!7iI*O) keltiramiz. y
ho’1 ib, ulami quyt›sh shamolining qiladilar.
elt.ktrunl ari
bnınbardimon
sathga o‘tish orqali lj vminessensi
Shu hOdİSa uchun
energctik sa1lar va clcktron
keltrilgan.
*‘tishlar
*W°ridagi rasmda
I I.3 msmda ’‹Y sathdan ' D.• asnsiy sathgo o’tish ta-svirlartgan. '/J/ sathning cnergi}’asi esa I .96 eV
o’tish >^ keyingi sathdan
'@) kislorod atomi 0,56 mkm tp‘lqin uzıınlikdagi yashil nur chiqaradi, ’D 2 sathdan asosiy sathga o‘tishda u 0,63 mkrn dagi qizil nur chiqatadi. Uncha giyin bo‘lmagzn shu hisobni ko‘rajlik. Boming chastotaiar qoidasi deb etalgan postulatiga ko‘ra nurlanish chastotasi
_ z * ı
h lı ,
bunda c - foton energiyasi, bundan
(11.3)
' * ı — ı (11.4) kelib chiqadi.
(11.3) formulaga 1 l.3-rasmdagi energetik sathlar energiyasini
son qiyma'!•,rini qo‘yamiz.
m=03610”m=A56nx
Lyuminessensiya nurining to‘1qin uzunligi yutilgan yorug‘ likni (Stoks qonuni) to‘lqin uzunligidan katta. Bu xulosa lyuminessensiyaning har bir akti uchun yozilgan energiyatiing saqlanish qonunidan keith chiqadi. Lyuminessensiyalanuvchi molekulaning yutgan foton energiyasiii
g _ hc p}
(1 1.5)
desak, u holda molekula chiqargan fotonning energiyasi
Uyıarga , .mor kelgan to‘lqin ıızunlikla'r *: va *
fonnulalar yordarnida topiladi. Yutilgan foton energiyasining bir qismi lyuminessensiyaga moyil moddani molekulasini uyg‘otishga sarflanadi. Qolgan qismi esa jismning ichki energiyasini (molekulalaming tartibsiz kinetik energiyasini) o‘zgartirishga sarflanadi. Shulting uChun
- 132
Bo’ladi. °ı * ° bo‘lgani uchun * * * yoki › ^ . Bu esa stoks qonunidir. E=0 da yutilgan va chiqarilgan fotonlaming energiyasi teng, ya’ni *ı - •ı . Shuning uchun *ı = . Bu holni
re-onans nurlaıtislı deyiladi. Rezonans nurlanish natriy lampasi
yordamida natriy bug‘larini lyuminessensiyalanishida kuzatish mumkin. Agar lyuminessensiya energiyasini £t, yutilgan energiyan $0 desak, u holda ularning nisbatini lyuminessens 'aning energetik chiqishi deyiladi,
Agar chiqarilgan fotonlar sonini o , yutilgan fotoıılar sonini o desak, u holda,
nisbatııi olamiz. Bunda <ı " ÇGJ, Ep - mm bo lgani iıchun lyuminessensiyaning kvant chiqishi
B = —
Bu tormulaga lyuminessensiya bryant rhıqtshi deyiladi,
Qutb yog'du1arini paydo bo‘ lishida kosmos elektronlarini kimler od va r::of molekulalari bilan to’qnashishi rol o'ynaydi. To qnaslıish atom va molekulalar uyg'onadilar yoki ionlashadilar, Birinchi holda atom (molekula) ni uyg‘ongan holatga o‘tishi natijnsida mikrozarralar (atom. molekula, ion) ning elektron qobig‘ida o’zgarishlar ro‘y beradi. lkkinchi holda esa ıoikrozcrralarning elektron qobig‘i qisman btıziladi; mikrozarrn elektronini yo’qotadi va atomar yoki molekulyar ionga aylanudi. Uyg‘ongan mikrozarra asosiy holatga o‘tadi, ion esa elektron bilen rekombinasijalanadi. Ikkala holda ham uyg‘onish energiyasini olib ketuvchi foton hosil bo‘Iadi va bu nurlash lyuminessensiyali rıurlanish bo‘1adi. Qutblarda kuzatiladigaıı qutb yog’dusi jarayoni ana shundaydir (11.4. rasm}.
11.4-ras- Qutb yog‘dusi zpektri.
lonlashgan azot molekulalari rekombinatsiya spektming zangori va binafsha tasmalarini nurlaydi. lJyg’ongan kislorod atomlari esa yashil (k=0,56 mknı) v;j qizil (0.63 mizrı) chiziqlami chiqaradi. Uyg’ ongan azot molekulalari qixil nurlami chiqaradi.
Azotning zangori chizigü va kislomdning yashil c’ hizig i juda
intensiv nurlanish hosil qilganİ uchun qutb yog'dusi asosan zangori - yashil rangda tovlanndi.
Niına uchun kislorud spcktridagi qizil chiriqning intensiv ligi zangori clıiziq intensivligigo nisbaıan kuchsix? Esingizda bo’lea kernk, I I.4-msmda kislorodning cnerpetik sathlari va o‘tishlarini kc›’ rsatgon edik. lJamma gap shundaki kislorod atomining .S, ia ’C; snthloriJa atomning yashash x’aqti turlichaJir. Rcritgan ht 1at‹1n bir att›m «uzoqroq›. ikkinchisi «qisqaroq» 3ashmhi
«ri». nilcii«i»lTtlardan tashkil topgan sistema uchun - jashitsh vaqt o‘rtacha kattalikdir. Kislotodni '.'L sathida atomning yashash x’aqti 0.7 s bo’lsa, ' D• satliida atomning yashash vaqti 100 s Air. Ko‘rib turibsizki farq ancha knttn. ’N; holstds bo‘1gan kislorod atomi asosiy holatga o’tgunchn uzoq «yashaydi». Atom ushbu holatdan asosiy holatga o tguncha be’ lgan vaqt oralig’ida unga boshqa biror atom yoki biror erkin elektron kelib urilishi mumkin: bu tti’qnashish tufayli binning ntoni zarraning ortiqcha ene'8 vasini olib nsosiy hola' b* '›‘ tishi muinkin. Natijada bu holda
0.6.1 mkm tu 1qin urunlikka cga bo Igan foton chiqmasligi mumkin. ’.$, sathdan lDt sathga o'tishda kislorodning barcha atomlari ishtimk ctishi mumkin, aksincha l /7t sathdan asosiy sathga o'tishda esa faqat ayrirt atomlar8i ni ro1 o yna5 hi mumkin.
Shuning uchun ham qixil nurlanish intensivligi yashil nurning
intensivligiga nisbatan ancha kamdir.
lfiozirgi kunda qutb yog’dusining ko‘p mexanizmlari
tushunar1i. Shunga qaiam a\' Liz hilmagan sirlar hand ko‘p.
131
hlasalan. mima uchuıı ınagnit‹ısferaning duıni clektrtınlarni lezlantiradi x’a fokuslaydi'? N ima uchun tovlanish zonasi c»al shaklda. nima uchun qutb yog’dtısi ayrirrı hollanda qasir-qusir shox qinlnr bilnn I o ladi'' Dcnpizlarirıing shu’lalanishi. tirik orgunizmlamin(; shu’lalanishi ham lyumincssensiyu hodisasi bilan tushuntiriladi. I3cngixning shu’la l anishi tirik organizmlarning nurlanishidir. 1 ltıxirgı r•› du nurlt»'chi tirik organizınlami 1100
dan ko y h‹^1i RTî 9!an}2an. BoktCriyala dan tonih tu ax’rim
haliqlar acl\o L1"zidan nur chiqaradi. Çufuqlikda esa hor xil hashamtlardan q‹› ng iy, chivin va h.) tortih t‹› »şrim qushlargacha n‘z.idan nur chiq8radi. T3u n\ırIanishnin¿ mexanirmlari hani I}vminesscrısi}'a h‹›disesi bilan tushuntiril8Ji.
1. 4lnlckuî, ar spcktrlaming turlari necha .xii be ladi?
Garmonik x a an armt›nİk onsilyator ttıshtınclıalarîni
t,rıshuntirinp
Lyuınincssensija hudisasini tushuntirirıg.
3.ütoks ›-a nnıistoks chiziqlari haqida m lumtfl hering.
Foydnlanilgan adabiş'otlar:
84.. 1969:
Mııp, 2001, 5 l9 c.
5. Sl.B.florhcıııırıc•iiıı CrpoeHııe it QH3ıpıecKxe csoflcTaa
sıo.oexy.a. M.. I 98fi
ö.}¡i}p:.'/\v\ve'. cul1info.ru./lulİe;t’
7. http:/.'www'.ru.wikioediâa.org
it. v•ww.ihtik.1ib.nı.travis.htmBzfî.aııcrıexa ÎJxraxa.?lırTcpnıypa
YO XII kf IIH.
|
