|
Matematik va axborotli modellashtirish
|
| bet | 4/5 | | Sana | 10.02.2024 | | Hajmi | 93,87 Kb. | | #154440 |
Bog'liq 2-mavzuAxborotlashgan jamiyat – jamiyatning ko‘pchilik a’zolari axborot, ayniqsa uning oliy shakli bo‘lmish bilimlarni ishlab chiqarish, saqlash, qayta ishlash va amalga oshirish bilan band bo‘lgan jamiyatdir.
Axborotlashgan jamiyatga o‘tishda kompyuter va telekommunikatsiya axborot texnologiyalari negizida yangi axborotni qayta ishlash sanoati yuzaga keladi.
Hozirgi paytda shu narsa ravshan bo‘lib qolmoqdaki, u yoki bu mamlakat XXI asrda munosib o‘rin egallashi va boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy musobaqada teng qatnashishi uchun, o‘z iqtisodiy tuzilishi, ustivorliklari, boyliklari, institutlarini qayta qurish va sanoatini axborot tizimlari talablariga moslashtirishi kerak.
Axborotlarni qayta ishlash, saqlash va uzatish insoniyat rivojlanishining har bir bosqichida turli ko‘rinishlarda rivojlanib borib, turli ko‘rinishlarga ega bo‘lgan. Rivojlanishning taraqqiyot bosqichlari rivojlangan sari, insonlarning axborot to‘plashi, qayta ishlashi va ularni uzatishi o‘zgarib borgan. Axborotlarni qabul qilish, qayta ishlash va ularni uzatish bosqichma-bosqich amalga oshirilgan.
I – bosqich. Yozuvning paydo bo‘lishi, saqlanishi va avloddan avlodga o‘tishidir. Yozuv paydo bo‘lishi bilan inson birinchi marta qayta ishlash texnologiyasidan quvvat oldi.
II - bosqich. (XVI) asr o‘rtalarida kitob bosib chiqarilishining yaratilishi bilan bog‘ilk, ya’ni madaniyatning rivojlanishiga olib keldi. Kitob nashr etish fanning rivojlanishi bilan birga soha bilimlarining jadal rivolanishiga olib keldi. Mehnat jarayonida, stanoklarda, mashinalarda ishlash orqali orttirilgan bilimlarni yangi fikrlash manbai va ilmiy yo‘nalishlarga tadbiq etildi.
III - bosqich. (XIX) asr oxirlari. Elektr energiyasi paydo bo‘lishi bilan birga telefon, telegraf, radio orqali ko‘p miqdordagi axborotlarni uzatish va qabul qilish imkoniyati yaratildi.
IV - bosqich. Axborot revalyusiyasining bo‘lishi bilan xarakterlandi. Bu bosqichning boshlanishi XX asrning 40-yillariga, ya’ni universal EXM larning yaratilishi davriga to‘g‘ri keldi. 70-yillarda axborot texnologiyasining yadrosi bo‘lgan mikrotexnlogiya va shaxsi kompyuterlar yaratildi. Hisoblash texnikasining rivojlanishi evolyusiyasida mikroprotsessor yo‘nalishi paydo bo‘ldi.
V – bosqich. (XX) asr oxiri. Boshqarishg tizimlarni osonlashtirish maqsadida axborot texnologiyalari qayta ishlandi. Axborotlarni mazmunli qayta ishlash negizida shunday algoritm va modellar borki, ular bizga boshqaruv tizimini o‘rganish imkoniyatini beradi. Kompyuterlarning paydo bo‘lishi – bu insoniyatning ulkan yutug‘i hisoblanadi, Axborotlarni xotirasida yig‘ib ularni tez qayta ishlash imkoniyatiga ega, lekin axborotlarni qayta ishlashdan maqsad nima ekanligini bilmaydi.
XX asr oxirida xar xil modellar ishlab chiqildi (matematik, mantiqiy va.b.) va texnik boshqarish algoritmlari (avtomatlashtirilgan va avtomatik ishlab chiqarish) va ijtimoiy tizimlar. Har qanday ishlab chiqarish asosida boshqarishsiz amalga oshmaydigan maqsadga yo‘naltirilgan harakatlar yotadi. XX asr oxiriga kelib, mantiqiy axborot ishlab chiqarishlar ko‘payib qoldi. Boshqaruvchining aqliy imkoniyatlari boshqarishning effektini oshishiga olib keldi.
Beshinchi bosqichning asosiy mazmuni shuni bildiradiki, ya’ni nafaqat boshqarish faoliyatidagi effektning keskin ko‘tarilishi, balki undagi ishchi kuchlarining ortishi ham inobatga olindi. Shunday qilib texnologiyaning yangi turi – axborot texnologiyalari ma’lumotning va mahsulotning qaerdan kelishi bu axborot hisoblanadi.
Kosmik kemalarning harakat traektoriyasi, murakkab muhandislik inshootlarini yaratish, transport magistrallarini loyihalash, iqtisodni rivojlantirish va boshqalar bilan bog‘liq bo‘lgan ulkan hisoblashlarning kompyuterda bajarilishi matematik modellashtirish uslubining samaradorligini tasdiqlaydi.
Modellashtirish nazariyasi ham tizimlarning umumiy nazariyasiga asoslanadi
Bu esa tizimli yondashuv deb nomlanadi. Tizimli yondashuv umumiy ilmiy yo‘nalish bo‘lib, unga ko‘ra tizimli yondashuvning o‘rganish obyekti atrof-muhit bilan o‘zaro aloqada bo‘lishini hisobga olingan murakkab tizim deb olinadi. Obyekt - bu tizimning bir-biriga bog‘langan elementlari to‘plamidan iborat .
Hozirgi davrda fan va texnikada kup foydalaniladigan tushunchalardan biri - tizimdir. Tizim - yunoncha suz bulib, tashkil etuvchilardan iborat bir butunlik degan ma’noni anglatadi. Tizimlarni ularning turli belgilariga qarab turkumlash mumkin. Umuman olganda, tizimlar moddiy yoki mavhum bo‘lishi mumkin (mavhum - inson ongi ma’suli).
Moddiy tizimlar, asosan moddiy obyektlar to‘plamidan tashkil topadi. O‘z navbatida moddiy tizim anorganik (mexanik, ximik) va organik (biologik) tizimga yoki aralash tizimga ajratiladi. Moddiy tizimlarda asosiy o‘rinni ijtimoiy tizim egallaydi. Bunday tizimning xususiyatlaridan biri insonlar o‘rtasidagi munosabatlarni aks ettirishdir. Mavhum tizimlar inson ongining maxsuli bo‘lib, har xil nazariyalar, bilimlar, gipotezalardan iborat.
Shunday qilib, tizim - bu o‘zaro bog‘liq va yagona maqsadga erishish uchun ma’lum qoida asosida o‘zaro munosabatda bo‘ladigan unsurlar to‘plami. Bu unsurlar to‘plami oddiy unsurlar yig‘indisidangina iborat bo‘lmay, har bir unsur ham o‘z navbatida tizim bo‘lishi mumkin.
Tizimlar tuzilishi bo‘yicha oddiy yoki murakkab bo‘lishi mumkin.
Oddiy tizimlarni tashkil etuvchi unsurlar soni kam bo‘lib, sodda tuzilishga ega bo‘ladi.
Murakkab tizimlar esa, bir nechta unsurlardan tashkil topgan bo‘lib, bu unsurlar ham o‘z navbatida alohida tizimlarga bo‘linishi mumkin.
Vaqt davomida o‘zgarishga qarab tizimlar statistik va dinamik turlarga ajratiladi. Statistik tizimda vaqt davomida o‘zgarish bo‘lmaydi. Dinamik tizimda esa, vaqt o‘tishi bilan holat o‘zgarib boradi.
Tashqi muhit bilan bo‘ladigan aloqasiga qarab ochiq yoki yopiq tizimlar bo‘lishi mumkin. Ochiq tizimlar tashqi muhit bilan aktiv aloqada bo‘ladi. Yopiq tizimlarning unsurlari esa tashqi muhitdan ta’sirlanmaydi.
Tizim - buyurtma asosida tashkil qilingan tuzilish va aniqlikning mavjudligi bilan ajralib turadi. Masalan, kichkina bir qutidan iborat televizor ma’lum bir qoida asosida bog‘langan ko‘plab radiodetallarni birlashtirib turadigan obyekt bo‘lgani uchun tizim sifatida qaraladi. Lekin bir qutiga turli xil radiadetallar tartibsizlar joylantirilgan bo‘lsa uni tizim deb bo‘lmaydi.
Tizim tavsifining quyidagi darajalari mavjud: 1) lingvistik (ramziy); 2) ko‘plik nazariyasi; 3) mavhum-mantiqiy; 4) mantiqiy-matematik; 5) nazariy- axborotli; 6) dinamik; 7) evristik.
Agar tizimning ichki tuzilishi noma’lum bo‘lsa, u "qora quti" deb hisoblanadi va unga kirish-chiqish holatini bog‘laydigan funktsiya o‘rnatiladi. Bunday tizim kibernetik yondashuvli tizimdir. Shu bilan birga, ko‘rib chiqilayotgan tizimning xatti-harakati, uning tashqi ta’sirlarga va atrof-muhitdagi o‘zgarishlarga munosabati tahlil qilinadi.
Ta’lim olish obyekti tarkibi va tuzilishini o‘rganish tizimli tahlil deb ataladi. Uning metodologiyasi quyidagi printsiplarda o‘z ifodasini topadi:
1) jismoniy printsip: tizimning xatti-harakati ma’lum jismoniy (psixologik, iqtisodiy va boshqalar) qonunlar bilan tavsiflanadi;
2) modellashtirish printsipi: tizim bo‘lishi cheklangan miqdordagi usullar bilan modellashtirilgan, ularning har biri o‘zining muhim tomonlarini aks ettiradi;
3) maqsadlilik printsipi: ancha murakkab tizimlarning ishlashi muayyan maqsadga, holatga va jarayonning saqlanishiga olib keladi.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, tizim tuzilishga ega - bu asosiyni belgilaydigan elementlar orasidagi ichki barqaror aloqalar to‘plami ushbu tizimning xususiyatlarini ifodalaydi. U grafik, diagramma, kimyoviy yoki matematik formula yoki grafik shaklida taqdim etilishi mumkin. Ushbu grafik tasvir elementlarning fazoviy joylashishini, ularning joylashishi yoki bo‘ysunishini, murakkab hodisaning turli qismlarining xronologik ketma-ketligini tavsiflaydi. Modelni qurishda o‘rganilayotgan obyektning juda murakkab bo‘lsa strukturaviy diagrammalarini tuzish tavsiya etiladi. Bu sizga umumiylikni tushunishga imkon beradi. Tizimning tarkibiy qismlariga ega bo‘lmagan obyektning barcha xususiyalari integrativ xususiyatlar hisoblanadi.
Tizimli yondashuvning eng muhim g‘oyalaridan biri bu paydo bo‘lish tamoyildir. Paydo bo‘lish tamoyilning - elementlarni (qismlarni, komponentlarni) birlashtirganda bir butun tizimli ta’sirga ega: tizimning o‘zi esa unga kiritilgan elementlarning hech biriga ega bo‘lmagan fazilatlarni o‘z ichiga oladi.
Tizimning asosiy strukturasini tanlash printsipi shundaki, juda murakkab obyektni o‘rganish uning asosiy yoki asosiy tarkibiy qismini oldinga surishni talab qiladi. Boshqacha qilib aytganda, tafsilotlarning barcha turlarini hisobga olishning hojati yo‘q, lekin asosiy naqshlarni tushunish uchun obyektning muhim qismlarini kamroq ahamiyatga egalarini kengaytirish kerak .
Har qanday tizim boshqa tizimlar bilan o‘zaro ta’sir qiladi va shakllantiradi. Shuning uchun uni ko‘rib chiqish kerak bo‘lgan ba’zi kengroq tizimning quyi tizimi. Agar siz faqat ichki aloqalarni tahlil qilishni cheklasangiz, unda ayrim hollarda obyektning to‘g‘ri modelini yaratishingiz mumkin. Tizimning atrof - muhit bilan, ya’ni tashqi omillar bilan muhim aloqalarini hisobga olish va shu bilan tizimni "o‘rash" kerak bo‘ladi. Bu esa izolyatsiya tamoyili hisoblanadi.
O‘rganilayotgan obyekt qanchalik murakkab bo‘lsa, unda turli xil modellar (tavsiflar) tuzilishi mumkin. Shunday qilib, silindrsimon ustunga qarab turli tomondan, barcha kuzatuvchilar uni ma’lum o‘lchamdagi bir hil silindrsimon tanasi bilan modellashtirish mumkinligini aytishadi. Agar ustun o‘rniga murakkab me'moriy kompozitsiyani ko‘rib chiqsalar, unda har bir kishi o‘z modelini ko‘radi va uning modelini quradi. Shu bilan birga, bir-biriga zid bo‘lgan turli natijalar paydo bo‘ladi. Murakkab tizimlarni o‘rganishda ular ierarxiya tamoyiliga asoslandi. Bu tamoyil quyidagicha: “O‘rganilayotgan obyekt birinchi darajadagi bir nechta quyi tizimlarni o‘z ichiga oladi, ularning har biri ikkinchi darajali quyi tizimlardan tashkil topgan tizim hisoblanadi”. Shuning uchun strukturaning tavsifi va nazariy modelni yaratish turli "darajalarda" elementlarning "joylashuvi"ni, ya’ni ularning ierarxiyasini hisobga olish kerak.
Tizimlarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1) yaxlitlik, ya’ni tizim xususiyatlarining individual elementlarning xususiyatlari yig‘indisi;
2) strukturaviy- murakkab strukturaning mavjudligi;
3) tavsifning ko‘pligi - tizim turli yo‘llar bilan tavsiflanishi mumkin;
4) tizim va atrof-muhitning o‘zaro bog‘liqligi - tizim elementlari unga kiritilmagan va atrof-muhitni shakllantiradigan narsalar bilan bog‘liq;
5) ierarxik - tizim ko‘p bosqichli tuzilishga ega.
|
| |
