|
Sanash natijalari, sanash faoliyatining rivojlanish bosqichlari
|
| bet | 3/6 | | Sana | 07.01.2024 | | Hajmi | 71,62 Kb. | | #131591 |
Bog'liq Bolalar ongida natural sonlar qatori tizimining tarkib topishi 1.2. Sanash natijalari, sanash faoliyatining rivojlanish bosqichlari.
Ilmiy tekshirishlar natijasida aniqlanishicha, bolalarning sanoq faoliyati taraqqiyoti quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi:
bosqich. Bu bosqichda bolalar bir xildagi narsalar to'plami bilan ish ko'rib, ularni ajratadilar va bir joydan ikkinchi joyga olib qo'yib, nimalarnidir quradilar. Bu vaqtda bolalar butun to'plamni ayrim elementlarga ajratib, tovush yoki harakatlar yig'indisi elementlarning bir xildagi takrorlanishiga ahamiyat bera boshlaydilar.
bosqich. Bu bosqichda bolalar bir to'plam elemetlarini ikkinchi to'plam elementlari bilan solishtirish malakasini amaliy egallab, elementlarning o'zaro bir qiymatli munosabatda bo'lishini aniqlay boshlaydilar. To'plamlar elementlarini solishtirishni mashq qilish natijasida elementlar orasida tenglik yoki tengsizlikni seza boshlaydilar.
3-bosqich. Bu bosqichda bolalar sanoq operatsiyasini egallay boshlab, solishtirilayotgan to'plamlar elementlarini sanab, sonlarni o'rinli ishlata boshlaydilar. Bolalar ongida natural sonlar qatori to'plam tushunchasining shunday bir andozasi bo'lib, uning yordamida istalgan to'plamning elementar miqdorini aniqlash mumkinligini tushuna boshlaydi.
4-bosqich. Bunda bolalar qo'shni sonlar orasidagi to'g'ri va teskari munosabatlarni aniqlaydi, son tushunchasini chuqurroq o'zlashtirib, natural sonlar qatori ma'lum bir sistema ekanini bilib oladilar. Shunday qilib, bolalarning sanoq faoliyati jarayonida, avvalo, to'plamlar haqidagi tasavvuri tarkib topadi, so'ngra sonlar va sonlar qatori sistemasi tushunchasi tarkib topadi. Bolalarning sanoq faoliyati taraqqiyotida to'rtinchi bosqich ularni yangi faoliyatga tayyorlaydi, bu esa bolalarning aniq to'plamlar bilangina emas, balki sonlar bilan ham ishlashi mumkinligini ayon qilib qo'yadi.
Shunday qilib, bolalar bevosita to'plamlar bilan ish ko'rish jarayonida sezib qabul qilishdan fikrlab ongli ravshda qabul qilishga ko'chadilar.
Katta guruhlar uchun son-sanoqqa o'rgatish vazifalari quyidagicha belgilangan:
8,9,10 sonlarining hosil bo'lishi bilan tanishtirish.
10 soni ichida bittalab va tartib bilan sanashga o'rgatish.
10 gacha bo'lgan sonlar yozuvi bilan tanishtirish va taqqoslashni davom ettirish.
10 tagacha bo'lgan sonlarning nomlarini, yozuvlarini farqlash va ayirishni o'rgatish.
Yonma-yon turgan sonlar orasidagi munosabatlarni tushunishga o'rgatish.
10 tagacha bo'lgan predmetlarni to'g'ri va teskari tartibda sanash malakalarini mustahkamalsh.
6,7,8,... 10 sonlarining ayrim birikmalardan iborat tarkibi bilan tanishtirish.
Arifmetik masala tuzilishi bilan tanishtirish.
Katta guruhda bolalarni sanoqqa o'rgatish davom ettiriladi. 10 ichida miqdor sonlarni ham, tartib sonlarni ham ishlatish malakasi mustahkamlanadi. Bolani «Qanday?» (buyumning sifati, alomati haqida: yashil, katta, dumaloq); «Qancha?» (buyumning miqdori haqida); «Nechanchi?» (buyumning boshqa buyumlar
orasidagi o'rni tartib son bilan aniqlanadi, masalan, beshinchi) kabi savollarni farqqilgan (differensial) holda tushunishga o'rgatish muhimdir. Bolalarda sonlar orasidagi bog'lanishlarni shakllantirish davom ettiriladi: har bir keyingi son oldingisidan katta, oldingisi keyingisidan kichik. Shu asosda yonma-yon turgan sonlar orasidagi munosabatlar haqidagi tasavvurlar o'zlashtiriladi: har bir keyingi son oldingisidan bitta ortiq, har bir oldingi son esa keyingisidan 1 ta kichik. (5, 6 dan 1 ta kichik, 6, 5 dan 1 ta katta, 6, 7 dan.1 ta kichik). Bolalar bir son ikkinchisidan 1 ta kichik (yo katta) ekanini o'zlashtirganlaridan keyin, ularga agar kichik songa 1 ni qo'shilsa, keyingi katta son hosil bo'lishini, agar katta sonni 1 ta kamaytirilsa, kichik, ya'ni oldingi son hosil bo'lishi tushuntirib beriladi. Sonlar orasidagi bog'lanish va munosabatlarning hammasi buyumlar guruhlarini taqqoslash asosida tushuntiriladi. Bunday mashqlar jarayonida tarbiyachi «qancha edi?», «qancha qo'shishdi (ayirishdi)?, «qancha bo'ldi (qancha)?» kabi savollardan foydalanadi.
Katta guruhda bolalarga har bir son o'z ichiga ma'lum sondagi birliklarni olishi haqida bilim berish zarur. 5 ichidagi sonlarning birliklardan iborat tarkibi haqidagi tasavvurlar ham aniq misollarda shakllantiriladi.
Bolalar buyumlar guruhlarini, ularning belgilari, sifati bo'yicha tahlil qilishga, so'ngra sonning birliklarini aytishga o'rgatiladi. Masalan, tarbiyachi stol ustiga har xil rangdagi 4 ta kubchani qo'yib, kublar nechta?; qanday rangdagisi nechta?, deb so'raydi. Oxirgi savol buyumlar miqdorini ularning ranglari bo'yicha tahlil qilishga yo'naltiradi: «Qaysi rang.dan nechta?» - 1 ta qizil, 1 ta ko'k, 1 ta sariq, 1 ta yashil». - «Hammasichi?» - «Hammasi 4 ta kub» - «Demak, 4 - bu 1, 1, 1 va 1. Shundan keyin yana bolalardan sonning birliklarini, so'ngra sonning o'zini aytish so'raladi (1,1,1 va 1 - bu 4).
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o'qitishda buyumlar haqidagi har xil bilimlaridan, ularni differensiallash yoki guruhlarga birlashtirish, alohida alomatlari bo'yicha umumlashtirish malakalaridan foydalanish kerak. Masalan, hammasi bo'lib 5 ta o'yinchoq bor. «Qancha?» - «1 ta quyon, 1 ta ayiqcha, 1 ta ayiq, 1 ta qo'g'irchoq, 1 ta tulki».- «Demak, 5 - bu 1, 1, 1, 1, va 1». Bolada butun
miqdorini ko'rish va uni aytish, sonning birliklarini (sonni tuzuvchi har qaysi birlikni) aytish, ularni birlashtirib, bir son bilan aytish malakasi shundan shakllantiriladi.
Sonning birliklardan iborat tarkibini o'rganishda bolalarning geometrik shakllar haqidagi bilimlaridan, buyumlarning kattaliklari bo'yicha munosabatlarini bilishlaridan va ularning nisbatan kattaliklarnii ayta olishlaridan foydalanish kerak. Masalan, 3 sonining birlardan iborat tarkibini tahlil qilishda geometrik shakllarni: uchburchak, doira, kvadratni olish mumkin; 5 sonining birlardan iborat tarkibini tahlil qnlish uchun har xil uzunlik va rangdagi qog'oz bo'laklarni olish mumkin. Bu bo'laklarning bittasi sariq - eng qisqa, bittasi ko'k - biroz uzunroq, bittasi yashil - yanada uzunroq, bittasi oq - 2 ta kam uzunroq, bittasi qizil - eng uzun, jamn esa 5 ta - bu 1, 1, 1, 1 va 1.
Bolalar olgan bilimlarini har xil topshiriqlar yordamida mustahkamlashi kerak. Masalan, tarbiyachi sonli kartochka ko'rsatadi va bolalarga buyumlarni, sonda nechta birlik borligi ko'rinnb turadigan qilib jsylashtirishni taklif qiladi. Yoki u 3 ta doirachali, sonli kartochkani ko'rsatadi, bolalar esa doira, uchburchak va kvadratni qo'yadilar. Bolalardan 3 ta shaklni nega ajratib sanaganini, u qaysi shakllarni ajratib qo'yganini (1 ta doira, 1 ta uchburchak, 1 ta kvadrat), 3 sonida nechta birlik borligini so'rash mumkin. Shunday qilib, tarbiyachi bolalarni natural sonlarning hosil bo'lishi bilan tanishtiradi: sonni bir birlik orttirish yoki kamaytirishga qarab, katta yoki kichik son hosil bo'ladi.
Katta guruhda bolalarda tartib sonlardan foydalanish malakasini rnvojlantnrish davom ettiriladi. Bola shu yoshda ham ko'pincha sonning tartib qiymatini miqdor qiymati bilan almashtirib yuboradi. Shu sababli bolalarga tartib sonning mohiyatini ochib berish, miqdor son har doim ham tartib son bilan ustma-ust tushavermasligini ko'rsatish, tartib son esa har doim buyumlarning ma'lum miqdorini bildirib turishini ko'rsatish kerak. Tartib sanoqni kiritishga qadar bolalarga «qancha»? degan savolga javob berishda faqat chapdan o'ngga qarab sanashnigina emas, balki o'ngdan chapga qarab ham, o'rtasidan boshlab ham sanash mumkinligini, qator emas, boshqacha joylashtirilgan buyumlarni nstalgan buyumlardan boshlab sanash mumkinligini ham ko'rsatish kerak. Agar sanoq (biror buyumni o'tkazib yubormay, sanashning qapsi buyumdan boshlanganini va qaysilarining sanalganini eslab qolib) to'g'ri olib borilsa, natija har doim bir xil chiqaveradi.
Bola tartib sanoqda «nechanchi?» savoliga javob berish talab qilinganda buyumlarni har doim qator qilib joylashtirishlarini o'zlashtirib olishi kerak. Odatda, chapdan o'ngga qarab sanashadi (o'ngdan chapga qarab sanash ham mumkin, ammo bola sanoq qanday tartibda olib borilayotganini bilishi kerak).
Bolalar buyumning boshqa buyumlar orasidagi tartibini aniqlashda sanoqning yo'nalishi muhim ahamiyatga egaligini bilib oladilar. Tarbiyachi har doim «qancha?» savoliga sanab chiqilgan buyumlarning hammasi qanchaligini aytish bilan, «qaysi?» («sanoq bo'yicha nechanchi?») savoliga bir buyumning boshqa buyumlar orasidagi o'rnini bilib, javob berish kerakligini va birinchi, ikkinchi, uchinchi deb sanash kerakligini eslatadi va ta'kidlaydi.
Bolalarni «qaysi?», «nechanchi?» savollarini tushunish va farq qilish bo'yicha mashq qildirish uchun ularni buyumlarning kattaligi va rangiga qarab taqqoslash malakalaridan foydalanish maqsadga muvofiq. Masalan, ularga rangli qog'oz bo'lagi hammasi bo'lib qanchaligini; yuqoridagi birinchi bo'lak qanday rangda ekanini; qaysi bo'lak beshinchi, yashil bo'lak hisob bo'yicha nechanchi ekanini, qora bo'lak hisob bo'yicha nechanchi ekanini topish topshirig'i beriladi. Bunday topshiriqlarda geometrik shakllar - katta uchburchak, doira, uchburchak, to'rtburchak, rangi bir xil, ammo har xil kattalikdagi katta uchburchak, katta doira, katta to'rtburchaklardan foydalanish mumkin. U («Katta doira sanoq bo'yicha nechanchi?, qaysi shakl to'rtinchi? Katta to'rtburchak sanoq bo'yicha nechanchi?» Keyingi shaklni ayting. U qanday? Oltinchi shakl nima deb ataladi?»). «Qaysi?» savolini tushunish malakasi hafta haqidagi bilimlarni aniqlashga doir mashqlarda ham mustahkamlanadi. Masalan, tarbiyachi haftaning birinchi kuni nima?, haftaning uchinchi kuni qanday atalishini, haftaning nechanchi kuni payshanba? va h. k. savollarni har xil ifodalashi kerak. Bu ham diqqatni to'plash, ham bilimlarni yanada chuqur o'zlashtirishga imkon beradi. O'yin usullari ham samaralidir.
Chunonchi, o'qituvchi gapiradi va u o'z nutqini flanelegrafda namoyish qilish bilan kuzatib boradi. O'tloqda qanday hayvonlar borligini ayting. Hayvonlarni narigi qirg'oqqa o'tkazish kerak. Ko'prik tor bo'lgani uchun ular bir-birining orqasidan ketma-ket ketishadi. Diqqat bnlan qarang, nima birinchi ketmoqda? Nima ikkinchi bo'lib ketmoqda? Sigirning orqasidan nima ketmoqda? ... Qo'ydan oldin nima ketmoqda? Nima oxirida ketmoqda? Qo'zichoq hisob bo'yicha nechanchi? Hammasi bo'lib nechta hayvon ko'prikdan o'tmoqda? Maktabgacha talim yoshidagi bolalarning katta guruhida turlicha kattalikdagi har xil joylashgan buyumlardan ikkitadan, beshtadan, to'qqiztadan kabi ifodalarni qo'llab, tengliklarni aytishga o'rgatish davom ettiriladi.
Dastlabki ma'lumotlarni didaktik tarqatma materiallar bilan bajariladigan mashqlarda berish maqsadga muvofiq. Bolaga 4 ta uchburchakni ajratib sanash va ularni qator qilib qo'yishni; shuncha doirachani ajratib sanab, ularni uchburchaklar ostiga joylashtirish; doiralar ostiga ularga teng miqdorda kvadratlarni qo'yish, uchburchaklar, dopralar, kvadratlar nechtaligini qayta sanashni taklif qilish mumkin. Nihoyat, ushbu savolni ham berish kerak, «Har bir qatorda nechtadan geometrik shakl bor?». Bu savolga har xil javob berishga yo'l qo'yish mumkin: ixcham javob - «To'rttadan»; to'liq javob: «To'rttadan geometrik shakl» yoki «Har bir qatorga to'rttadan geometrik shakl joylashtirilgan».
Bunday topshiriqlar bolalarning bilimlarini mustahkamlashga yordam beradi. Tarbiyachi sonli kartochkani ko'rsatadi va kartochkada nechta doiracha bo'lsa, shuncha buyumni ajratib sanab qo'yishni taklif qiladi. Kartochkani yana bir marta ko'rsatadi va sonni aytadi, bolalar shuncha buyumni ajratib sanab qo'yishada. Shundan keyin tarbiyachi so'raydi, «Siz nechtadan o'yinchoq qo'ydingiz?» yoki «Stolda nechta o'yinchoq va kartochkada nechta doira bor?»
Bolani o'z tevarak-atrofidan tengliklarni topish bo'yicha mashq qildirish zarur. (Bolalar stol atrofida 2 tadan, 4 tadan o'tirishibdi, stollar qatorga bittadan qo'yilgan, har qaysi stol yonida 2 tadan kursi (stul) turibdi. Har qaysi shkafchada 5 tadan sochiq bor va h. k.)
Katta guruhda bolalarning biri ko'proq, biri kamroq joy olganda ham buyumlar guruhlari teng bo'lishi mumkinligi haqidagi tasavvurlari mustahkamlanadi. Tarbiyachi flanelegrafga (doskaga) uchburchaklar va kvadratlarni bir-birining tagiga qo'yadi, bolalar ularning miqdorini aniqlaydi (5 va 5). Shundan kenin tarbiyachi uchburchaklarni boshqacha qo'yadi; ularni sanab chiqish va dastlabki miqdor o'zgargan yoki o'zgarmaganligini aytishni so'raydi: endi kvadratlar va uchburchaklar nechtadan bo'ldi; nima o'zgardi (uchburchaklarni boshqacha qo'ydingiz, endi ular ko'proq joy oldi).
«Kvadratlar o'shancha - 5 ta ekani ko'rinib turishi uchun ularni qanday qo'yish (ustiga qo'yish yoki yoniga qo'yish) mumkin?» - deb so'raydi tarbiyachi oxirida. Boshqacha vaziyatdan ham foydalanish mumkin: kvadratlarni uchburchaklar tagiga bittadan oralatib qo'yish va bolalarga bunday savollarni berish mumkin: U yoki bu shaklning miqdori o'zgardimi? Kvadratlar va uchburchaklar nechtadan? Ular 5 tadan ekanini qanday tekshirish mumkin? (Sanash, bir-birining ostiga qo'yib chiqish). Bolalarga to'g'ri usullardan foydalanib 3, 4, 5 sonlarining hosil bo'lishi bilan tanishtirish va bu sonlar doirasida sanashni o'rgatish: bir qator qo'yilgan predmetlarni sanab, sonni tartib bilan aytish, sonni ot bilan moslashtirib, oxirgi sonni sanalgan predmetlarga taaluqli qilib aytish, masalan, "Bir, ikki, uch, - hammasi bo'lib uchta qalam", "Bir, ikki, uch, to'rt - hammasi bo'lib to'rtta qalam" tarzida. 3, 4, 5 sonlari doirasidagi sonli kartochkalar bilan tanishtirish. Bolalarga 3, 4, 5 gacha bo'lgan sanoq va tartib sonlarni o'rgatish, "Qancha?", "Qaysi?", "Nechanchisi?", "Sanoq bo'yicha nechanchi?", "Nechanchi o'rinda?", "Hammasi bo'lib nechta?" savollariga javob berib, sanoq va tartib sonlardan to'g'ri foydalanishni o'rgatish. Bolalarga predmetlarning ikki guruhini qiyoslashni mashq qildirish va taqqoslashni o'rgatish, masalan ("Bir, ikki, uch, to'rt, besh - hammasi bo'lib beshta koptok", "Bir, ikki, uch, to'rt - hammasi bo'lib to'rtta kubik. Beshta ko'p, to'rtta kam. Koptoklar kubiklardan bitta ko'p ekan"). 5 gacha bo'lgan sonni o'zidan kichik bo'lgan ikkita songa (buyumlar misolida) ajratish. Masalan, "Senda 5 ta olma bor, ikkitasini ukangga berding. O'zingda nechta qoldi?" degan savol bilan murojaat qilish. Predmetlarning kam guruhiga etishmagan predmetni qo'shishni yoki ko'p guruhdan bitta ortiqcha predmetni olishni va guruhlar o'rtasida bir xil miqdordagi har xil predmetlardan iborat tenglik hosil qilishni o'rgatish. ("Kartochkaning yuqori qatorida uchta anor, pastki qatorida to'rtta olma, anorlar olmalardan bitta kam. Agar yana bitta anor qo'ysak anorlar va olmalar soni teng bo'ladi"). 4 yoshli bolalarni o'qitishning asosiy vazifasi ularni to'g'ri usullardan foydalanib, 5 ichida buyumlarni, tovushlarni, harakatlarni sanashga o'rgatishdir. Dastlabki faoliyatlarda tarbiyachi sanash namunasini ko'rsatib o'zi sanaydi, bolalar esa u sanagan buyumlarning umumiy miqdorinigina aytadilar, ya'ni sanoq jarayonini tarbiyachi o'z zimmasiga oladi, sanoq natijasini bolalar aytishadi. Sanoqqa o'rgatish bir-birining ostiga paralel joylashgan 2 qator buyumlar guruhini taqqoslash asosida tuziladi. Taqqoslanuvchi guruhlar yonma-yon turgan sonlarni ifodalashi kerak: 1 va 2, 2 va 3, 3 va 4,4 va 5. Bu natural qatorning har bir keyin (oldin) keladigan sonining hosil bo'lish prinsipini o'zlashtirish uchun ko'rsatmali asos hosil qiladi, bolaning bir to'plam bir son bilan, ikkinchi to'plam boshqa son bilan atalishini tushunishga yordam beradi. Masalan, tarbiyachi sanoq zinasi (narvoni)ning pastki pog'onasiga 2 ta buyum (2 ta archa) qo'yadi, ular ni qayta sanaydi, bunda bolalar e'tiborini natijaviy songa qaratadi. Shundan keyin ustki pog'onaga archalar ustiga aniq mos keltirib boshqa buyumlarni (2 ta olmaxonni) qo'yadi. Ularni sanaydi, bolalarga miqdoriy munosabatlarni (2 ta olmaxon va 2 ta archa, archalar va olmaxonlar miqdori tengdan) namoyish qiladi. Shundan keyin tarbiyachi ustki pog'onaga yana bitta olmaxon qo'yadi va darhol miqdoriy munosabatlarni aniqlaydi: «Olmaxonlar ko'paydimi yoki kamaydimi?» -«Ko'paydi». Bolalar «ko'pni» juda yaxshi ko'radilar. «Bitta olmaxonning jufti yo'q, olmaxonlar ko'p, archalar esa kam. Archalar 2 ta, olmaxonlar nechta? Sanab chiqish kerak». Tarbiyachi sanaydi: "Bir, ikki, ..." Shundan keyin yangi so'z – uch sonini aytadi. (Hammasi bo'lib, 3 ta olmaxon) Tarbiyachi qo'lini aylantirib ishora qiladi, bu ishora - uch soni sanab chiqilgan uchala olmaxonning hammasiga tegishli ekanini bildiradi, shundan keyin xulosa chiqaradi: "Jami olmaxonlar uchta". Bolalardan olmaxonlar qanchaligini takrorlashni so'raydi, darhol ularninge'tiborlarini sonlardan qaysilari katta, qaysilari kichik ekaniga qaratadi: "Uch ikkidan katta, ikki uchdan kichik. Uch katta, ikki esa kichik". Bolalar bunga ko'rsatmali ishonch hosil qiladilar. Ular, agar guruhlardagi buyumlar tengdan (baravardan) bo'lsa, ularning miqdori bir xil sonning o'zi bilan belgilanishini ko'radilar (2 ta olmaxon va 2 ta archa), agar 1 ta buyum olinsa (qo'shilsa), buyumlar kam (ko'p) qolishini va guruh yangi son - uch bilan belgilanishini ko'radilar. Bolalar har bir son buyumlarning ma'lum miqdorini belgilashini tushuna boshlaydilar. Dasturda maktadga tayyorlov guruhlari uchun son-sanoqqa o'rgatish vazifalari quyidagicha belgilangan:
10 gacha bo'lgan sonlarni to'g'ri aytish, to'g'ri va teskarisiga sanash malakalarini mustahkamlash.
10 gacha bo'lgan sonlarda oldin va keyin keladigan sonni topish va farqlash.
Sonlarning narsalarni joylashishiga, o'lchamiga, masofaga, shakliga bog'liq emasligini bilish.
Ikkita kichik sonlardan katta sonni hosil qilishni o'rgatish.
100, 200,500 so`mlik tangalarning qiymati bilan tanishtirish.
Misollarni raqamlar yozilgan qog'ozlar yordamida ifodalab yechishga o'rgatish.
Narsalarni 15 tagacha sanashga o'rgatish.
1 dan 10 gacha bo'lgan raqamlarning yozilishini o'rgatish.
Narsalarni 20 tagacha sanashni o'rgatish.
Ikkinchi o'nlik sonlarning hosil bo'lishini ko'rsatish.
20 gacha bo'lgan har bir sonni bittaga orttirish va kamaytirishga o'rgatish.
Qo'shish va ayrishga doir sodda arifmetik masalalar tuzish va o'rgatishni davom ettirish.
500 so`m, 1000 so'm, 5000 so'm, 10000 so'm qiymatga ega bo'lgan pul birligi bilan tanishtirish.
Maktabga tayyorlash guruhida tarbiyachi bolalarning 20 gacha sanash, ajratib sanash ko'nikmalarini takomillashtiradi. Bolani har xil yo'nalishda sanashga, qaysi buyumlar sanalganini, sanash qaysi buyumlardan boshlanganini eslab qolib, hech bir buyumni ikkp marta sanamay, bitta ham buyumni o'tkazib yubormay sanashga o'rgatiladi. «Tengdan», «baravardan», «ko'p», «kam» tushunchalarini o'zlashtirish, shuningdek sanoq ko'nikmalarini puxta shakllantirpsh ko'p miqdordagi rang-barang mashqlardan va ko'rsatmali qo'llanmalardan foydalanilgandagina mumkin bo'ladi. Tarbiyachi buyumlarni har xil kombinatsiyalarda: bir guruhni qator qilib, ikkinchi guruhni doira bo'yicha, boshqasini esa bir nechta (2-3 qism) guruh qilib joylashtiradi va h. k. Tarbiyachi bolalarni shunday usullarni izlashga undaydiki, ular yordamida buyumlarning joylashishlariga nisbatan qulay va tez hisoblash mumkin bo'ladi.
Bolalarga tovushlarni, harakatlarni sanashga, buyumlar miqdorini sezish bo'yicha aniqlashga doir topshiriqlar berish zarur.
Mazkur yosh bosqichida bolalarni tartib sanoq bo'yicha mashq qildirish davom ettiriladi. Masalan, tarbiyachi 5-8 ta buyum tasvirlangan kartochkani bolalarga ko'rsatadi. Hamma buyumlar qancha ekanini, u yoki bu buyum sanoq bo'yicha nechanchi ekanini so'raydi. (Daftar oldida nechta buyum turibdi? Qaysi buyumlar? Kitob bilan ruchka orasida qaysi buyumlar turibdi? Ruchka sanoq bo'yicha nechanchi? va h. k.)
Maktabga tayyorlash guruhida bolalar sonlarning teskari kelish tartibi bo'yicha sanashga o'rgatiladi. Dastlab bunday mashqlar aniq materialda o'tkaziladi. Bunday mashqlarni uncha katta bo'lmagan sonlardan boshlash tavsiya etiladi. Masalan, tarbiyachi stoliga 5 ta o'ninchoq (buyum) qo'yilgan. Bolalar bu buyumlarni sanab bo'lganidan keyin tarbiyachi ularni bittadan olishni aytadi, bolalar esa qolgan o'yinchoqlar sonini (... beshta ... to'rtta .., uchta..,ikkita ..., bitta .., hech nima) aytishlari kerak.
Mashqdan mashqqa o'tilgani sari buyumlar miqdori ko'paytirib boriladi. Shundan keyin bolalarda sonlarni teskari tartibda ko'rgazmali materialsiz ayta olish malakasi asta-sekin hosil qilina boradi. Shu maqsadda «Keyingi (oldingi) sonni ayt», «Sanashni davom ettir», «Kichik sonni ayt», «Kim katta?», «Koptokni ushla» kabi og'zaki didaktik o'yinlar tavsiya qilinadi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar raqamlar bilan tanishganlaridan keyin, bunday o'yinlar raqamlardan foydalanib o'tkaziladi. Bolalar raqamli kartochkalarni natural qator sonlarining kelishi tartibida joylashtiradilar. So'ngra tarbiyachining topshirig'iga binoan sonlarni teskari tartibda (beshdan boshlab, yettidan boshlab, to'qqizdan boshlab va h. k. dan boshlab) aytadilar.
Faoliyatlar mazmuniga 10 ichida sonlarning birlardan iborat tarkibini mustahkamlashga yo'naltirilgan mashqlarni kiritish zarur.
7 yoshga qadam qo'ygan bolalarni o'qitishda raqamlar bilan tanishtirishga katta o'rin ajratiladi. Tarbiyachi buyumlar miqdori haqida tushunchani ularni sanash bilangina emas, balki kattalardek raqamlarga qarab ham bilish mumkinligini aytadi. Rasmdan samolyotni ko'rsatadi va darhol 1 raqamini qo'yadi. Shundan keyin qator mashqlar bajariladi. Masalan, tarbiyachi 1 raqamini namoyish qiladi, bolalar esa shuncha buyumni ko'rsatishadi. Tarbiyachi nechta buyumni ko'rsatsa, bolalar qanday raqam kerakligini aytishadi va uni o'z oldilariga qo'yishadi. 1 raqami haqidagi bolalarning tasavvurlarini mustahkamlash uchun ularga 1 dan qancha katta, 1 2 dan qancha kichik va h. k. ni raqamlar bilan ko'rsatish so'raladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni 2 raqami bilan tanishtirish uchun yuqorida tavsiflangan usullardan ham, yangi usullardan ham foydalanish mumkin. Masalan, tarbiyachi xonadagi buyumlarning qaysilari haqida «ikkita» yoki «ikkitadan» deyish mumkinligini so'raydi. (Buyumlar oldindan tayyorlab qo'nilgan bo'lishi kerak), yoki flanelegrafga 2-3 juft buyumni qo'yadi va ularning nechtaligini raqam bilan belgilash mumkinligini aytadi va uni ko'rsatadi. Bolalar beshta raqamning hammasi bilan sekin-asta ana shunday tanishtiriladi. Bilimlarni mustahkamlash har xil amaliy mashqlar jarayonida amalga oshiriladi. Bunday mashqlar asosida bolalar qaysi son katta ekanini faqatgina real buyumlarda emas, balki raqamlarda ham ko'rsata oladi.
Tarbiyachi bolalarga ko'rsatgan raqamga mos keladigan miqdordagi buyumlarni ajratib sanashni; buyumlarni qayta sanab, natijasini ovoz chiqarib aytmaslikni, uni raqamlar yordamida ko'rsatishni; raqamli kartochkalarga nisbatan mo'ljal olib, qaysi son qaysi sondan katta va qancha katta (kichik) ligini aniqlash (raqamni ko'rsatish bilan) topshiriqlarini bajarish mumkin.
Raqamlarni o'zlashtirish kichik sonlarning hosil bo'lishiga doir mashqlar orqali amalga oshiriladi.Tarbiyachi 5 ta buyum qo'yadi, so'ngra 1 ta buyumni olib, qancha qolganini raqam bilan ko'rsatishni so'raydi. 1 tadan buyumni olish to 0 raqamini ko'rsatguncha davom ettiriladi.
Raqamlar yordamida bolalar keyingi (oldingi) sonni aniqlash va aytishga o'rgatiladi. Masalan, bolalarga 6 raqami beriladi va keyingi sonni raqam bilan ko'rsatish so'raladi? 7 raqamini ko'rsatib, oldingi sonni ko'rsatishni so'raladi va h. k. Maktabga tayyorlov guruhida bolalarning sonning 2 ta kichik sondan iborat tarkibi haqidagi tasavvurlari shakllantiriladi. Sonni 2 ta kichik songa ajra tish va 2 ta kichik sondan bitta katta son hosil qilish ga o'rgatiladi. Maktabgacha talim yoshidagi bolalarni sonlarni 10 ichida hosil qilish va yoyish (ajratish) ning mumkin bo'lgan hamma hollari bilan tanishtirish kerak. Bu bilan bog'liq bo'lgan mashqlarni 3 sonidan boshlash maqsadga muvofiq. Tarbiyachi flanelegrafga 3ta eman yaprog'ini joylashtiradi, yaproqlar nechta va ular qanday rangda ekanligini so'raydi. So'ngra 1 ta yashil yaproqni 1 ta sariq yaproq bilan almashtiradi. Nima o'zgarganligini, yashil yaproqlar nechtaligini va sariqlari nechtaligini so'raydi (2 ta yashil va 1 ta sariq, jami 3 ta, demak, 3 — bu 2 va 1). Yana sariq yaproq o'rnini almashtirib, uni yashil yaproqlardan oldinga qo'yadi va jami yaproqlar qanchaligini, qaysi yaproqlar qanchaligini so'raydi (1 ta sariq va 1 ta yashil, demak, 1 va 2 yana 3).
Boshqa sonlarning tarkibi bilan ham bolalarni shunga o'xshash tanishtirish kerak:
— bu 3 va 1; 1 va 3; 2 va 2;
— bu 4va1; 1 va 4; 3 va 2; 2 va 3;
— bu 5 va 1; 1 va 5; 4va 2; 2 va 4; 3 va 3;
— bu 6 va 1; 1 va 6; 5 va 2; 2 va 5; 4 va 3,3 va 4;
— bu 7 va 1; 1 va 7; 6 va 2; 2 va 6; 3 va 5; 4 va 4;
— bu 8 va 1; 1 va 8; 7 va 2; 2 va 7; 6 va3; 3 va 6;
10 — bu 9 va 1; 1 va 9; 8 va 2; 2 va 8; 7 va 3; 3 va 7; 6 va 4; 4 va 6; 5 va 5.
Sonlarning 2 ta kichik sondan iborat tarkibini o'rganishda bolalarni faqat katta bilan kichikni (7 va 1 - bu 8) birlashtirish emas, balki kichik bilan katta sonni birlashtirishga doir (1 va 7 - bu 8) ham mashq qildirish tavsiya etiladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning sonning 2 ta kichik sondan iborat tarkibiga doir bilimlarini mustahkamlash uchun kartochkalar, buyumlar bilan, keyinroq esa raqamlar bilan har xil mashqlardan, «Topchi, ikkinchi qo'limda nechta?», «Sanoq lotosi», «Senda qancha?», «Qo'sh, ol» kabi o'yinlardan foydalanish kerak. Sonning tarkibi bilan tanishtirish bolani qo'shish va ayirishga doir sodda masalalarni yechishga olib keladi.
|
| |
