiyin vazifadir. Birinchidan, jargon, argon va slenglar vaqt bilanchegaralangan hodisa. Ya’ni muayyan sleng vaqt oʻtishi bilan muomaladan chiqib ketishi mumkin. Bir paytlar sleng deb hisoblangan birlik va iboralar vaqti kelib eskirishi mumkin. Bunday birliklarning oʻziga xos jihati shundan iboratki ular doimiy oʻzgaruvchandir. Yoki ular asta-sekin standart leksikaga kirib, barcha uchun tushunarli birliklar qatorida baholanishi mumkin.
Sleng standart tildan rasmiyatchilikning yoʻqligi bilan farq qiladi. Ommaviy madaniyat, texnologik taraqqiyot va ijtimoiy oʻzgarishlar ta’sirida har bir tilda doimiy ravishda yangi slenglar paydo boʻladi. Misol uchun, ijtimoiy media platformalarining yuksalishi natijasida bugungi kun tilinizga “LOL” (baland ovozda kulish), “AUF” (qoyil qolish vaziyatiga xos) kabi yangi slenglar kirib keldi. Bu birliklarning aniq izohi koʻpchilikka ma’lum emas. Lekin nutq vaziyatini toʻgʻri anglash va talqin qilish uchun ularning ma’nosini tushunish kerak. Slenglar qiziqarli va kreativ boʻlsa-da, ular chalkashlik va notoʻgʻri muloqot sharoitini yuzaga keltirishi mumkin.
Shunday qilib, slenglar noadabiy leksikaning ajralmas qismi boʻlib, nutqqa rang-baranglik bagʻishlaydi. Ma’nosini tushunish ba’zan qiyin boʻlsa-da, ular til va jamiyatning doimiy oʻzgaruvchan tabiatini aks ettiradi, turli ijtimoiy guruhlarning qadriyatlari va tajribalari haqida ma’lumot beradi.
Elektron lug‘atlar: afzalliklari va xususiyatlari
Zamonaviy kompyuterning paydo bo‘lishi lug‘at yaratish tarixida tengi yo‘q leksikograflarning bir qator orzularini amalga oshirdi. Ushbu elektron lug‘atlarning eng yovvoyi ko‘rinishlariga erishish barcha tanib bo‘lmaydigan ma'lumotnoma ishlariga olib kelishi mumkin. Bu potentsial, afsuski, amalga oshirilishi kerak. Ushbu maqolaning maqsadi “insonga yo‘naltirilgan elektron lug‘atlar” (qisqa EL lar uchun) haqida gap ketganda, asosiy yutuqlar va kelajak istiqbollarini tahlil qilishdir.3
Elektron lug‘atlar, internet asosida yaratilgan va elektron xususiyatlarga ega bo‘lgan lug‘atlar hisoblanadi. Ular internet matnlarini, elektronik kommunikatsiyani, sayt haqida ma'lumotlar va boshqa onlayn manbalar orqali yaratiladi. Quyidagi afzalliklar va xususiyatlar, elektron lug‘atlarining mahsuldorligini ko‘rsatib beradi.
Tezlik va so‘zlar soni. Elektron lug‘atlar, internet asosida saqlanganligi uchun traditsionallikdan farq qiladi. Bu xususiyat ularga tezlik va keng ko‘rib chiqish imkoniyatini beradi. Ular o‘zlarida bir nechta so‘zlar, ifodalarni va ma'nolarni o‘z ichiga oladi.
Yangilanuvchi. Elektron lug‘atlar dastlabki versiyalari bilan solishtirilib, yangilanadi va modifikatsiyalash mumkin. Bu, so‘zlar, ifodalarni va ma'nolarni yangi tilga ya'ni yangi slenglar, so‘zlar, so‘z birikmalari va ifodalar ko‘rsatilishiga imkon beradi.
Interaktivlik. Ba'zi elektron lug‘atlar interaktivlikni taqdim etadi. Bu, foydalanuvchilarga so‘zlar, ifodalarni qidirish, qo‘shimcha tushuntiruvlar olish va hattoki til o‘rganish jarayonida ham qo‘llanishlari mumkinligini beradi.
Multimediya tushuntirish. Elektron lug‘atlar ba'zi turlarda rasmlar, audio va video materiallar bilan ta'minlanadi. Bu, foydalanuvchilarga so‘zlar va ifodalarni tushunish va eshitishda yordam beradi.
Foydalanish qulayligi. Elektron lug‘atlar internetga kirishga kerak bo‘lmaydi. Ular onlayn tarzda foydalanishga tayyorlanadi va undan foydalanish ham qulay va samarali bo‘ladi.
Juda ko‘p til va mavzularda mavjud. Elektron lug‘atlar juda ko‘p tillarda va mavzularda mavjud bo‘lishi mumkin. Bu, o‘qitish, tarjima, elektron kommunikatsiya, texnologiya va boshqa sohalarda foydalanuvchilarga yordam beradi.
Qo‘llanishlar ko‘payishi. Elektron lug‘atlar internetning global xizmati tufayli dunyoning har qanday nuqtasidan foydalanish imkonini beradi. Bu esa ularni xalqaro foydalanish uchun qulay qiladi.
O‘zbek tilida qo‘llaniladigan sleng so‘zlaring elektron lug‘atini yaratish kelgusida milliy korpusining ba’zi muammolari uchun yechim bo‘la oladi. Masalan, mashina tarjimasida, NLP da, morfologik analizatorning tadqiqotlarida lingvistik resurs vazifasini o‘tashi mumkin. Bundan tashqari elektron lug‘atimiz tarjimalarning aniqroq ifodalanishi, semantik tahlildagi noqaniqliklarni bartaraf etish, o‘zi bilan biriktirgan so‘zlarning statistikasi orqali sintaktik tahlilda gapdagi so‘zlarning turkumlarga bo‘linishida ham muhim rollarni ijro etadi.
Slenglar lug‘atining elektron taqdimotiga oid texnik talablar
Slenglar lug‘atining elektron taqdimoti uchun texnik talablar quyidagi ko‘rsatmalarda aks etadi.
Veb-platforma yaratish: Elektron lug‘atni taqdim etish uchun bir veb-platforma yaratish talab etiladi. Bu platforma, foydalanuvchilar uchun interfeysni taqdim etishi, ma'lumotlar bazasini saqlash, qidiruv funksiyalarini taqdim etish va elektron taqdimotni muvaffaqiyatli boshqarish imkoniyatlarini ta'minlash kerak.
Qidirish tizimi: Elektron lug‘atda foydalanuvchilar uchun qidirish tizimi talab etiladi. Bu tizim, foydalanuvchilarga so‘zlar, ifodalarni va ma'nolarni qidirishda yordam berishi, to‘g‘ri natijalarni ko‘rsatishi va ko‘plab variantlarni taqdim etishi kerak.
Interaktivlik va yuqori foydalanuvchi tajribasi: Elektron lug‘at interaktivlikni taqdim etishi va yuqori foydalanuvchi tajribasini ta'minlash talab etiladi. Bu, foydalanuvchilarga so‘zlar va ifodalarni boshqarish, yangilash, foydalanuvchi sharhlarini qo‘shish va boshqa foydalanuvchilar bilan munosabatda bo‘lish imkoniyatlarini taqdim etishni o‘z ichiga oladi.
Mobil ilovalar uchun moslashuv: Elektron lug‘at, mobil ilovalar uchun moslashtirilishi kerak bo‘lgan talablarga javob berishi kerak. Bu, foydalanuvchilar uchun mobil qurilmalar uchun ilova taqdim etish, ilova interfeysini o‘zgartirish va optimallashtirish imkoniyatlarini taqdim etishni talab qiladi.
Xavfsizlik: Elektron lug‘at tizimi, ma'lumotlar xavfsizligi va maxfiylikni ta'minlash uchun kerakli texnik uskunalarni o‘z ichiga olishi talab qilinadi. Bu, foydalanuvchilar ma'lumotlarini himoyalash, identifikatsiya va autentifikatsiya usullarini taqdim etish va ma'lumotlar bazasini hakerlik va xakkerlikdan himoya qilishni o‘z ichiga oladi.
Skalalash va qo‘llanish osonligi: Elektron lug‘at, ko‘p qo‘llaniladigan va ko‘p foydalanuvchili veb-platformalar bo‘lishi mumkin. Bu esa tizimni keng doiraga moslashtirish, ko‘p foydalanuvchilarni qabul qilish va ko‘p tarmoqlar bilan birlashtirish imkoniyatini taqdim etishni talab qiladi.
Bu texnik talablar, elektron lug‘atning muvaffaqiyatli ishlab chiqilishi, taqdim etilishi va foydalanilishi uchun muhimdir. Ular, foydalanuvchilar uchun yaxshi tajriba va xavfsizlikni ta'minlashda juda muhimdir.
Slenglar lug‘atining elektron taqdimoti uchun texnik talablar turlicha bo‘ladi. Eng avvalo slenglar haqida to‘liq ma’lumotlar olib tilshunoslardan ularning lug‘atlarini yig‘ish kerak. Agar ularning shakllantirilgan lingvistik bazalari bor bo‘lsa, o‘sha bazadan foydalaniladi.
Ushbu lug‘atni shakllantirish jarayonida foydalanuvchi interfeysini yaratishda quyidagi shakllardan foydalanadi:
Ishlash Platformasi. Lug‘at web asosida (browser-based) yoki mobil ilova (iOS, Android) sifatida mavjud bo‘lishi kerak.
Dizayn. Minimalistik va intuitiv dizayn. Qidiruv va filtr funksiyalari aniq ko‘rinadigan bo‘lishi lozim.
Qidiruv Funksiyasi. Tez va aniq qidiruv natijalari taqdim etilishi kerak. Avtomatik to‘ldirish va to‘g‘ri yozilmagan so‘zlarni tuzatish imkoniyati bo‘lishi kerak.
Turli tillardan foydalanilish. Lug‘at bir nechta tillarni, jumladan o‘zbek va ingliz tillarini qo‘llab-quvvatlashi kerak.
Ushbu lug‘atimiz xavfsizlik va ma’lumotlarni o‘zida saqlashda turli hujumlardan himoyalangan bo‘lishi darkor. HTTPS orqali barcha ma’lumotlar uzatilishi bilan xavfsizligi ta’minlanishi kerak. SQL Injection, XSS kabi hujumlardan himoyalanishi lozim.
Bulutli saqlash (AWS, Google Cloud, Azure) yoki mahalliy serverlarda saqlangan himoyaga ega bo‘lishi lozim. Ma’lumotlar zaxiralanishi va qayta tiklash imkoniyati mavjud bo‘lishi ham ushbu lug‘atning xavfsizlik tomonlarini qo‘llab-quvvatlaydi.
Bundan tashqari, quyidagi jihatlarga ham alohida e’tibor qaratish lozim.
|
