| Elastik muftalar
Agar ko`lpensatsiyalovchi muftalarning oraliqdagi elementi elastik bo’lsa, bunday muftalarni elastik muftalar deyiladi. Ular vallar o’qdoshligi qat’iy bo’lish yoki bo’lmasligiga qaramasdan, xamma notekisliklarni to’g’rilaydi (ko`lpensatsiyalaydi). Elastik muftalar o’z elementlari bilan yuritmada kam bikirlikka ega bo’lgan bo’g’in vazifasini xam bajarib, mashinalarning imkoniyati boricha rezonans sharoitda ishlamasligini ta’minlaydi, tebranishdan saqlaydi. Buning uchun muftalarni elastik elementi yetarli darajada bikrlikka ega bo’lishi kerak. Bu to’g’rida xisoblashga zarur bo’lgan ma’lumotlar «Mashina va mexanizmlar nazariyasi» kursida berilgan.
Elastik muftalarning tuzilishi xar xil ko’rinishda uchraydi. Elastik element materiallariga qarab bu muftalar ikki turga bo’linadi: elastik elementlari metalli va metallmas.
7-rasm.
Elastik elementi metall simdan o’rab tayyorlangan tsilindr- simon prujinali elastik mufta 7.-rasmda ko’rsatilgan. Mufta yetaklovchi 1 va yetaklovchi 2 yarim muftalardan iborat bo’lib, shponka yordamida valga maxkamlangan (Boshqa variantda bo’lishi xam mumkin: yetaklovchi 2, yetaklovchi 1). Yarim muftalar shunday tayyorlanganki, ular orasidagi maxsus teshikka oldindan siqilishga ishlaydigan qilib, deformatsiyalangan to’rtta prujinalar 3 joylashtiriladi.
Biror burchakda joylashgan yarim muftaning dastlabki xolati cheklagich 4 bilan aniqlanadi. Prujina deformatsiyalangandan keyin yarim muftaning nisbatan burilish imkoniyati yarim mufta 2 ga o’rnatilgan cheklagich B bilan belgilanadi. Mufta tashqi to`londan saqlagich 5 bilan berkitilgan. Prujina dastlabki siquvchi kuch F1 ta’sirida T1 mo`lent bilan yuklangunga qadar bu mufta yetarli bikrlikdagi ko`lpensatsiyalovchi muftalar singari ishlaydi. T1 mo`lent quyidagicha aniqlanadi:
Yuk ko’tarish mashinalari yukni vertikal yo’nalishda yuqoriga ko’tarish va tushirish uchun mo’ljallangan bo’ladi. Ularni vazifasi, shakli, xizmat ko’rsatiladigan maydonning konfiguratsiyasiga qarab quyidagi gruppalarga bo’linadi:
Yukni uncha katta bo’lmagan balandlikka ko’tarish, pastga tushirish uchun ishlatiladigan do`lkratlar. Yukni ko’tarish, tushirish va to’g’ri yo’nalish bo’yicha surish uchun ishlatiladigan chiьirlar (lebyodkalar).
Yukni ko’tarish, tushirish va monorelps bo’yicha surish uchun ishlatiladigan tallar. Yuklar odamlarni vertikal yo’nalishda balandlikka ko’tarish uchun ishlatiladigan ko’targichlar yoki liftlar.
Xizmat ko’rsatadigan maydon konfiguratsiyasiga - kran osti yo’lining uzunligi va yo’nalishiga, ilgakning qulochiga boьliq bo’lgan minorali kranlar.
Yukni o’z aylana doirasida yoki shu doiraning bir qismida surishni tao`linlaydigan qo’zьalmas strelali kranlar.
To’g’ri to’rtburchak maydonlarga xizmat ko’rsatadigan ko’prik kranlar.
Turli konfiguratsiyali maydonlarga hizmat ko’rsatadigan ko’rik kranlar.
Kranning asosiy parametrlariga yuk ko’taruvchanligi, prolyoti (oraliьi), bazasi, ilgakning ko’tarilish balandligi, yuk ko’tarish tezligi, ilgakning qulochi kattaligi, yuk mo`lenti, kran va aravachaning xarakatlanish tezligi, kranning burilish tezligi va ish rejimi kiradi. Yuk ko’tarish mashinasini hisoblashda qabul qilingan yuk massasining tonna hisobidagi maksimal qiymati uning yuk ko’taruvchanligi deb ataladi. Yukni tikkasiga ko’chirish tezligi yuk ko’tarish va yuk tushirish tezligi deyiladi. Quloch qiymatining unga mos bo’lgan yuk ko’tarish kuchiga ko’paytmasi yuk mo`lenti deyiladi. Yuk mo`lenti kranning texnologik imkoniyatlarini to’liq tasvirlaydi va uning iqtisodiy samaradorligini baholashga imkoniyat beradi.
Aylaninlar chastotasi n*[1/s]=Gts - kranning burilishida vaqt birligi ichidagi aylanishlar soni.
Ilgakning qulochi - strelaning vertikal aylanish o’qi bilan ko’tarilayotgan yukning vertikal o’qi orasidagi masofa. Ilgakning qulochi o’zgargandagi ko’chish tezligining gorizontal tashkil etuvchisi qulochning o’zgarish tezligi deyiladi.
Ilgakning ko’tarilish balandligi - kran turgan joy sathidan eng yuqori ish vaziyatida turgan ilgak oьzining markazigacha bo’lgan masofaga teng.
Soatlik ish unumdorligi quyidagi formuladan aniqlanadi:
Qc=Qno`l Z kyuk
bunda Qno`l - kranning no`linal yuk ko’taruvchanligi, t; Kyuk - yuk ko’taruvchanligi bo’yicha krandan foydalanish koeffitsienti; Z - 1 soatlik ish vaqtidagi tsikllar soni:
bunda Tts - bitta to’liq tsiklning davo`liyligi, s; - kran mexanizmlarining ish o’rnini hisobga oluvchi koeffitsient; =0,7…0,8 - ishlab chiqarish binolarida ishlovchi va yuklash ishlarini yuajaruvchi kranlar uchun; =1 - montaj kranlari va remont ishlarida ishlatiladigan kranlar uchun; Tn - tsikldagi operatsiyalar davo`liyligi, ularning o’rtacha parametrlari (yukni ko’tarish balandligi, aravacha va kranning siljishi) aniqlanadi.
KB - vaqt bo’yicha krandan foydalanish koeffitsienti bo’lib, uni kranning amaliy ishlash grafigi bo’yicha aniqlanadi.
bunda, tish, tkal - kranning amaliy va kalendar ishlash grafigi.
Ishlash rejimlari. Davriy ishlaydigan mashinalarda turli mexanizmlar ishining kuchayishini ifodalash uchun ish rejimi degan tushuncha kiritilgan.
Engil rejim (L)
O’rta rejim (S)
Og’ir rejim (T)
O’ta og’ir rejim (VT)
Yuk ko’tarish mashinalarida ishlatiladigan yuritma ikki gruppaga bo’linadi: 1) dastaki yuritma, 2) mashinali yuritma.
Dastaki yuritmalar asosan yuk ko’taruvchanligi va tezligi kichik bo’lgan mashina hamda qurilmalarda ishlatiladi.
Mashinali yuritma hamma yuk ko’tarish mashina va qurilmalarda ishlatiladi hamda energiya manbasiga ko’ra: 1) elektrik, 2) ichki yonuv dvigateli, 3) buьli, 4) gidravlik,5) pnevatik yuritmalarga bo’linadi. Bir qator mashinalarda esa qo’shma, masalan, dizelp-elektrik, elektr-gidravlik, elektr-pnevmatik yuritmalar ishlatiladi.
Elektr yuritmalar. Elektr yuritmalar elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantiradi, bu energiya esa kranlarning biror mexanizmini ishga tushiradi.
Kran yuritmalarida qo’llaniladigan dvigatellar asosan uch rejimda ishlaydi:
Qisqa muddatli. Uzoq davo`l etadigan o’zgarmas doimiy nagruzkalar 10, 30, 60 va 90 min.
Ulanish davo`liyligi (UD) nisbatan qisqa muddatli takror (15, 25, 40 va 60 %), ya’ni tsikl davo`liyligi 10 minutdan oshmaydigan.
UD qiymati qisqa muddatli takror va qisman ishga tushirib to’xtatiladigan (30, 60, 120 va 240 soat).
Elektr dvigatelini tanlash. Yuk ko’tarish mashinalarida ishlatiladgan elektr dvigatellarga quyidagi asosiy talablar qo’yiladi.
Dvigatel takror-qisqa muddatli rejimda ishlaganda, berilgan ishga tushirishlar davri ichida dvigatel ruxsat etilgan chegaradan ortiq qizib ketmasligi kerak.
Elektr dvigatellarning yurgizish mo`lenti berilgan tezlanishda mexanizmning ish rejimini ta’minlash uchun yetarli bo’lishi kerak.
Ichki yonuv dvigatellari. O’zi yurar va suzuvchi kranlarda hamda yuklagichlarda ko’tarish-tushirish, burish, xarakatlantirish, ilgak qulochini o’zgartirish mexanizmlari va o’zini xarakatga keltirish uchun ichki yonuv dvigatellar keng ishlatilmoqda. Bularda karbyuratorli va dizelli dvigatellardan foydalaniladi. Ular benzin,solyarka moyi va dizel yonilьisi bilan ishlaydi. Afzallkilari: tashqi energiya manbaiga boьliq bo’lmaydi, ishga doimo shay turadi va FIK yuqori.
Kamchiliklari: dvigatel valining aylanish yo’nalishi o’zgartirish (reversivlash) mumkin emas, o’ta nagruzkaga uncha chidamaydi, havo sovuq vaqtida yurigizib yuborish qiyin, xizmat muddati unchalik uzoq emas.
| 