Material dəyərlərinin əldə edilməsi, istifadəsi və bölüşdürülməsi onların təkcə ölkədaxili səviyyədə deyil, o cümlədən də ölkələrarası səviyyədə mübadiləsini tələb edir

Yuxarıda göstərildiyi kimi hazırda dünyada müxtəlif tipli 400-dən 2000-ə qədər azad iqtisadi zona fəaliyyət göstərməkdədir. İlk AİZ 1934-cü ildə qəbul edilmiş akt əsasında xarici ticarət formasında ABŞ-da yaradılmışdır. Bunu yaratmaqda da əsas məqsəd gömrük rüsumları və yığımlarının azaldılması yolu ilə xarici ticarət fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi olmuşdur.

Bunun üçün də ilk növbədə avtomobil istehsalı üçün lazım olan detal və digər komponentlərin idxalına qoyulan tarifləri aşağı salmaq lazım gəlmişdir. Xarici ticarət zonasında anbarlar, doklar, aeroportlar yerləşdirildi. Göstərilən zonalarda fəaliyyət göstərən müəssisələr, zonaya idxal olunan məhsulların sonradan üçüncü ölkələrə ixracı zamanı ABŞ-ın gömrük nəzarəti altında olmurdular. ABŞ firmalarına məxsus məhsulların ixrac edilməsi məqsədilə yenidən emalı baş verdiyi hallarda da gömrük xərcləri aşağı salınırdı. Əgər məhsullar zonadan ABŞ ərazisinə gətirilirdisə, bu halda onlar ölkənin gömrük qanunvericilyində nəzərdə tutulmuş bütün prosedurlardan keçirdilər.

Azad iqtisadi zonaların yaradılmasının uğurlu variantlarından biri kimi 1957-ci ildə İrlandiyanın “Şennon” aeroportunda yaradılmış əlverişli zonanı misal göstərmək olar. Zonanın ərazisi cəmi 15 hektar tutmuşdur. Məqsəd isə çox ciddi idi: yeni əlavə 300 iş yeri əldə edilməsinə nail olmaq. Təbii ki nəticələr gözlənildiyindən də yüksək oldu. Azad iqtisadi zonaların daha uğurlu bir nümunəsi kimi 1982-ci ildə İngiltərənin “Dok-Aylend” aeroportu ərazisində yaradılmış zona çıxış edə bilər. Bu AİZ-in sahəsi isə 2000 hektar təşkil etmişdir. Bu proqramın reallaşdırılması üçün isə 1 milyard funt-sterlinq ayrılmışdır.

1967-ci ildə isə Braziliyada azad qitisadi zonaların daha bir forması yara- dıldı - "Manaus azad zonasının sənaye mahalı". Bu AİZ üçün ayrılmış torpaq sahəsi isə – 3,6 min kv.Km olmuşdur. Məqsəd – sənaye istehsalının inkişafının stimullaşdırılması; məqsədə çatmaqda əsas vasitələr – vergi güzəştləri. Bu zona olduqca sürətlə inkişaf etmiş və bütün Braziliya iqtisadiyyatının dirçəlməsində yeni mərhələ olmuşdur. Bu AİZ-in əsasını təxminən 30 xammal və yanacaq-energetika sahələri təşkil edirdi ki, onların məhsulları da əsasən elə ğlkənin özündəcə istehlak olunurdu. Zonanın istehsalının 3-5%-i isə ixraca gedirdi.

1978-ci ildə Çinin 14 sahilyanı şəhərində azad iqtisadi zonalar yaradılmağa başladı. Məqsəd xarici ticarətin inkişaf etdirilməsi olmuşdur. Məqsədə çatma alətlərini isə - vergi və gömrük sahəsindəki güzəştlər təşkil etmişdir. Onların yaradıldığı zaman hər il hər hektara təxminən 15-17 milyon dollar məbləğində vəsait qoyulurdu. Yaradıldığı vaxtdan 1987-ci ilə kimi Çinin azad iqtisadi zonalarına 22 milyard dollara qədər kapital qoyuluşu edilmişdir. Ölkənin xarici ticarət dövriyyəsinin 2/3-si onların payına düşürdü. 1990-cı ildə yalnız Şenjen zonasının ixracı 3 milyard dollar olmuşdur. Cənubi Koreya, Malayziya, Sinqapur, Hoqkonq ərazisində yerləşən və əsasən məhsulların ixracına yönəldilmiş “nöqtəvi” zonalar üstünlük təşkil edir: dünyanın inkişaf etməkdə olan ölkələrindəki bütün belə zonaların 90%-i məhz bu regiona düşür.

Elmi-texniki zonaların da sürətli inkişafı daha çox maraq doğurur. 1973-cü ildə ABŞ-da onların sayı 84 olmuşdur; burada 142 min işçi və 45 min alim çalışmışdır. Onlardan ən böyüyü isə “Sellikon Velli”dir. Dünyada istehsal edilən hesablayıcı texnika və kompüterlərin 20%-i məhz bu ərazinin hesabına düşür. Hazırda isə ABŞ-da daha 1000 belə azad zonanın yaradılması planlaşdırılır.

1985-ci ildə Hollandiya və AFR-də müvafiq olaraq 45 və 50 texnopark olmuşdur, lakin hər iki ölkədə belə ərazilərin sayının 100-ə çatdırılması planlaşdırılır. Yaponiyada isə elmi fəaliyyətlə məşğul olan qabaqcıl texnopolislərin sayı 20-dən çoxdur. “Tsikuba” texnopolisində çalışan insanların sayı 150 mindən çoxdur. İngiltərədə isə texnoparkların sayı 25-dən çoxdur.

Nəhayət, dünyada geniş yayılmış azad zonaların formalarından biri olan “offşor zonalar” barədə: “vergi oazisləri” adlanan bu ərazilərdə beynəlxalq maliyyə əməliyyatlarının bir çox hissəi həyata keçirilir. “Offşor zonalar” daha çox ada ərazilərində geniş yayılmışdır. Misal üçün: Antil, Baham, Bermud, Virciniya, Kayman, Barbados, Kipr, Malta, Modeyra kimi adalar, həmçinin Hoqkonq, Qərbi Samoa, İrlandiya, Liberiya, Livan, Lixtenşteyn, Panama, Sinqapur və s. bu kimi ölkələr.

Offşor zonalar bu ərazilərdən istifadə edən təsərrüfat subyektlərinə aşağıdakı üstünlükləri verir: vergi güzəştləri, azad fəaliyyət, praktiki olaraq valyuta nəzarətinin olmaması, rezidentlərlə istənilən xarici valyuta ilə əməliyyatların aparılması imkanı, xərclərin elə yerindəcə silinməsi, maliyyə əməliyyatlarının anonimliyi və konfidensiallığı (narkobizneslə əlaqəli və ya digər şübhəli əməliyyatlar zamanı dövlət orqanlarına izahat verilməsi tələb olunur). Bu zaman zonanın daxili borc kapitalı bazarı rezidentlərin hesablarından təcrid edilir. İş orasındadır ki, offşorların klassik forması, bu zonada yalnız qeyri-rezidentlərin təsərrüfat və maliyyə fəaliyyəti ilə məşğul olmasını özündə əks etdirir.

Öz növbəsində vergi güzəştləri müxtəlif variantlarda tətbiq edilir. İrlandiya və Liberiyanın offşor zonalarında vergilər tutulmur. İsveçrədə isə vergilər tutulsa da, bu çox aşağı səviyyədə baş verir. Antil adaları, Lixtenşteyn və Panamanın offşor zonalarında isə firmalar qeydiyyatdan keçən zaman müəyyən məbləqdə haqq ödəyirlər. Belə zonalarda adətən həmçinin şirkətlərdən illik qeydiyyat haqqı, bank və sığorta fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün verilən lisenziyaya görə haqq, trast əməliyyatlarının aparılması üçün verilən lisenziyaya görə haqq alınır. Bundan başqa qeyd etmək lazımdır ki, əgər İrlandiya və İsveçrədə offşor firmalardan minimal mühasibat uçotu tələb edilirsə, Antil adaları, Liberiya, Panama, Lixtenşteyndə şirkətlərin üzərinə hətta bu cür tələblər belə qoyulmur. Qərbi Samoada isə mühasibat uçotunun xüsusi bir forması və hazırlanma metodu müəyyənləşdirilməmiş və bu, şirkətlərin sahibləri tərəfindən könüllü olaraq sərbəst seçilir.

Bu sahədə Macarıstanın da təcrübəsi maraq doğurmaya bilməz. Bu ölkədə offşorların klassik rejimi formalaşdırılmışdır. Offşor şirkətlər mənfəət vergisindən 85%-ə qədər endirim əldə edirlər ki, bu da real vergi dərəcələrinin 5,4%-ə qədər azaldılmasına gətirib çıxarır. Burada offşor şirkətlərə xarici valyuta ilə əməliyyatlar aparmaq hüququ verilir; onlar xarici valyuta ilə əməliyyatları tənzimləyən dövlət orqanlarının xüsusi icazəsi olmadan belə xarici kreditlər əldə edə bilirlər; həmçinin xarici banklarda öz hesablarını aça bilərlər, yalnız bir şərtlə ki həmin hesabın müəyyən bir hissəsi macar bankına daxil edilsin. Belə şirkətlərin vasitəçilik fəaliyyətləri Rusiya ilə xarici ticarətlə, həmçinin rus firmaları arasında vasitəçilik etməklə məhdudlaşdırılır. Bu cür məhdudlaşdırmanın da prinsipi çox sadədir – offşor güzəştlərini xarici ticarətdə əsas və üstünlük təşkil edən məhsul axınına və yaxşı tanınmış iş adamlarına yönəltmək.

Analoji halın həm də Rusiyada yaradılacaq offşor zonalarında tətbiqi planlaşdırılır. Belə ki, offşor şirkətləri üçün güzəştlər məqsədyönlü şəkildə Almaniya, ABŞ, Türkiyə, Macarıstan, Britaniya, İsveçrə, Finlandiya, Avstriya, Çin, Niderland kimi əsas ticarət partnyorları ilə əlaqələrin genişləndirilməsi və stimullaşdırılmasına yönəldilə bilər.

Mütəxəssislərin müşahidələrinə görə, bir çox hallarda AİZ-in əksəriyyəti öz inkişaf yollarında anbar və tranzit zonaları formasında yaranmaqla ilk öncə ixrac-istehsal, daha sonra isə kompleks zonalar formasına keçmişlər. Dünya təcrübəsi göstərir ki, ixrac zonaları olmadan ölkədən mal və xidmətlərin ixracının orta illik artımı 7% olursa, bu zonaların mövcudluğu zamanı isə artım 20%-dək təşkil edir.

Göründüyü kimi, dünya praktikasında azad iqtisadi zonalar hər hansı müəyyən edilmiş məqsədlər əsasında yaradılır ki, bu məqsədlər də nəinki təkcə həmin zonada, o cümlədən bütün ölkədə inkişafa nail olunmasına yönəldilir. Bir qayda olaraq həmin məqsədlərə aşağıdakılar aid edilir: xarici ticarət fəaliyyətinin aktivləşdirilməsi, ixracın həcminin artırılması, əlavə iş yerlərinin açılması, sənaye istehsalının stimullaşdırılması, ölkəyə xarici investisiyaların cəlb edilməsi, böhran vəziyyətində olan regionların inkişaf etdirilməsi, regionlar arasındakı fərqin aradan qaldırılması. Bu məqsədlərə çatma vasitələri isə demək olar ki eynidir. Bunlar: vergi və gömrük güzəştləri, müxtəlif preferensiyalardır.

Qonşu Rusiya Federesiyası da azad iqtisadi zonaların yaradılmasında digər dövlətlərin təcrübəsindən yararlanmışdır. Lakin burada tətbiq edilən güzəştlər iqtisadiyyatın modernləşdirilməsi və ölkəyə xarici investisiyaların cəlb edilməsinə nail olmaqdan daha çox, ayrı-ayrı qruplaşmaların gizli subsidiyalaşdırılmasına və sonradan ölkədən çıxarılmaqla ilkin kapital yığımına şərait yaratdı. Ona görə də elə mühit yaratmaq lazımdır ki, preferensial rejimlərin tətbiqi ayrı-ayrı müəssisələrə, sahələrə və ərazilərə hansısa güzəştlərin verilməsi xatirinə deyil, təsərrüfatlaşdırmanın yeni formalarının, sənaye istehsalının stimullaşdırılması, xarici iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsi, ölkənin texnoloji yeniliklərlə təmin edilməsi məqsədi ilə həyata keçirilsin. Digər vacib məsələlərdən biri də ölkənin nəqliyyat-coğrafi imkanlarının strateji genişləndirilməsi, regionların potensialından düzgün istifadə etməkdir. Təbii ki, bütün bunlar son nəticədə ölkənin dünya təsərrüfat sisteminə sıx inteqrasiya olunmasına gətirib çıxaracaqdır.