Ishlab chiqarishda changning hosil bo ‘lishi va tarqalishining oldini
olishda texnologik tadbirlar m uhim o ‘rin tutadi. Bunday tadbirlarga q o id a
bajariladigan ishlam i avtom atik usullarga o ‘tkazish, m exanizatsiyalash,
changli xonalam ing zichligini (gennetik) oshirish, texnologik jarayonlarni
uzoqdan
boshqarish, xonalarni havo alm ashtirgichlar bilan jihozlash
va boshqa uslublar qo ‘llaniIadi. Masalan, m ashinasozlik sanoatida
qo‘llaniladigan quym a m ahsulotlam i qum oqim ida tozalashni suv bilan
tozalashga o ‘tkazish, ishlab chiqarishlarda qo‘llaniladigan m ayda kukun
holdagi m ahsulotlam i donador holga o ‘tkazib yoki pasta k o ‘rinishda
ishlatish v a boshqalar chang ajralish jarayonining keskin kam ayishiga
olib keladi.
Shuningdek, shaxsiy saqlovchi vositalardan resperatorlar ish
zonasidagi changlarning inson organizm iga tushishidan saqlaydi. Bunday
resperatorlar qatorida bir m arta ishlatiladigan «Lepestok» va havodagi
changlam i tozalab beradigan «Astra-2» rusum lisi qo‘llaniladi. Ishlab
chiqarish zonasi (texnosfera)da hosil b o ‘ladigan changiar inson organizm iga
asosan nafas y o ‘li va teri orqali ta ’sir k o ‘rsatadi. Uning ta ’sir xususiyati
quyidagi om illarga b og'liq b o ‘ladi,
jum ladan, chang zarrachalarining
fizik-kimyoviy xossalari, katta-kichikligi, shakli, konsentratsiyasi, ta ’sir
muddati, kasb turi,
m etereologik sharoitlar, organizm ning shaxsiy
reaksiyasi, nafas y o ‘llarining filtrlash xususiyati, organizm ning qarshilik
k o ‘rsatish qobiliyati va boshqa ko ‘rsatkichlar. Texnosferadagi changni va
uning m iqdorini nazorat qiiish muhim aham iyatga ega. Buning uchun
ishlab chiqarishdagi chang m anbalari, uning hosil b o ‘lish sabablari, m a’lum
hajm dagi havoda bo‘lgan changning sifat
tarkibi va uning miqdorini
hisobga olgan holda gigiyenik baho beriladi. O lingan m a’lum otlar asosida
ishchilar salom atligini saqlash va sog‘aytirish choralari belgilanadi. Buning
uchun ishlab chiqarish jarayonini, jihozlarni, xom ashyoni, uni tashish va
ishlatish usullarini o ‘rganish orqali hosil b o ‘ladigan
changning kimyoviy
tarkibiga baho beriladi. Xomashyoni ishlatish texnologiyasiga (mexanik,
term ik, kim yoviy) k o ‘ra ishlab chiqarish jarayonlarida turli tartibli changiar
hosil bo‘ladi, shuningdek, tayyor m ahsulotni qayta ishlash jarayonida
ham (maydalash, charxlash, sayqal berish, silliqlash,
jilo berish, tashish,
sochiluvchan m ahsulotlam i tortish, qadoqlash, m etalli m ateriallam i qayta
ishlash (termik, kim yoviy) zararli changiar hosil b o ‘ladi.
Ish zonasidagi havo tarkibidagi chang m iqdori havo sinamasi jihozida
aniqlanadi. Buning uchun changli havo taxm inan poldan 1,5 metr,
balandlikdagi ish joyidan 1-3,5 m va undan ortiq m asofalardan nam unalar
43
olinib tekshiriladi.Tekshirishda tortish usuli qo ilan ilad i. Ish zonasidan
chang miqdorini havoning hajm birligida (1
I
yoki 1 m3)
changning
og‘irligi m illigramlarda aniqlanadi.
Bundan tashqari, changlam ing
dispersligi ham aniqlanib, uning y o ‘l q o ‘ysa b o iad ig an oxirgi darajasiga
(YQOD) solishtiriladi.
