|
Turli yoshda Vaqtga oid tasavvurlarning shakllanish xususiyatlari
|
| bet | 3/9 | | Sana | 30.05.2024 | | Hajmi | 0,86 Mb. | | #257667 |
Bog'liq BardiyevaM 1.2 Turli yoshda Vaqtga oid tasavvurlarning shakllanish xususiyatlari.
Ma’lumki, vaqtga nisbatan reflsks hayvon-larda ham, odamlarda ham mavjud. Masalan, bola hayotining birinchi oplarida shakllanadigan vaqtga nisbatan refleks emizishlar orasida o‘rnatilgan vaqt oraliqlari davomiyligini his etishdan dalolat beradi. Mana shuning o‘zi rivojlanayotgan bolada vaqt bo‘yicha mo‘ljal olishning dastlabki bosqichidir, u hozircha dastlabki signal xarakteriga ega.
Ma’lumki, vaqt bo‘yicha oriyentnr (mo‘ljal) olish hayvonlarda ham kuzatiladi. Bu malaka hayvonlarda biologik ehtiyojlarning paydo bo‘lishi va organizm faoliyatining davriyligi asosida rivojlanadi. Shu sababli hayvonlarda vaqt bo‘yicha mo‘ljal olish, aniqlik va takomilning eng yuqori darajasiga yetgani bilan ham ularning mutlaqo biologik ehtiyojlari bilan shartlanilgan chegaradan oshib ketmaydi.
“Falsafa va psixologiyaning tasdig‘icha, vaqtni idrok etish bo‘yicha mo‘ljal olish insonda biologik asosda ham, ijtimoiy asosda ham, uning hayotiy fao-llyatida keng ijtimoip aloqalar va munosabatlar jarayonida paydo bo‘ladi va shakllanadi.” i
Vaqtning birinchi signal aloqalari shaklidagi hissiy in’ikosi (akslanishi) bola hayotpning birinchi oylaridayoq, bunda, albatta, o‘zining biologik asosini yo‘qotmagan holda, ijtimoiy jihatdan bevosita na-moyon bo‘ladi. Keyinchalik vaqtni birinchi signal alo-qalarn shaklida hissiy akslanishn ikknnchi signal aloqalari sistemasiga kiritiladi va muhim sifat o‘zgarishlariga uchraydi. Vaqtni his etnsh ham sifat jihatidan boshqacha bo‘lib qoladi, vaqtni his etishnn rivojlantirish bolaning vaqt o‘lchovlari birlikla-rini doimo o‘zlashtirishiga asoslanadn.
Atrofdagi olamning inson mnyaslda akslanishining umumiy tabiatiga o‘xshash, fazonn va vaqtni akslanti-rish bir vaqtning o‘zida bilish bosqichlari hisoblanadigan ikki asosiy shaklda, ya’ni bevosita (hissiy-obrazli) va bilvosita ifodalangan (mantnqiy-tushunchaviy) shaklda yaqqol namoyon bo‘ladi. Aks ettirishning bu asospi shakllarining o‘zaro bog‘liqligi va birligi borliqning fazoviy va vaqt munosabatlarinnng akslanish sohasida ham payqala boshlaydp.
Akslantirish va vaqt bo‘yicha mo‘ljal olishning yangi darajasiga o‘tishni, odatda, nutqning shakllanishi davri bilan, bola nutqining lug‘at tarkibi va grammatik tuzilishi ixtisoslashtirshn davri bilan bog‘-laydilar. Bu jarayonda bola tomonidan mahsus («vaqtga» doir) atamalarning o‘zlashtirilishi va kattalarning o‘rgatuvchilik funksiyasiga muhim rol ajratiladi.
Shunday qilib, maktabgacha bo‘lgan yoshni bolaning vaqtga nisbatan mo‘ljal olishni nazariy bilishini dastlabki bosqichining shakllanishi va vaqtni hissiy va mantiqiy aks ettirish birligini shakllantirish, deb tavsiflash mumkin. Ikkinchi signal aloqalarnda vaqt bo‘nicha mo‘ljal olish yoki uning «mantiqiy-tushunchavny» darajada aks ettirilishida vaqtning har xil birliklarni yoki vaqt o‘lchovinn bilishning zarurligi nazarda tutiladi. Vaqtning sekund, minut, soat, kun, sutka, hafta, oy, yil va boshqa o‘lchov birliklari o‘ziga xos etalonlar-dir. Insonning obyektiv borliqning vaqtga oid munosabatlarini tarixan bilish va obyektiv baholashining umumlashtirilgan tajribasi shunday birliklarda to‘plangan. Vaqt o‘lchovi birliklari o‘zaro bog‘langan va ular o‘ziga xos sistema hosil qiladi. Vaqt o‘lchovining har bir keyingi birligi ma’lum miqdordagi oldingi miqdordan tuziladi. Chunonchi, masalan, 60 sekund bir daqiqann hosil qiladi, bir soat 60 daqiqaga teng; bir sutka 24 soatga teng; bir, yil 12 oyga teng va h.k
Vaqt etalonlarining butun sistemasini o‘zlash-tirish asosida vaqt o‘lchovi * birliklari orasidagi munosabatlarni uni tuzuvchn komponentlar sifatida tushunish yotadi.
Mana shuning uchun ham maktabga borguncha bolalarnnng vaqt bo‘yicha mo‘ljal olish malakasining ontoge-nik va psnxodidaktik aspektlari birinchi navbatda bolalar tomonidan alohida vaqt o‘lchovi birliklarini, shuningdek, vaqt etalonlari sistemasini o‘zlashtmrishdan iborat.
Shunday qilib, bolalar bog‘chasida vaqt bo‘yicha mo‘ljal olishning rivojlanishi tor didaktnk maqsadlarga xizmat qila olmaydi, u bola shaxsini kamol toptirishning samarali vositasi bo‘lib qolishi kerak. Har xil guruhlarda vaqt bo‘yicha mo‘ljal olish malakasini shakllantirish masalasi va metodikasini xuddi shu pozisiyalardan qarash kerak.
Katta guruhda asosiy e’tibor haftadagi o‘zgarish-ni, yil fasllarining xarakterli xususiyatlarini ongli o‘zlashtirnshga qaratiladi. Bolalar kecha qaysi kun bo‘lgani, bugun qaysn kun ekannnn, ertaga qan-sn kun bo‘lishini, haftadagi kunlar sonini, ularning tartibini aytishni o‘rganadilar. Bundai tashqari, bolalar Gshl fasllarining xarakterli belgilarini o‘zlarnning bu vaqtdagi o‘yinlarini, odamlarning ta-biatdagi mehnatlarini aniqlaydilar.
Ma’lumki, bolalar hafta kunlarnni bir tekisda o‘zlashtirmaydilar. Ular yakshanba, shanba va dushanba-mi eng yaxshi eslab qoladilar.
Yakshanba — xursandchiliklar bo‘ladigan kun, yaqinlar bilan, ya’ni ota-opa, buvi va boshkalar bilam birga bo‘ladigan kun.Bu kun yaia shunisi bplai ham g‘ay-rioddiy kunkp, ba’ziia bola hayotinipg odatdagi tar-tibi o‘zgaradi: buvisining uyida tushlik qplish, meh-monlar kelishi, kinoga borish va h. k.
Shanba ham yakshanbaga o‘xshagan kun. Bu kunlar-ning bola tomonidan haftanipg boshqa kunlaridan alohida ajratilishining sababi shundan iborat bo‘lsa kerak.Sh1u narsa ham payqaldiki, bolalar bog‘chada butun sutka davomida bo‘lishlari munosabati bilan shanba va yakshanba bilan birgalikda,| chorshanbani ham ajratishadi. Nega? Odatda, ota-onalar bolala-rini chorshanbada uylarnga olib ketadilar. Ular shu-ning uchun ham bu kunni yaxshi biladilar, uni kutadi-lar. folalar dushanbani ham yaxshi biladilar, chunki shu kuni ular, yakshanbadan keyin bog‘chada bo‘lishlarining birinchi kunidir. Seshanba, payshanba va juma kunlari alohida ahamiyatli voqyealar bilan belgilanmagan. To‘g‘risi, juma kunini bolalar dam olish arafasi sifatida, bolalar bog‘chasida bo‘lishla-rining dam olinadigan kunlardan oldingi oxirgi kun sifatnda yaxshiroq biladilar va ajratadilar. Shunday qilib, kichik bolalarning haftaning har xil kunla-rini bilishdek bilimlarni o‘zlashtirishlarida ular-ning faoliyatlari va hayajonli kechinmalarining roli haqida gapirish uchui ba’zp asoslar bor.
Shu sababli bolalarni hafta tushunchasi bilan ta-nishtirishni haftaning hamma kunlarini o‘zlashtp-rishdaya emas, balki kecha qaysi kun bo‘lganini, ertaga qaysi kun bo‘lishini aniqlashdan boshlash ma’qul. Bunda tarbiyachi oldin haftaping yakshanba, dushanba kunlarini, so‘ngra esa, asta-sekin haftaniig boshqa kunlariin o‘rgatishni nazarda tutadi. Bolalar hafta kunlarining nomlarini aytnbgina qolmay, balki ularga oid elementar tavsifnomalar berishlari mu-himdir.
Masalan, tarbiyachi mashg‘ulot davomida ushbularni suraydi: Kecha qaysi kun edi?» «Ertaga qaysi kun bo‘ladi?» Agar bolalar haftaning kunlarini aytishda qnGshalishsa, tarbiyachining o‘zi aytadi. U yakshanba dam olish kuni ekanini aytadi. Shu kuni hamma dam oladi. Bolalar bog‘chaga borishmaydi. Yakshanbadan keyin du-shapba deb ataluvchi kun keladi. Bu dam olish kunidan keyin bolalar bog‘chaga, kattalar ishga boradigan bi-rinchn kun va h.k.
Shunday qilib, tarbiyachi bolalarni xaftaning kunlari bilan ketma-ket tanishtiradi. Bolalar hafta kunlarining nomlarini va ular tartibini yaxshi eslab qolishlari uchun, ularning e’tiborini hafta kunining nomi bilan uning tartibi orasidagi bog‘lanishga qa-ratish kerak- Masalan, chorshanba — haftaning o‘rtasi payshanba—haftaning to‘rtinchi kuni, juma esa haftaning beshinchi kuni va h.k.
Bolalar hafta qismlarini farqlash va aytishni o‘rganib olganlaridan keyin, kunning hamma nomlarini ketma-ket o‘zlashtirish ustida ish boshlash mumkin. Bolalar haftada hammasi bo‘lib necha kun borligini aniqlashadi, ularning tartibini aytishadi. Tarbiyachi bolalardan haftaning qaysi kunlarini bilishlarinn, ular haftada nechta ekanligini so‘raydi. Haftaning hamma kunp tartibi bilan kelib ketishini tushun-tiradi: birinchi kun dushanba, ikkinchi kun seshanba, uchinchi kun chorshanba va h.k.
Ta’limning bu bosqichida hafta kunlari tartibini yaxshi eslab qolish uchun rasmlardan — haftaning hamma kunlari tasvirlangan simvollardan foydala-nish maqsadga muvofiq. Bolalarga ko‘rsatish uchun katta doira (diametri 35 smli) olish mumkin. Unda har xil rangli doirachalar (diametri 8 sm. li) tartibi bilan terib qo‘yilgan. Bu doirachalarning ichiga esa 1 dan 7 gacha sonlar yozilgan kichik doirachalar (hafta kunlari tartibiga mos ravishda 7 ta doiracha) joylashtirilgan. Har xil rangli doirachalar bunday joylashtirildi: qora, kulrang, ko‘k, yashil, sariq, nimrang, qizil. Katta doira o‘rtasiga harakatlanadigan strelka joylashtirilgan.
Har qaysi bola alohida hafta kunlarini belgi-lovchi rangli donrachalar oladn.
Tarbiyachi bolalardan so‘raydi: «Hafta kunlarinn kattalar qanday bilishadi?»
Bolalar: kalendardan bilishadi.
Tarbiyachi: biz ham hafta kunlarini kalendardan yilishni o‘rganib olamsz. Bizda bunday kalendar bo‘-ladi (ko‘rsatadi). Siz hafta yetti kundan iboratliginn bilasnz: dushanba, seshanba, chorshanba, iayshanba, juma, shanba va yakshanba. Istalgan kunni bnzning ka-lendardan doirachalardagi raqamlardan bilish mumkii, Undagi qora doira dushanbani bildiradi. Dushanba haftaning birinchi kuni. Shu sababli qora fonda bittagnna oq doiracha. Navbatdagi doira kulrang, unda ikkita oq doiracha. U haftaning ikkinchi kuni— seshanbani bildiradi va h.k.
Bolalar o‘z doirachalarnni qaraydilar, bitta oq doirachali qora doirani topadilar. Bu dushanba. Bolalar shu usulda ketma-ket qaraydilar va barcha doirachalarni aytishadi.
Shundan keyin tarbiyachi strelka bilan rangli doirachani—kalendardagi hafta kunlarini ko‘rsatadi. Bolalar o‘zlaridagi doirachalardan xuddi shundaylarni topadilar va ularni aytadilar; hamma doirachalarni qator qilib joylashtiradilar va hafta kunlarining hammasini tartibi bilan aytib chiqadilar. Bolalar hafta kunlarini to‘g‘ri va teskari tartibda ayta ola-dilar, sanoq bo‘yicha haftaning to‘rtinchi yoki beshinchi kunini aniqlaydilar, aytilgan kun qaysi kunlar orasida, aytilgan kungacha necha kun o‘tganligini, aytilgan kundan oldin qaysi kun kelishini aniqlaydilar va «Hafta» kalendarini «Ob-havo» kalendari bnlan yonma-yon osib qo‘yish mumkin, bunda bolalar har kuni strelka bilan haftaning o‘tayotgan kunini belgilaydilar.
“Katta guruhda kalendar bilan ishlash sanoq bilan tanishilgandan keyin o‘tkazilishi kerak. Kalendardan foydalanib tarbiyachi, bir tomondan, «hafta» tushunchasining mohiyatini chuqur tushunilishiga ershpadi, ikkinchi tomondan, bolalarni miqdor va sanoq bo‘yicha mashq qildiradi.”1
Hafta kunlarining nomlari orasidagi farqnigina emas, balki ularning tartib raqamlari, kunlar orasidagi to‘g‘ri va teskari bog‘lanishlarni ham ko‘rsatish kerak. Buning uchun eng yaxshisi qandaydnr biror-bnr jinsli (doiralar, uchburchaklar va h.k.) 1 dan 7 gacha buyumlardan foydalanish kerak yoki 1 dan 7 gacha bo‘l-gan raqamlardan foydalanish kerak.
Katta guruhda sutkaning qismlari haqidagi bilim-lar mustahkamlanadi. Sutka qismlarini bola vaqtning obyektiv ko‘rsatkichlari tabiat hodisalari (quyosh yorqin nur sochadi — kunduzi; qorong‘ulashdi — kechqurun va h.k.) bo‘yicha ham aniqlay olishi kerak-
Kunning har xil vaqtida faoliyatning har xil turlari bilan shug‘ullanayotgan bolalar tasvirlangan rasmlar, fotosuratlar; «Bizning kun», «Davom ettir», «Aksincha» kabi didaktik o‘yinlar sutka qismlari haqidagi tasavvurlarni mustahkamlash imkonini bera-dn.
Tarbiyachi bolalardagi mavjud tasavvurlarga tayanib, tarbiyachi ertalab, kunduzi, kechqurun, kechasi birga sutka hosil qilishini mustahkamlashni davom ettiradi. Turmushda biz ko‘pincha sutka so‘zini kunduzi so‘zi ma’nosida nshlatamiz. Bir kun boshqa kun bilan almashinadi. Yetti kun bir haftani hosil qiladi. Haftaning har bir kuni o‘z nomiga ega. Du-shapba — haftaning boshlanishi, undan keyin seshanba, chorshanba keladi va h.k. Hafta kunlarining nomlari biror aniq faoliyat bilan bog‘lansa (seshanba kunlari matematika va jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanamiz, payshanba kunlari musiqa mashg‘ulotlari bo‘ladi va h.k.), bola uni eslab qolishi oson bo‘ladn.
Bolalar tartib sanoqni o‘zlashtirib olganlaridan keyin, ularni haftaning har bir kuni nomini uning tartibp bilan bog‘lashga o‘rgatiladi.
Vaqt so‘zi rus so‘zidan kelib chiqqan, ya’ni vaqt — «vremya» degani aylanmoq ma’nosini bildiradi. O‘tgan, hozirgi va kelasilar o‘zaro shunday aloqa qilganki, o‘rinlarini bir-birlariga almashtira olmaydilar. Vaqtning qaytmas xususiyatlari shuki vaqtning bir tomonga yo‘nalib o‘tishi, u tabiat va jamiyatning chiqishi yo‘nalishini ifodalaydi.
Vaqtning asosiy qabul qilinishi bu sezish qobiliyatidir. Har xil kompleks analizator vaqtni sezish qobiliyatining cho‘zilishiga ta’sir qiladi, lekin asosiy xususiyati deb I.M. Sechenov eshitish va tananing sezgi qobiliyatlariga ehtibor bergan «Vaqt tovush va tananing sezish qobiliyati insonga vaqt haqida tushuncha beradi, shunda ham to‘la o‘z mazmuni bilan emas balki vaqt bir tomonlama tovushning tortilishi va tananing sezishini tortilishi. SHuning uchun I.M.Sechenov eshitish va sezish xususiyagidan bu vaqt bo‘shlig‘ining /drob/ analizatorlari degan edi.
I.P.Pavlov ko‘rsatgan ediki vaqtning hisoblanishi nerv sistemasining har bir elementiga, uning har bir hujayrasiga xos u buni eksperemental asosda isbotladi. Har qanday analizator «vaqtni hisoblashi» mumkin. I.P.Pavlov ayttan ediki, vaqtning fiziologik qabul qilinishi bu kishining tormozlanishi va ta’sirlanishidir, bu esa vaqtni hisoblashga yo‘l beradi.
Bu fikrlar qator izlanishlar orqali ko‘rsatilgan. Ikkinchi signal sistemasida ta’sirlanish vaqtning etarli hisobga olinmasligidan kelib chiqadi, tormozlanish protsessida unga ko‘proq baholash xususiyatidandir.
Shunday qilib, aniq vaqt intervallarini vaqtinchalik baholash tasirlanish va tormozlanish dinamik protsessida aniqlanadi.
Vaqt intervalida differensirovka bu vaqtga nisbatan shartli reflekslarning xosligidir.
|
| |
