_ • _ “’
11.1-rasm. Ikki ntomli moleltuta ming energctik sathi. a va b
- elehtron. natblarii s" va v” — febranlna sathning want
sonlari: .I' va d" - a3lanma encrgetiit aathning kvant soalari.
Bunga sabnb. birinclıidan, etomlami bir-biriaa nisbntan tebranishi hu‘lsa. ikkinchi sabab molekulani xaxlil formada aylanishidir. Tebranish va aylanish harakatining energeıik ıhlari ki antlangan. l3irc›q bu cncrgetik sathlar orasi‹1ngi masofn jııdn yaqin. ayniqsa. nylanish sathlari orasidagi ma.sofn juda kichik
- ı c • ›r . Natijnda atc›mning har bir sathi lebranish ı a aylanish
127
xarakterlariga moe kcluvchi bir qancha sathlnrga ajrnlııdi (1 I . I •h
Shunday qilib, molekulaning energetik snthini uch lurgn: 1. elektronlar energetik sathlarga. 2.tebranish. 3.ay1anish energetik sathlarga ajmtish mumkin (I 1.2-rem)
Bir-birigu juda yaqin joylashgnn bundny energetik .sathl, r or«sida o'lishlar ,}arayoni bn‘lganda bir-bt•ıs• j•° ›ası• ^ ’is•n juda ko’ p spektral chiziqlar hosil bo‘ladi. " •9'q8tan bu chiziqlarni bir-biridan ajmtish giyin, shuning uchun ham ular yo‘l-yo 1
spehtrlar dcyiladi. Har bir ınolekula faqat o’ziga xos bu’ lean ana shundaj spcktıga ega. Agar modda qattiq (yoki sujuq) holatda yotgan Ixı‘1sa u holda, ularni tashqi elektmnlari yok i molekulalari bir-birlarini qoplaydilar. Ularni energetik sathlari o‘ zgaradi va o zaro ta’sir tufayli yoyilih, energetik zonalar hosil qiladİ (1 1.1-ı’ rasm). Qottiq jisınlarda atomlar soni juda ko’p. shu sııbabli zonalarda joylashgan chıziq)ar ham judn zich ›a duyarlı uzluksir. Ru esa ulami spektri tutash ekanligidan dalolat &radi. liristall rorıalarida ushbu sathlar orasidagi masofa juda kichik. Marian. zona kengligi et" mashtabida I eV ga tcng desak. zona sathlari orasidagi masora taxminan ı o " eV ga teng bo’ladi. C“hunki 1 moldagi atomlar soni )S=6 10" ta desak. u holda sathlar ornsidapi
masofa — to’ ga teng bo’1odi.
- 12fJ -
I I.2-§. Lyumiiiexsensiyu spektri
Nokoyercnt scchilishga misol tariqasida, energetik sathlar va elektmn o‘ti.shlarni yanshi tushunish maqsadida lyuminessensiya hcdi.sa.sini ko‘rish mumkin.
Nima uchun turli jismlar va muhitlar nur chiqaradi? Bunga sabablar ko‘ p. Birinchidan. yorug'likning jism yoki muhitda qaytishi va sochilishi tufayli ushbu jism va muhit yorug’likni aks ettirib turishi mumkin. Masadan, Oy yoki kund 8 Oâflıofl.
Ikkinchidan. yuqori tcmpcraturalarda jism yoki muhit o’zidan nur
chiqarishi mumkin. Masadan. Quyosh, elektr lampochkasining qizdirilgan tolasi. gulxan alangasi va hokazu. Llchinchidan. qirdirish bilan bog' liq bo Imagan holda jism yoki muhit o‘zidan "sovuq nur" chiqarishi mumkin. Jism yoki muhimi ”sovuq nur™ chiqarishiga lyuminessensiya deyiladi. Kundurgi yorug‘lik manbai yordamidn televizomi nurlayotgan ekraniga qarnganinıizda, dengizning shu’ lalanishi lyuminessensiyaga -misol 1x›‘lishi mumkin. Qutb yog‘dusi ham lyuminessensiya hodisa.sidir. 1.yuıninessensiya nurlanishi bilan issiqlik nurlanishining tahiati bir xil ikknlasi ham bir xil elektromagnit tabiatga ega. I. c•kin lyumincssensiya nurlanish issiqlik nurlanishidan keskin farq qiladi. Issiqlik nurlanishi muvozanatli nurlanish lxı’ leo, lyuminessensiyo nurlanishi nomuvozanatli nurlanishdir. 1 j uınincssensiya bo lishi uchun jism (muhit) dastlab vaqt dax’tımida energiya yig’ishi kerak bo' ladi. G‘am1angan ushbu cnergiyani w, g’‹ani h enrrgivasi deyiladi. So‘ng bu energiyani jism tmuhitl qayıa nurlaydi. ya’ni lyuminessensiya nun vujudga keladi. Lyumincssensiyalanuvchi moddaning atom yoki molekulnsi xuddi issiqlik manhaining nurlanishiga o‘xnhab. tashqaridan olgan energijani o‘zida yutib, uyg’ongan energetik holatlariga o‘tadi. Biroq, ushbu yutilgan engrgiya molekulalaming
faqat bir qismini uyg‘otadi va 7u tilgan energija boshqa molekulalarga uzatilmaydi. Shu sabehdan ham. bu hodisa mu› ozanatli issiqlik nurlanıshidan farq qilib zıomm'ornnoıfi
ııurluni.eh dek ataladi. t.'yg’ongan jism (muhit) shu rahotiyoq 10 ' 1 tl^ vaqt ichido nurlanishi mumkin. Jismning energetik
uyg‘onishi bilan nurlanishi bir vaqt ichida ro‘y bersa, bunday nurlanishni lluoressensiya deyiladi. Lyuminessensiya uyg'onish enerçiyasiga tashqi energiya berishdan to‘xtalgandan so‘ng hani davom etsa fosforessensiya deyiladi. J”elevizor ekranida biz fluoressensiya. soat siferblatini nurlanishi yoki yo‘1 ko‘rsatkichlariııi nurlanishi fosforessensiyaga misol bo‘la oladi. Qutb yog‘dusining lyuminessensiyasi ham fluoressensiyasidir. Lyuminessensiyani turli yo‘llar bilan hosil qilish mumkin. Ulardan ayrimlarini ko’ramiz: fotolyuminessensiya (yorug’l1k ta’sirida modda zarralarini uyg‘otilishi), xemilyuminessensiya (ayrim kimyoviy reaksiyalami energetik uyg‘ otish hisobiga), elektrolyuminessensiya (gazlarda elektr maydon ta’sirida elektr razryadini hosil bo‘ lishi hisobiga), katodolyuminessensiya (lyuminessensiyaga moyil moddani elektron dasta yordamida bombardimon qilishdagi cnergiya hisobiga). Masadan, televizor trubkasidagi lyuminesscnsiya katoddan chiqa3 otgan elektronlar dastnsi yordamida ekranda surtilgan modda zarralarini uyg’otishi tufayli yuz beradi. Qutb yog’dusi lyuminessensiyasi ham katodolyuminesscnsiyaga misol bo’ladi. Uslıbu lyuminesscnsiya biz.ni atmosferamixga kirib kelayotgan elektron oqimi tufayli yuzaga keladi, chunki bizning atmosferamiz atom, molekula va ionlardan tashkil topgan bo‘lib, hu holda ular ekran vaziFasini bajaradi.
Lyuminessensiyalanuvchi modda ham biror tempcraturaga ega. U ham atrofdagi moddalar kabi nurlaydi. Lyuminessensiya — jismning issiqlik nurlanishi tepasidagi ortiqcha nurlanishdir. Lyuıninessensiya nurlanishi to’xtaganda faqat issiqlik nurlanishi qoladi. Lyuminessensiya hodisasi uyg‘ongan holatdan nsosiy holntga o’tixh jarayonida yuz beradi va bu paytda u qo‘shni molekulalardan energiya olmaydi. Lyuminessensiya to‘xtagandan so‘ng sistema muvozanat holatga o’tadi va shu temperaturaga mos issiqlik nurlanishi vujudga keladi.
Lyuminessensiya hodisasi — kvant hodisa. Lyuminessensiya o‘zining davomiyligi bilan bo5hqa optik hodisalardan fark 9'lildi.
likni xaraklerlgPdi.
Lyumincsscnriya fiz.ikasi k• ant
tufayli
ıushunarli bo‘ladi. l’ashqi energiyq
ta'SiFid$ lyuminesscnsiya-
lanuvchi moddalnrning uyg‘ongart
lTlİkrormrai i
(atom. ion.
molckula) energiyasi kvantlanadi vg ^»ıq bir diskwt qiymatlarga
qiymatlari ham turlicha bo‘ladi.
kichik bo‘lgartdagi sathni ooo. i‹g
ikroZarralar
d€'}'iIadi.
tyg'onish
energiyasi esa mikmznrrnlarni
o’li.shido ro‘y bemdi. Bu sathdan
°ys-•n
biriga
yuki bir qancha saro• h
orqali mikror+rm anosiy holatida lYuminvssensiya nurlarıishign mos razı). 1.yumincssensiya hodisasi
atmosîcrasining }’uquri qatlamlanda hay
Ö‘tQd1 9a natijada
fotOn chİqaradi (J ] .3.
|
