yo g ‘ishi natijasida yerga tushishi mumkin; 3 - ultram ikroskopik changiar
(kattaligi 0,25 m km dan kichik changiar, ular yerga qo‘nmaydi).
Ishlab
chiqarish changlarining inson organizm iga ta ’siri ko‘p om iliarga bog‘liq.
Ularga chang zarrachalarining kattaligi, shakli, uning havodagi miqdori,
ta ’sir etish muddati, ularning fizik-kimyoviy xossalari, ish jarayonining
muhiti va boshqa ta’sirlar kiradi. M asalan, tashqi harorat k o ‘tarilganda
kishi jism oniy m ehnat bilan shug‘ulianganda tez-tez nafas olishi natijasi
da organizm ga chang kirish darajasi oshadi. Bir vaqtda chang tarkibida
radioaktiv aerozollam ing b o ‘lishi v a havodagi boshqa gazlam ing ta ’siri
changning organizm ga zararli ta ’sirini kuchaytiradi. Chang zarrachalarin
ing gigiyenik ta ’siridan tashqari yana boshqa salbiy ta ’sirlari ham bor,
jum ladan: a) changiar texnologik jihozlarning yem irilishini tezlashtiradi;
qim matbaho m ateriallami yaroqsiz holatga keltirib, iqtisodiy zarar yetka-
zadi; b) texnosferada changlam ing tarqalishi
sanitariya holatini yom on-
lashtiradi, jum ladan, deraza v a yorituvchi jihozlarning ifloslanishi oqiba
tida yorug‘likni kamaytiradi; d) k o ‘mir, y o g ‘och, solyar moyi changlari
yong‘in va portlashlarning yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. Changlarn-
ing kimyoviy tarkibi, eruvchanligi, katta-kichikligi, shakli, ularning tuzili-
shi (kristall yoki amorf), elektr o ‘tkazuvchanligi va boshqa xususiyatlari
ularning organizm ga ta ’sir qilishida muhim rol o ‘ynaydi. Changlarning
organizm ga ko‘p tom onlam a ta ’siri ularning kimyoviy tarkibiga bog‘liq
b o ‘ladi.
Eng avvalo, changning salbiy ta ’siri nafas olganda kuzatiladi.
B unda chang havo bilan nafas olinganda nafas organlarini zararlaydi.
Bundan tashqari changiar yuqori nafas y o ‘Hanning, k o 'z shilliq qava-
tining, teri qoplamasining, o ‘pka y o ‘llarining zararlanishiga olib keladi.
Changiar ichida kremniy va uning birikm alarining changi eng xavfli hi
soblanadi. Jumladan, kremniy oksidi (kvars), silikat changlari, b a’zi bir
m etallar (aluminiy v a boshqalar)ning changlari va ularning aralashmalari
erimaydigan hisoblanib, nafas olish tizim larida tutilib qoladi va aluminoz
kasalligini yuzaga keltiradi.
Eriydigan changiar nafas y o ‘llarida tutilib so‘riladi va qonga o ‘tadi.
ular kimyoviy tarkibiga qarab crganizm da turli xilda ta ’sir xususiyatia-
rini namoyon etadi. M asalan, qand changi zararsiz, qo‘rg‘oshin,
mis va
boshqa m etallam ing changi zaharlovchi ta ’sir k o ‘rsatadi.
C hanglarning katta-kichikligi ularning havodagi turg‘unligi, nafas
y o ‘llariga kirishi va qancha chuqurlikka kirib borish imkoniyatini bel-
gilavdi.
M asalan,
10-20 mkm kattalikdagi zarrachalar Nyuton oornirk n
39
b o ‘ysungan holda yerga tortishish kuchi ta’sirida m a’lum tezlik bilan
yerga tushadi. Inson nafas olganda ular nafas y o lla rin in g yuqori qatlam-
larida ushlanib qoladi.
M ikroskopik zarrachalar esa (0 ,2 5 -1 0 m km ) havoda ancha tu rg ‘un
b o ‘lib, bir xil tezlik d a yerga tushadi. N afas olinganda asosan ulam in g
5 m km g acha kattalikdagi zarrachalari nafas y o ‘llariga kiradi. U ltram i-
kroskopik zarrachalar k attaligi 0,25-0,1 m km va undan kichik b o ‘lgan
zarrachalar B roun h arakatiga b o 'y su n g an lig id an havoda uzoq vaqt tu-
radi. U lar o ‘zaro h arakatlanganda bir-biri bilan to ‘q nashishilari n ati
ja sid a yiriklashib, yerga tushadi. B unday m uhitda nafas olingan havo-
dagi ultram ikroskopik zarrachalarining 6 0 -7 0 % i o 'p k a d a
ushlanib
qoladi. Bu zarrach alam in g m assasi k atta b o im a g a n lig id a n changli
shikastlanishning rivojlanishi k atta b o ‘lm aydi. C hang zarrachalarining
shakli har xil b o ‘lishi m um kin: sferik, yassi, tu rli shaklli. A erozo llar
hosil b o iis h id a chang zarralari m iq dorining k o ‘p qism i sferik shaklga
eg a b o ia d i.
Dezintegratsiya aerozollarida esa yassi shaklli va m urakkab shakl
li zarrachalar b o ia d i. M ana shunday shaklli zarrachalardan shisha to-
lasi, sluda kabilarining changlari nafas y o ila rig a kirganda yuqori nafas
y o ila ri hujayralarini zararlaydi ham da k o ‘zning shilliq qavatiga va teriga
ta ’sir k o ‘rsatadi.
Chang zarrachalarining elektr bilan zaryadlangan b o iis h i aerozol-
lam ing tu rg ‘unligiga va ulam ing biologik faolligiga ta ’sir qiiadi. Qattiq
m ateriallam ing changishi vaqtida chang zarrachalarining 90-98% i mus-
bat yoki manfiy zaryadlanadi. Yirik zarrachalar esa quyi zaryadli b o ia d i.
C hangning zararli ta ’siri pnevm okoniozlar deb
ataluvchi asab kasalligiga
olib keladi. Ular silikoz, silikatoz va boshqa shakllarda b o iis h i m um kin.
Silikoz - toza kremniy
