Mavzu: Boshlang’ich sinf matematika darslarida kompetensiyaviy yondashuv
fanining didaktik tamoyillari
Reja:
1. Matematika darslarida asosiy didaktik maqsadlar;
2. Matematikadan dars turlari;
3. Ta’lim tizimini modernizatsiyalash
Har bir talaba bilishi kerak: 1) onglilik tamoyili; 2) ko'rsatmalilik tamoyili;
3) ilmiylik tamoyili; 4) ketma-ketlik tamoyili; 5) puxta o'ziashtirish tamoyili va
hokazolar; 6)boshlang'ich maktabda algoritmiar va algoritmiarga o'rgatish
metodikasi.
Har bir darsdan turli xil didaktik maqsadlar ko'zlanadi. Ular orasida bittasi
bosh maqsad bo'lib hisoblanadi va uni darsning asosiy didaktik maqsadi deyiladi.
Har bir alohida darsning maqsadi darslar tizimining maqsadini aniqlab, uning
yordamida o'qitilayotgan mavzuning mazmunini o'quvchilarga ochib beradi. Bu
holda yangi tushunchalar bilan o'quvchilami tanishtirish bo'Isa, ikkinchi holda
tanishtirilgan tushunchani kengaytirish va chuqurlashtirish, uchinchisida, biror
malaka va ko'nikmalami hosil qilish, to'rtinchisida, bilim, malaka va ko'nikmalami
tekshirish va h.k. bajariladi. Har bir darsda yuqorida aytilganlaming bir nechtasi
yoritilishi mumkin. O'tilganiami takrorlash oidin o'tilgan darslami yangi tizimga
solish, shu bilan bilimlami tekshirishni o'z ichiga oladi. Yangi materialni bayon
qiliih har doim mashqlar bajarish bilan davom ettiriladi. Maktablar tajribasi darsning
ma'lum tizimini yaratdiki, ko'pchitik o'qituvchilar bu tizimga rioya qilib, ma'lum
yaxshi natijalarga erishmoqda. Odatda darsning boshida uy vazifasi tekshiriladi yoki
o'tgan mavzu takrorlanadi, so'ngra o'tgan mavzu yuzasidan savol-javob o'tkaziladi.
Shundan keyin yangi material bayon etiladi va uni mustahkamlash uchun
o'quvchilarga misol va masalalar yechdiriladi yoki nazorat savollari beriladi. Dars
oxirida uyga vazifa to'g'risida ko'rsatrnalar beriladi. Ba'zan, bu rnaqsadlardan
bittasiga bag'ishlanishi mumkin. Ana shu bitta rnaqsadni darsning asosiy didaktik
maqsadi deyiladi va boshqalar unga bo'ysinadi.
Boshlang'ich sinflarda matematikadan quyidagi dars turlarini ko'rsatish
rnumkin. a) o'quvchilami yangi tushunchalar bilan tanishtirish, yangi bilim va
ko'nikmalami hosil qilish darslari (Bu darslarda hisoblash, grafik yoki masala
yechish bilimlari hosil qilinadi); b) turli xil mashqlar yordamida yangi bilim, malaka,
ko'nikmalami mustahkamlash darslari; d) o'tilganlami takrorlash, umumlashtirish
darslari; e) keyingi bosqichda xatolaming oldini olish maqsadida mustaqil bilim,
malaka va ko'nikmalami tekshirish darslari. Har bir darsda turti xildagi didaktik
maqsadlar amalga oshirilishi mumkin: uy vazifasini tekshirish; darsning va
mavzuning maqsadini bayon qilish; oldin o'tilganlami takrorlash bilan o'quvchilarni
yangi materialni o'zlashtirishga tayyorlash; og'zaki hisoblash uchun maxsus
mashqlar, yangi materialni o'rganish (darsning asosiy bo'limi); bolalaming oldin
o'zlashtirilgan bilim va ko'nikmalarini mustahkamlash; o'rganilgan bilimlami
hisoblash; mashq, bilim va malakalarni qo'llash (darsning asosiy bo'timi);
o'quvchilarni mustaqil ishlatish va uni tekshirish; oldin o'zlashtirilgan materiallami
takrorlash; uyga vazifa berish; darsni xulosalash. Darsning asosiy qismlarini turti
xilda va turli metodlar bilan birga qo'shib olib borish mumkin.
O'qituvchi dars rejasini tuzishda quyidagilarni e'tiborga olishi kerak. Dars
qanday qismlardan iborat bo'lishi, ularni qanday ketma-ketlikda joylashtirish, ular
o'rtasida o'quv materialini qanday taqsimlash, bu qismlar bir-biriga qanday
bog'lanishda, ular darsning asosiy didaktik maqsadini amalga oshirishda yetarli
miqdorda yordam berishini hisobga olishi kerak. Boshlang'ich sinfda matematika
darsining har bir qismi umumiy didaktik masalalarni bajarishga qaratilrnog'i kerak.
Darsning qismlari asosiy didaktik maqsadga qarab o'zaro bog'langan bo'lishi kerak.
Alohida dars turlarining tarkibini qarab chiqamiz. Masalan: o'quvchilarni yangi
tushunchalar bilan tanishtirish, yangi bilim va ko'nikmalarni hosil qilish darslari.
Darsning boris hi. Darsni maqsadga rnuvofiq shunday boshlash kerakki, barcha
o'quvchilarni, o'quv vazifalarini faol bajarishga darhoI tortadigan bo'lsin. Shu
maqsadda uncha katta bo'lmagan mustaqil ishlarni kartochkalarga yozib borish
kerak, bu esa o'quvchilardan masala shartini yozmasdan hisoblash natijalarinigina
yozishni talab qiladi. Bunday mustaqil ishlar o'quvchilarni yangi materialni
o'zlashtirishga tayyorlaydi. Darsning birinchi qisrnida agar uy vazifasi mazmun
jihatdan yangi materialga bog'liq bo'lsa, uni tekshirish ham rnumkin. Agar uy
vazifasi yangi mavzuga bog'liq bo'lmasa, yangi mavzuni o'tishda o'quvchilar uni
qo'llamasa, u holda yangi bilimlarni bayon qilish darsida uy vazifasini tekshirish
shart emas. Shunday qilib darsning birinchi qisrni o'quvchilarning faolligini va
diqqatini yo'naltirishga qaratilmog'i lozim, bu bosqichga uncha ko'p vaqt sarf
qilmaslik kerak. O'quvchilar diqqatini yo'naltirish usullaridan yana biri darsning
mavzusi va maqsadini aniq tushunarli e'lon qilishdir. Bunda albatta o'quvchilarning
qiziqishini orttirish va muammoli vaziyat yaratish zarur. Masalan: o'quvchilar faqat
hisoblashning og'zaki usuli bilan tanish bo'lsalar, ularga ikkita uch xonali sonlarni
qo'shish tavsiya qilinsa, bunday holatda o'quvchilar o'zlarining ortiqcha bilim va
malakalarini qo'llaydilar. O'quvchilar rna'lum qiyinchiliklardan o'tadilar. Shunday
qilib, oldindan o'rganilgan hisoblash jarayonlari bilan bu misolni bajarish qiyin
emasligiga ishonch hosil qiladi.
Ta’lim tizimini modernizatsiyalashning hozirgi bosqichi o’qituvchining
kasbiy tayyorgarligi, uning pedagogik mahorati, kompetentligi, eridusiyasi,
intellektualligi va umumiy pedagogik mahoratiga yuqori talablarni qo’ymoqda. Bu
holatning yuzaga kelishi esa, respublika ta’lim tizimida insonparvarlik, shaxsga
yo’naltirilgan o’qitish, kasbiy tayyorgarlikda kompetentli yondoshuv g’oyalariga
o’tishdan kelib chiqmoqda. Ta’limda asosiy ustuvorlik ta’lim oluvchi shaxsi,
shaxslararo munosabatlarni o’zgartirib, zamonaviy o’qitish va pedagogik
texnologiyalarni qo’llagan holda jarayonni shunday boshqarish kerakki, ta’lim
oluvchi nafaqat o’qitish ob’yekti, balki sub’yekti ham bo’lishiga asoslangan
shaxsning shakllanishiga beriladi. Shu bois, bo’lajak o’qituvchining kasbiy va
shaxsiy shakllanishiga yordam beruvchi pedagogik vositalarni aniqlash muhim
ahamiyatga ega bo’lmoqda. Olingan bilimlar, texnika va texnologiyalarning tez
eskirishi va yangilanishi o’qituvchi oldiga doimiy ravishda o’z malakasini oshirish,
fan, texnika, madaniyat va ilg’or pedagogik tajribalarning zamonaviy yutuqlariga
ega bo’lish masalasini qo’ymoqda. Amaliyotning ko’rsatishicha, o’quv reja va
dasturlarni takomillashtirish har doim ham o’quv jarayonining samarasini oshirishga
yordam beravermaydi. Real amaliy faoliyat talablaridan ajralgan holda, o’quv
jarayoniga rasmiy yondoshuv bo’lajak o’qituvchi kasbiy kompetentligining
rivojlanishiga xalaqit beradi.
I.G. Lipatnikovaning ta’kidlashicha, hozirgi zamon maktabi pedagogika oliy
ta’lim muassasasidan paydo bo’lgan muammolarni hal etish yo’llarini tanqidiy
baholash va topish, holatni tahlil qilish, o’z faoliyatini adeakvat o’zgartirish,
axborot-kommunikatsiya texnologiyalari vositalarini qo’llash, axborotlarni topish,
qo’llash va tanlashni bilishga qodir matematika o’qituvchisini kutmoqda. Qayd
etilgan muammolarni hal etish usullaridan biri sifatida bo’lajak matematika
o’qituvchilarida kasbiy yo’nalganlikni oshirishni taklif etamiz. U quyidagilardan
iborat:
- talabalarning bo’lajak kasbiy faoliyatini anglash uchun sharoitlar yaratish;
- bo’lajak kasbga muvaffaqiyatli ega bo’lish uchun zarur shaxsiy sifatlarni
rivojlantirishga alohida e’tibor berish;
- har bir talabada mavjud kasbiy ahamiyatli sifatlarning rivojlanish darajasini
aniqlash va individual ta’lim trayektoriyalarini qurish.
Oliy ta’limning zamonaviy tizimda bitiruvchining ma’lumoti sifatining asosiy
ko’rsatkichi uning kasbiy kompetentligidan iboratligi bilan tavsiflanadi. Psixologik
lug’atlarda pedagogning kasbiy kompetentligi muvaffaqiyatli kasbiy faoliyat, uning
ahamiyati va uni amalga oshirishda qo’llaniladigan bilim va ko’nikmalar to’plami
bilan aniq maxsus masalalarga munosabat sifatida ta’riflanadi. Matematika
o’qituvchisining kasbiy kompetentligi quyidagi komponentlardan iborat: mazmunli
(maxsus matematik bilimlarga egalik), texnologik (matematika o’qitish usullariga
egalik), shaxsiy (shaxsning ayrim xususiyatlariga egalik).
Matematika o’qituvchisi kasbiy tayyorgarligining yangi sifatiga ega bo’lish
uchun matematika o’qitish nazariyasi va metodikasi kursining nazariy asoslari va
uni qurishning qo’shimcha tadqiqotlari zarur. Ular bo’lajak matematika o’qituvchisi
mahoratining
shakllanishiga
va
umumiy
pedagogik
madaniyatini
takomillashtirishga yordam beradi.
Predmetli tayyorgarlikning kasbiy yo’naltirilganligini oshirish asosida kasbiy
kompetentlikni shakllantirish masalasini amalga oshirish ta’lim jarayoniga kasbiy
faoliyat elementlari, kasbiy tajribalarni kiritish, o’qitish usullari va shakllarini
o’zgartirish yo’li bilan hal etilishi mumkin. Matematika o’qitish nazariyasi va
metodikasi kursining bo’lajak o’qituvchilarda refleksiv predmetli faoliyat asosida
reproduktiv va lokal modellashtiruvchi xarakterli amaliy bilimlarini shakllantirish,
rivojlantirish, o’quv va kasbiy faoliyat motivlarini shakllantirish kabi maqsadlari
bo’lajak pedagogning kompetentligiga bevosita dahldor hisoblanadi. Bu
maqsadlardan esa, kursning quyidagi vazifalari kelib chiqadi:
- bo’lajak matematika o’qituvchisida kasbiy sifatlarni tarkib toptirish;
- talabalarda matematika o’qitish nazariyasi va metodikasi kursining asosiy
tushunchalari haqida tasavvurni shakllantirish;
- talabalarda o’quv materialini bayon qilish usullari va o’quv mashg’ulotlarini
tashkil etish shakllarini mustaqil ajratish va tahlil qilish qobiliyatini shakllantirish;
- talabalarning o’quv materialini o’qitishning turli usullari orqali taqdim etishni
bilishni rivojlantirish;
- bo’lajak pedagogning tadqiqotchilik qobiliyatlarini ta’lim jarayoniga faol kiritish
yo’li bilan rivojlantirish.
| 