Xalqaro terrorizm
- bir davlat hududi doirasidan tashqariga
chiqadigan terroristik harakatlar majmuasi.
8.2. Terrorizmning iqtisodiyot va aholi
uchun xavfli xususiyatlari
XX asming oxiri va XXI asr boshlarida terrorizm insoniyat hayotiga
katta xavf sola boshladi. G ‘zining niyatini oshkor eta boshladi. Jumladan,
Nyu-Yo‘rk (AQSH) shahridagi butunjahon savdo markazining ikki binosi
sanoqli daqiqalar ichida yer bilan yakson bo‘ldi. Shuningdek, Irlandiya
va Angliyadagi «UPA», Ispaniyadagi «ЕТА», Osiyoda jinoyatkorona
faoliyat olib borayotgan «Al-Qoida», «Khamas» kabi yer yuzininr fi'dj
149
burchaklaridagi 500 ga yaqin terrorchilik tashkilotlari turli ko‘rinishdagi
qabih ishlami amalga oshirdilar va hozirda ham olib bormoqdalar. Rasmiy
m a’lumotlarga qaraganda 1975-yildan to bugungi kungacha dunyoning
turli mamlakatlarida 10 mingga yaqin terroristik harakatlar sodir etilgan.
Oxirgi yillarda terrorchilik uslublari ancha kengayganligi m a’lum.
1970-yillarda biror shaxs yoki siyosiy arbobga qarshi uyushtirilgan terror
amaliyoti ko‘proq qo‘llanilgan bo‘lsa, hozirda jam oat joy lari da, samolyot,
avtobus, poezdlarda portlashlami sodir etish orqali ko‘plab, tasodifiy
kishilaming qurbon bo‘lishiga olib keladigan qo‘poruvchilikni amalga
oshirishga qaratilgan. Avvallari terrorizm, odamlarni garovga olishdan
maqsad pul undirish bo‘lgan bo‘lsa, hozirda terrorchilar, asosan, xalqaro
munosabatlar sohasida va mamlakatlarda beqarorlikni keltirib chiqarish
borasida mo‘ljallangan siyosiy maqsadlarga erishishni ko‘zlaydilar.
Bugungi kunda terroristik harakatlaming yanada faollashish jarayoni
yuz bermoqda. U hozirgi kunda XXI asming «global» muammosiga
aylanib qoldi. Terrorchilik tashkilotlari o ‘zlarida mavjud b o igan barcha
imkoniyatlarni ishga solib, o‘z maqsadlariga erishish uchun qonli
yurishlarni ham qilmoqdalar. Ular turli xildagi kimyovimy va biologik
qurollardan foydalanishga urinmoqdalar. M a’lumotlarga qaraganda 200
martadan ortiq shunday qurol va vositalardan foydalanilgan. Jumladan,
1994-yil Yaponiyaning «AVM Cinrico» diniy terroristik tashkiloti
tomonidan «zarin» kimyoviy vositasini ishlatish oqibatida 7 kishi vafot
etgan, 114 nafar kishi turli darajadagi tan jarohati olgan. 1995-yilda mazkur
terroristik tashkilot tomonidan Tokio metrosining 16 bekati zararlanishi
oqibatida 12 yoMovchi halok bo‘lgan, 400 kishi turli darajada tan jarohati
olgan. Bunday zararli moddalar Quvaytda, Iroqning Kurdistan hududlarida
va boshqa davlatlarda qo‘llanilib, ko‘plab insonlarning o‘limiga sabab
bo‘lgan. Terroristik guruhlar yovuz harakatlarini amalga oshirishda kishi
e’tiborini o‘ziga tortmaydigan, kichik hajmli, tashqi tomoni har kuni
foydalaniladigan buyumlar ko‘rinishidagi narsalardan foydalanmoqdalar
(masalan, jomadon. sumka, sellofan paket va boshqalar). Teiroristlar
tomonidan qo‘llaniladigan qurollaming foydalanish obyektlari - odamlar
ko‘p to ‘planadigan joylar: metro bekatlari, aeroportlar, temiiyo‘l va
avtomobil bekatlari, katta binolar, yopiq turdagi konsert va sport zallari,
kinoteatrlar, yirik shaharlardagi suv haydash tizimlari, suv omborlari
va boshqa obyektlar. Ular ko‘proq portlovchi modda va qurilmalardan:
fugas, mina, granatalardan foydalanadilar. Terrorchilarning bunday
150
qurollardan foydalanib o‘z harakatlarini amalga oshrishlari kuchli ta’sirga
kiradi. Chunki, bunday portlovchi qurilmalar har kimning e’tiborini
o‘ziga tortmaydi va o‘zi bilan birga uni olib yurish imkoniyati yuqori
boMadi. Masalan «o‘yinchoq mina», «o‘yinchoq qopqonlar» va boshqalar.
Terrorchilarning qo'llayotgan turli ko‘rinishdagi portlovchi moddalarning
xavfli maydoni quyidagicha:
- granata parchasining tarqalishi 50-100 metr;
- mina parchasining uchishi 100-300 metr;
- keysning xavfli maydoni 250—300;
- jomadon, sumkaga solingan portlovchi moddaning xavfli maydoni
350-400 metr;
- avtomobilga qo‘yilgan portlovchi moddaning xavfli maydoni 50—
300 metr;
- «o‘lim belbog‘i»ning xavfli maydoni 50-300 metr.
Terrorchilar tomonidan keng qo‘llanilayotgan qurollardan biri
tuproq ostida portlatiladigan mina va fugaslar hisoblanadi. Fugas yoki
mina tipidagi portlovchi moddalami mina izlovchi jihozlar yordamida
topish mumkin emas. Chunki bunday tipdagi portlovchi qurilma
plastik materiallardan yasalgan bo‘lib, uni faqat sapyorlarning maxsus
tayoqchasi yordamida aniqlash mumkin. Buni aniqlash jarayoni o'ta
xavfli boMib, kichik bir xato ham inson hayotiga xavf solishi ehtimoli
juda yuqori.
Terroristik harakatlarning xususiyatlari quyidagilardan iborat:
a) terroristikharakatlar qonun ustuvor bo‘lmagan, o‘zaro jipslashmagan,
rivojlanish darajasi ancha past bo‘lgan hududlarda shakllanadi;
b) birinchi bo‘lib o‘zi shakllangan, birlashgan hududni o‘z tasarrufiga
olishga harakat qiladi;
d) o‘ziga rivojlangan mamlakatlarda homiy izlashga harakat qiladi va
har qanday homiy yordamini rad etmaydi;
e) targ‘ibotning har qanday usullaridan: reklamalardan, matbuot
material laridan, og‘zaki tashviqotlardan, turli
mish-mishlardan
va
yolg‘on gaplar tarqatishdan o‘z maqsadlari uchun samarali foydaianishga
urinadilar;
f) ular o‘zini portlatib yuboradigan (kamikadze)lar guruhini tayyorlaydi
va o‘z harakatlarini bilvosita amalga oshiradi;
g) ular hozirgi kunda fan, texnika va texnologiyalar yutuqlaridan
foydalanib, terrorizmni «global» muammolarga aylantirishga urinaria.:
151
h)
ular o ‘zlari panoh topgan mamlakatlar boshqaruvini garovga olish
yoki nazoratda ushlab turgan holatda keng jamoatchilikni qo‘rqitish,
vahimaga solish, bo‘ysundirish maqsadida ko ‘proq kuchli rivojlangan
mamlakatlarda terroristik harakatlami amalga oshiradilar va bu bilan
o ‘zlarini namoyish etishga urinadilar (masalan, Saudiya Arabistonnimng
«Al-Qoida», lordaniyaning «Xamas», Ispaniyaning «Eta» terroristik
ayirmachilik guruhlarining harakatlarini aytish mumkin).
Ayni paytda terrorizmning ham muhim jihatlari mavj ud. Bu xususiyatlar
xususida AQSH davlat departamentining 1999-yildagi global terrorizm
to‘g ‘risidagi m a’ruzasida ko‘rsatib o‘tilgan. Bular quyidagilardan iborat:
- yaxshi tashkil qilingan terroristik guruhlardan tuzilgan xalqaro
jinoiy uyushmaga aylanishi. Bulami mahalliy homiy davlatlar qoMiab-
quw atlab turadilar;
- siyosiy terrordan diniy yoki g‘oyaviy asoslari ustun bo‘lgan
terrorizmga aylanishi;
- terrorizm markazining Yaqin Sharqdan Janubiy Osiyoga, xususan,
Afg‘onistonga ko‘chishi, terroristik tashkilotlar tomonidan ular jazosiz
harakat qilishi mumkin bo‘lgan mintaqalardan joy qidirishi;
- moliyalashtirishning xususiy homiylar, narkobiznes, uyushgan
jinoyatchilik va noqonuniy savdo-sotiq kabi manbalardan foydalanishi
kabi xususiyatlari ko‘rsatib o‘tilgan.
Bulaming ichida xalqaro terrorizmning eng asosiy va xavfli
xususiyatlaridan biri, «zo‘rlik - davlatni qulatvuchi va hokimiyatga
erishishni osonlashtiruvchi, parokandalikka olib keladi», - degan g‘oyaga
asoslanib harakat qilishdir. Bunda siyosiy masalalami zo‘rlik yo‘li bilan
hal qilishga harakat qilinadi.
Bu haqda, amerikalik mutaxassis B. Jenkins: «Terrorizm, eng avvalo,
qurbonlardan ko‘ra, guvohlarga qaratilgan va vahima uyg‘otishga
yo'naltirilgan zo'rlik», deb baholaydi. Boshqa bir amerikalik siyosatshunos
J. Lonsning ta’rifiga ko‘ra, «Terrorizm bevosita qurbonlardan ko'ra
ko‘proq odamlar fikriga ta’sir o‘tkazish uchun qilinadigan tahdid yoki
kuch ishlatishdir». Demak. har bir terrorchilik xurujining maqsadi -
davlat to‘ntarishini amalga oshirish, fuqarolar urushini keltirib chiqarishga
asoslanadi.
152
|
