MAVZU:BRONZA QOTISHMASIDAGI PAKOVKALARNI QIZDIRIB SHTAMPLASH UCHUN QIZDIRISH QURILMASINI TANLANG VA ISHLASH JARAYONINI YORITING.
REJA:
KIRISH
Bronza qotishmasidagi pakovkalarni qizdirib shtamplash.
Zamonaviy sanoatda bronzadan foydalanish
Termik ishlov berib, ularning mexanik xossalarini yaxshilash
Qizdirish qurilmasini tanlang va uning ishlash jarayonini yoriting.
Xulosa
Foydalangan adabiyotlar
KIRISH
Bronza - mis va temirning qotishmasi. Bronzadagi alyuminiy miqdori 10% dan kam, metall esa sovuq haddelenmiş. Bundan tashqari, tarkibida nikel, fosfor, kremniy, mishyak va sink bo'lishi mumkin. Sof temir bilan solishtirganda, bronza korroziyaga chidamli va qattiqroq. Misni etkazib beruvchilar ko'pincha qotishmalar uchun alohida kataloglarga ega. Ko'pchilik guruch va misning tuzilishi bilan tanish, ammo boshqa ko'plab metallar, shu jumladan bronza turlari mavjud.
Odatda bronzalar beshdan o'n bir foizgacha misni o'z ichiga oladi. Shuningdek, u turli shakl va o'lchamlarda shakllantirilishi mumkin bo'lgan simga aylantirilishi mumkin. Misdan farqli o'laroq, bronza qotishmalari qayta ishlanadi va ularning ishlov berish xususiyatlari ularga qattiq muhitlarga bardosh berishga yordam beradi. Bronza va guruch o'rtasidagi asosiy farq qotishma tarkibidagi fosfor miqdoridir. U odatda"fosfor bronza" chunki u fosfor va mis aralashmasidan qilingan.
Bronzaning tarkibi juda o'zgaruvchan. Tarkibi odatda 12% mis va 12% qalaydan iborat, ammo u o'rtacha ko'rsatkichdan yuqori yoki past bo'lishi mumkin. Ba'zi mahsulotlarda temirning iz miqdori mavjud. U uzoq vaqtdan beri qirol bilan bog'liq bo'lib, o'rta asrlarda haykaltaroshlik va zargarlik buyumlarida keng qo'llanilgan. Qotishma tarixi murakkab va uning tarkibiy qismlarining tarkibi juda xilma-xildir. Bronzaning turli xil turlari mavjud.
1-rasm
Bronzaning yana bir turi kupronikeldir. U 2% dan 30% gacha nikelni o'z ichiga oladi va u yuqori termal barqarorlikni va mukammal korroziyaga chidamliligini ko'rsatadi. Dengiz suvidagi boshqa bronzalardan ustundir va kema korpuslari, vana yo'riqnomalari va boshqa dengiz uskunalari uchun ishlatiladi. Yaxshi korroziyaga chidamliligi tufayli kupronikel odatda nasoslar, valflar va kamera izdoshlarida ishlatiladi. Bu juda kuchli emas, lekin zang va boshqa turdagi shikastlanishlarga o'rtacha darajada chidamli.
Bronza kuchliligidan tashqari, ko'p qirrali materialdir. Qotishma bardoshli metall bo'lib, quyma temirdan past erish nuqtasiga ega. Bu elektr konnektorlari uchun mashhur material bo'lib, kamon va podshipniklar uchun foydalidir. Shuningdek, u elektr tokini yaxshi o'tkazuvchi hisoblanadi. Bu tormoz kaliperlari kabi avtomobil qismlari uchun ajoyib tanlovdir va avtomobil va sanoat qismlari uchun ishlatiladi. Bu avtomobil qismlari uchun ham mashhur tanlovdir.
Rangiga qaramay, bronza mis qotishmasi hisoblanadi. Odatda u qimmatbaho metall bo'lgan misdan, qalay esa oson eritilishi mumkin bo'lgan metall bo'lmagan elementdan iborat. Yaxshi shakllanish qobiliyatiga ega bo'lganligi sababli, bronza avtomobillar, maishiy texnika va musiqa asboblarida qo'llaniladi. Tarkibiga qarab, u ko'p jihatdan ishlatilishi mumkin. Ammo uning aniq tuzilishi qanday? Ushbu maqola sizga misning turli xil turlari qanday bog'liqligini ko'rsatib beradi.
Bronza', birinj 1) texnikada — misning qalay, alyuminiy, kremniy, berilliy, qoʻrgʻoshin va boshqa elementlar bilan qotishmasi. Masalan, mis bilan qalay qotishmasi qalayli B. deb ataladi. Qalayli B. ishqalanishga yaxshi chidaydi, suv va bugʻda deyarli zanglamaydi, qolipga yaxshi quyiladi, quyilganda 1% dan ham kam kirishadi. Ishqalanadigan detallar, joʻmraklar, uch yoʻllik (troynik)lar va boshqa tayyorlash uchun ishlatiladi. B.ning mexanik xossalari tarkibidagi qalay miqdoriga bogʻliq boʻladi: qalay 20% dan sal oshguncha mustahkamligi ortib borib, soʻngra tez pasayadi, qalay taxminan 5% dan ortgach, plastiklik xossasi pasaya boradi. Qalayli B.larga legirlovchi elementlar sifatida rux, qoʻrgʻoshin, nikel va boshqa baʼzi elementlar qoʻshiladi. Alyuminiyli B. mexanik xossasi, kimyoviy taʼsirlarga chidamliligi, suyuq holatda oquvchanligi va boshqa baʼzi xossalari jihatidan qalayli B.dan ustun turadi. Termik ishlov berib, ularning mexanik xossalarini yaxshilash mumkin. Bular xilmaxil vtulkalar, shesternyalar, yoʻnaltiruvchilar va boshqa muhim detallar tayyorlash uchun ishlatiladi. Tarkibida 3—4% kremniy boʻlgan B.ning mexanik xossalari qalayli B.larnikidan yaxshi boʻladi, ammo qolipga quyilganda koʻproq kirishadi. Kremniyli B.larning qolipga quyilish va kesib ishlanish xossalarini yaxshilash uchun ularga rux yoki qoʻrgʻoshin qoʻshiladi. Berilliyli B. 2% berilliy bilan 98% misdan iborat qotishma. Oldin toblanib, soʻngra boʻshatilsa, qattiq va mustahkam boʻlib qoladi. U puxta, plastik, yaxshi payvandlanuvchan, oson kesib ishlanadigan va korroziyaga chidamli boʻlgani uchun undan prujinalar, membranalar, zarb bilan ishlaydigan asbob va boshqa tayyorlanadi. Qoʻrgʻoshinli B.ningmashinasozlikda antifriksion material sifatida eng koʻp ishlatiladigani 30% qoʻrgʻoshin va 70% misdan iborat; 2) sanʼatda — qadimdan amaliy bezak va haykaltaroshlik asarlari xom ashyosi (qalayli B. qoʻngʻiroqlar, oʻrta asrlarda Xitoyda B. idishlar quyishda kumush ham qoʻshilgan). B. kukuni va yupqa taxtasi (soxta tilla) yogʻoch, suyak, metall, gips va h. k.dan ishlangan buyumlarni hallash, qoplashda ishlatiladi. B.ning qolipga quyilish xususiyati yaxshiligi tufayli (ishkalanishga yaxshi chidaydi, deyarli zanglamaydi va boshqalar) haykaltaroshlikning mayda qismlarigacha yaratish imkonini beradi; qayishqokligi, nafisligi, okuvchanligi, ortikcha mehnat talab kilmaydi; boʻrtib chiqqan hajmli mujassamot gʻovak, nisbatan yengil quyma olish imkonini beradi. B. oksidlanib turgʻun rangga (koʻkdan toʻq jigarrang va qoragacha) ega boʻladi, bundan tashqari kimyoviy pardozga, hallash, sayqallash, toblash, zarblash, chizishga oson beriluvchan, bu esa buyumning rangi va sifatini rangbarang qilishga yordam beradi.
Miloddan avvalgi 3-ming yillik oʻrtalarida Mesopotamiyada, 2-ming yillikdan Misrda sodda, ochiq qolip (tosh, qum, yogʻoch va boshqalar) usulidan soʻng tabaqali yopiq qolip (loy qolip)da quyish paydo boʻddi. Ularda quyilgan mukammal haykal va idishlar qismlari qalaylab birlashtirilgan, choklari kandakorlik bilan silliqdangan boʻrtma detallar bilan ishlangan. Kandakorlik baʼzan chizmakori usuli bilan toʻldirilgan (Nineviyadan topilgan B. bosh, miloddan avvalgi 23-asr, Iroq muzeyi, Bagʻdod). Qalin devorli, diniy idishlarda kandakorlik bilan boʻrtma tasvirlar yaratilgan (Osiyo va Zakavkazye mamlakatlarida). Milodiy 1-ming yillik oxirlarida B. buyumlar oʻta mayda boʻrtma tasvir (naqsh, murakkab yozuvlar, maishiy va ov lavhalari) va mis, kumush, baʼzan tilla qadamalar bilan bezatilgan (Yaqin Sharq).
Miloddan avvalgi 5—4-asrlarda Yunonistonda yirik B. haykallari quyilgan (Poliklet, Miron, Lisipp va boshqalar) va ular mum quymasi usulida ishlangan. B. imkoniyatlari tufayli haykal yaratishda inson tanasining barcha xususiyatlari aks ettirilgan. Qad. Rimda portret byustlari va boshqa yirik boʻlaklarda quyilgan, sayqallangan mujassamotlarning shaklan aniq va ishonarliligiga erishilgan.
Oʻrta Osiyoda miloddan avvalgi 2-ming yillikning 2-yarmida B. metallurgiyasi yaxshi rivojlandi. Buning kashf etilishi dehqonchilik va chorvachilikning tez rivojlanishiga olib keldi. B.dan kurollar, idishlar, bezaklar ishlana boshladi. B.dan yasalgan zebziynat, uyroʻzgʻor buyumlari, yarogʻaslaha va haykaltaroshlik asarlari, B. buyumlariga ishlangan naqsh, rasmlar dastlab Gʻarbiy Osiyo, Qad. Misr, Oʻrta Osiyoda oʻrganilgan. Oʻzbekiston hududidan qad. davrga oid koʻpgina B. sanʼati namunalari topilgan. Maye, Haq (Fargʻona viloyati) qishlogʻidan topilgan T shaklidagi B. toʻgʻnogʻichning (miloddan avvalgi 3—2-ming yillik) tepa qismida buzogʻiga suykalib turgan sigir va uni sogʻayotgan ayol tasvirlangan. Obirahmat (Toshkent viloyati) qishlogʻidan topilgan B. bilaguzuklarning sirtiga oʻsimlik novdalari shakli chizilgan. Oʻzbekistonning turli yerlaridan topilgan (miloddan avvalgi 1-ming yillik oʻrtalari) sak, massaget qabilalarining B. sanʼati buyumlari — pichoq, xanjar, qilich, bolta, dubulgʻa va qozonlarning bezak uslubi bir xil. Oʻzbekiston xalklari tarixi muzeyi toʻplamida bir quloqli, choʻloq, yalangʻoch kishi; boʻriga minib oldiga bolani oʻtqazib olgan odamning B. haykalchalari bor. 11—13-asrlarga oid sanʼat asarlari orasida B.dan yasalgan qush, hayvon va odamlarning haykalchalari mavjud. Ahmad Yassaviy maqbarasi (Turkiston shahri) uchun Amir Temur B.dan quydirgan ulkan qozon va shamdon (14-asr oxiri) oʻsha davrning yetuk B. sanʼati asarlaridan. Qozon sathidagi islimiy uslubdagi naqshlar orasiga suls va kufiy xati bilan yozuvlar bitilgan. Shamdon (balandligi 87 sm) sathiga oltin va kumush naqshlar oʻyib ishlangan, islimiy bezaklar bilan bir qatorda suls xati bilan ham bezatilgan. Xivadagi Pahlavon Mahmud maqbarasi shipidagi qandil va uning zanjirlari B.dan yasalgan.
B. haykaltaroshlik, amaliy sanʼat va boshqalarda keng ishlatiladi, undan haykallar, badiiy buyumlar, bezaklar kabi sanʼat asarlari yaratilmokld (jumladan, Amir Temur, Alisher Navoiy, Beruniy, Fargʻoniy va boshqalarning haykallari).
Yevropada oʻrta asrlar va roman uslubidagi cherkov, sobor B. eshiklari, maqbaralar, turli shakldagi yirik idishlar, diniy marosim buyumlari va boshqa yigʻma boʻlgan. Ulardagi tekis, yuza tasvir va naqshlarda B.ning salmogʻi seziladi.
2-rasm
Uygʻonish davrida yana mum quymalaridan foydalanilgan, bunda qismlarga boʻlib quyish keng tarqalgan, yigʻilganda hosil boʻlgan choklar kandakori usulida yoʻqotilgan. 17—18-asrlar tekis yuza va boʻrtma tasvirda rangbaranglikka erishildi, B. saroy va bogʻlar bezagining elementlariga aylantirildi. Tilla halning turli tuslarini qoʻllash, boʻgʻiq va panjarali quyishni qoʻshib qoʻllash B. imkoniyatlarini cheksiz qilib qoʻydi.
19-asr oʻrtalaridan badiiy B. ishlab chiqarish inqirozga uchradi, arzon buyumlarga talabning ortishi, dastgohli haykaltaroshlikning oʻsishi B. imkoniyatlariga qiziqishni pasaytirdi. Yangi yuksalish davri 19-asr oxiri va 20-asrdan impressionistlar (O. Roden, P. Trubeskiy) hamda haykaltaroshlar (A. Burdel, Sh. Despo, J. Mansu va boshqalar) ijodida koʻzga tashlandi.
Zamonaviy sanoatda bronzadan foydalanish juda ko'p va deyarli cheksizdir. Ommaviy ishlab chiqarish usuli tufayli oddiy qolip odamlar har kuni foydalanadigan turli xil narsalarni yaratishi mumkin. Bronza juda ko'p qirrali metall bo'lib, u juda keng foydalanishga ega bo'lganligi sababli, ko'plab qo'llanilishi mumkin bo'lgan mahsulotlar uchun ideal materialdir. Temir, alyuminiy va po'lat kabi metallardan farqli o'laroq, bronza zanglamaydi va buzilmaydi. U kuchli va egiluvchan bo'lib, uni borish qiyin bo'lgan joylarda qattiq ishlaydigan ko'plab asboblar va asboblarni tayyorlash uchun ideal nomzod qiladi.
Alyuminiy bronza shakllari odatda kundalik sanoatda foydali bo'lsa-da, ushbu metallning boshqa turlari ham mavjud bo'lib, ular aniqroq qo'llaniladi. Kam qotishma, bir fazali qotishmalar yuqori harorat ta'sirida kengayish yoki qisqarish tendentsiyasi past bo'lganligi sababli suv quvurlari, o't o'chirgichlar va bug 'quvurlari sifatida ishlatiladi. Bular, shuningdek, zarba va aşınmaya bardoshli bo'lishi kerak bo'lgan asboblarni tayyorlash uchun yaxshi nomzodlardir. Past qotishma alyuminiy bronzaning yana bir turi "Bustles" deb nomlangan dekorativ quyma qismlarga tayyorlanadi. Bustles odatda eshiklar, javonlar, stollar, stol usti va mebellar uchun bezak yaratish uchun ishlatiladi; ammo, Bu ham bezak va qurol uchun foydalanish uchun ajoyib metall bor.
Qattiqlashtirilgan po'lat deb ham ataladigan yuqori uglerodli po'latlar pichoqlar, qilichlar, jangovar boltalar va boshqa og'ir jihozlarni tayyorlashda foydalanish uchun past karbonli po'latlardan yaxshiroqdir. Egiluvchanligi tufayli yuqori uglerodli po'latni materialga juda ko'p zarar etkazmasdan zarb qilish mumkin. Bundan tashqari, past uglerodli qotishmalarga nisbatan yuqori uglerodli qotishmalarning chidamliligi ularni qurol-yarog'da ishlatish uchun ustun qiladi. Yuqorida aytib o'tilganidek, stomatologiyada alyuminiy bronza uchun maxsus foydalanish ham mavjud: stomatologlar metallni nozik tish pichog'i yordamida haykaltaroshlik qilishlari mumkinligi sababli, bu usul matkap uchiga bo'lgan ehtiyojni yo'q qiladi va shu bilan protseduralarning xavfsizligini oshiradi.
Yuqori uglerodli po'latlar odatda past uglerodli po'latlarga qaraganda qattiqroq bo'ladi va ular foydalanish paytida kengayib, qisqaradi, bu esa payvandlash va ishlab chiqarish bo'g'inlarining yanada jiddiy korroziyasiga olib keladi. Shunday qilib, mutaxassislar ko'p eskirish va yirtilib ketishni boshdan kechirishlari mumkin bo'lgan bo'g'inlar uchun alyuminiy bronzadan foydalanishni tavsiya etadilar, chunki korroziya xavfi yuqori bo'lsa ham, u egiluvchan metalldir, bu esa egilishni osonlashtiradi. Ushbu qotishmaning yana bir yaxshi xususiyati uning yumshatuvchi xususiyatlari. Bu alyuminiy bronzaning kichikroq molekulalarga bo'linish ehtimoli ko'proq ekanligini anglatadi, bu esa uni choyshablarga shakllantirish imkonini beradi. Osonlik bilan parchalanish qobiliyati bilan bu qotishma, shuningdek, yupqaroq va kuchliroq anodlangan qoplamani talab qiladigan turbinalar, turbinalar qopqog'i va vertolyotlarning pichoqlarini qoplash uchun juda mos keladi.
Kosmetik va funktsional xususiyatlaridan tashqari, alyuminiy chidamliligi va arzon narxlari tufayli sanoat metall sifatida ham keng qo'llaniladi. Alyuminiy&ning arzonligi va o'ta chidamliligi uni aviatsiya, tog'-kon sanoati va qurilish sanoati kabi og'ir muhitlarga qarshi turishi kerak bo'lgan mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun mukammal metallga aylantiradi. Ushbu qotishma, shuningdek, dvigatellar, turbinalar, qo'nish moslamalari, pichoqlar va rulmanlarni yaratishda keng qo'llaniladi va bu uni butun dunyo bo'ylab ishlatiladigan eng muhim metallardan biriga aylantiradi.
Biroq, bu turli maqsadlar uchun mashhur metall bo'lsa-da, alyuminiy qotishmasi hali ko'p narsalarni taqdim etadi. Yuqorida aytib o'tilganidek, bu egiluvchan metall bo'lib, uni bükme, cho'zish va harakatlantirish uchun ideal qiladi. Bundan tashqari, alyuminiy juda engil, bu transport qulayligini oshiradi.
BRONZA, birinj 1) texnikada — misning qalay, alyuminiy, kremniy, berilliy, qo’rg’oshin va boshqa elementlar bilan qotishmasi. Masalan, mis bilan qalay qotishmasi qalayli Bronza deb ataladi. Qalayli Bronza ishqalanishga yaxshi chidaydi, suv va bug’da deyarli zanglamaydi, qolipga yaxshi quyiladi, quyilganda 1% dan ham kam kirishadi. Ishqalanadigan detallar, jo’mraklar, uch yo’llik (troynik)lar va boshqa tayyorlash uchun ishlatiladi. Bronzaning mexanik xossalari tarkibidagi qalay miqdoriga bog’liq bo’ladi: qalay 20% dan sal oshguncha mustahkamligi ortib borib, so’ngra tez pasayadi, qalay taxminan 5% dan ortgach, plastiklik xossasi pasaya boradi. Qalayli Bronzalarga legirlovchi elementlar sifatida rux, qo’rg’oshin, nikel va boshqa ba’zi elementlar qo’shiladi. Alyuminiyli Bronza mexanik xossasi, kimyoviy ta’sirlarga chidamliligi, suyuq holatda oquvchanligi va boshqa ba’zi xossalari jihatidan qalayli Bronzadan ustun turadi. Termik ishlov berib, ularning mexanik xossalarini yaxshilash mumkin. Bular xilma-xil vtulkalar, shesternyalar, yo’naltiruvchilar va boshqa muhim detallar tayyorlash uchun ishlatiladi. Tarkibida 3-4% kremniy bo’lgan Bronzaning mexanik xossalari qalayli Bronzalarnikidan yaxshi bo’ladi, ammo qolipga quyilganda ko’proq kirishadi. Kremniyli Bronzalarning qolipga quyilish va kesib ishlanish xossalarini yaxshilash uchun ularga rux yoki qo’rg’oshin qo’shiladi. Berilliyli Bronza 2% berilliy bilan 98% misdan iborat qotishma. Oldin toblanib, so’ngra bo’shatilsa, qattiq va mustahkam bo’lib qoladi. U puxta, plastik, yaxshi payvandlanuvchan, oson kesib ishlanadigan va korroziyaga chidamli bo’lgani uchun undan prujinalar, membranalar, zarb bilan ishlaydigan asbob va boshqalar tayyorlanadi. Qo’rg’oshinli Bronzaning mashinasozlikda antifriktsion material sifatida eng ko’p ishlatiladigani 30% qo’rg’oshin va 70% misdan iborat; 2) san’atda — qadimdan amaliy bezak va haykaltaroshlik asarlari xom ashyosi (qalayli Bronza qo’ng’iroqlar, o’rta asrlarda Xitoyda Bronza idishlar quyishda kumush ham qo’shilgan). Bronza kukuni va yupqa taxtasi (soxta tilla) yog’och, suyak, metall, gips va hokazolardan ishlangan buyumlarni hallash, qoplashda ishlatiladi. Bronzaning qolipga quyilish xususiyati yaxshiligi tufayli (ishqalanishga yaxshi chidaydi, deyarli zanglamaydi va boshqalar) haykaltaroshlikning mayda qismlarigacha yaratish imkonini beradi; qayishqoqligi, nafisligi, oquvchanligi, ortikcha mehnat talab qilmaydi; bo’rtib chiqqan hajmli mujassamot g’ovak, nisbatan yengil quyma olish imkonini beradi. Bronza oksidlanib turg’un rangga (ko’kdan to’q jigarrang va qoragacha) ega bo’ladi, bundan tashqari kimyoviy pardozga, hallash, sayqallash, toblash, zarblash, chizishga oson beriluvchan, bu esa buyumning rangi va sifatini rangbarang qilishga yordam beradi. Miloddan avvalgi 3-ming yillik o’rtalarida Mesopotamiyada, 2-ming yillikdan Misrda sodda, ochiq qolip (tosh, qum, yog’och va boshqalar) usulidan so’ng tabaqali yopiq qolip (loy qolip)da quyish paydo bo’ddi. Ularda quyilgan mukammal haykal va idishlar qismlari qalaylab birlashtirilgan, choklari kandakorlik bilan silliqlangan bo’rtma detallar bilan ishlangan. Kandakorlik ba’zan chizmakori usuli bilan to’ldirilgan (Nineviyadan topilgan Bronza bosh, miloddan avvalgi 23-asr, Iroq muzeyi, Bag’dod). Qalin devorli, diniy idishlarda kandakorlik bilan bo’rtma tasvirlar yaratilgan (Osiyo va Zakavkaze mamlakatlarida). Milodiy 1-ming yillik oxirlarida Bronza buyumlar o’ta mayda bo’rtma tasvir (naqsh, murakkab yozuvlar, maishiy va ov lavhalari) va mis, kumush, ba’zan tilla qadamalar bilan bezatilgan (Yaqin Sharq). Miloddan avvalgi 5-4-asrlarda Yunonistonda yirik Bronza haykallari quyilgan (Poliklet, Miron, Lisipp va boshqalar) va ular mum quymasi usulida ishlangan. Bronza imkoniyatlari tufayli haykal yaratishda inson tanasining barcha xususiyatlari aks ettirilgan. Qadimgi Rimda portret byustlari va boshqa yirik bo’laklarda quyilgan, sayqallangan mujassamotlarning shaklan aniq va ishonarliligiga erishilgan. O’rta Osiyoda miloddan avvalgi 2-ming yillikning 2-yarmida Bronza metallurgiyasi yaxshi rivojlandi. Bronzaning kashf etilishi dehqonchilik va chorvachilikning tez rivojlanishiga olib keldi. Bronzadan qurollar, idishlar, bezaklar ishlana boshladi. Bronzadan yasalgan zeb-ziynat, uy-ro’zg’or buyumlari, yarog’-aslaha va haykaltaroshlik asarlari, Bronza buyumlariga ishlangan naqsh, rasmlar dastlab G’arbiy Osiyo, qadimgi Misr, O’rta Osiyoda o’rganilgan. O’zbekiston hududidan qadimgi davrga oid ko’pgina Bronza san’ati namunalari topilgan. Masalan, Xak (Farg’ona viloyati) qishlog’idan topilgan T shaklidagi Bronza to’g’nog’ichning (miloddan avvalgi 3-2-ming yillik) tepa qismida buzog’iga suykalib turgan sigir va uni sog’ayotgan ayol tasvirlangan. Obirahmat (Toshkent viloyati) qishlog’idan topilgan Bronza bilaguzuklarning sirtiga o’simlik novdalari shakli chizilgan. O’zbekistonning turli yerlaridan topilgan (miloddan avvalgi 1-ming yillik o’rtalari) sak, massaget qabilalarining Bronza san’ati buyumlari — pichoq, xanjar, qilich, bolta, dubulg’a va qozonlarning bezak uslubi bir xil. O’zbekiston xalklari tarixi muzeyi to’plamida bir quloqli, cho’loq, yalang’och kishi; bo’riga minib oldiga bolani o’tqazib olgan odamning Bronza haykalchalari bor. 11-13-asrlarga oid san’at asarlari orasida Bronzadan yasalgan qush, hayvon va odamlarning haykalchalari mavjud. Ahmad Yassaviy maqbarasi (Turkiston shahri) uchun Amir Temur Bronzadan quydirgan ulkan qozon va shamdon (14-asr oxiri) o’sha davrning yetuk Bronza san’ati asarlaridan. Qozon sathidagi islimiy uslubdagi naqshlar orasiga suls va kufiy xati bilan yozuvlar bitilgan. Shamdon (balandligi 87 santimetr) sathiga oltin va kumush naqshlar o’yib ishlangan, islimiy bezaklar bilan bir qatorda suls xati bilan ham bezatilgan. Xivadagi Pahlavon Mahmud maqbarasi shipidagi qandil va uning zanjirlari Bronzadan yasalgan. Bronza haykaltaroshlik, amaliy san’at va boshqalarda keng ishlatiladi, undan haykallar, badiiy buyumlar, bezaklar kabi san’at asarlari yaratilmoqda (jumladan, Amir Temur, Alisher Navoiy, Beruniy, Farg’oniy va boshqalarning haykallari). Yevropada o’rta asrlar va roman uslubidagi cherkov, sobor Bronza eshiklari, maqbaralar, turli shakldagi yirik idishlar, diniy marosim buyumlari va boshqalar yig’ma bo’lgan. Ulardagi tekis, yuza tasvir va naqshlarda Bronzaning salmog’i seziladi. Uyg’onish davrida yana mum quymalaridan foydalanilgan, bunda qismlarga bo’lib quyish keng tarqalgan, yig’ilganda hosil bo’lgan choklar kandakori usulida yo’qotilgan. 17-18- asrlar tekis yuza va bo’rtma tasvirda rang-baranglikka erishildi, Bronza saroy va bog’lar bezagining elementlariga aylantirildi.
3-rasm
Tilla halning turli tuslarini qo’llash, bo’g’iq va panjarali quyishni qo’shib qo’llash Bronza imkoniyatlarini cheksiz qilib qo’ydi. 19-asr o’rtalaridan badiiy Bronza ishlab chiqarish inqirozga uchradi, arzon buyumlarga talabning ortishi, dastgohli haykaltaroshlikning o’sishi Bronza imkoniyatlariga qiziqishni pasaytirdi. Yangi yuksalish davri 19-asr oxiri va 20-asrdan impressionistlar (O. Roden, P. Trubeskiy) hamda haykaltaroshlar (A. Burdel, Sh. Despo, J. Mantsu va boshqalar) ijodida ko’zga tashlandi. Bronza - mis va temirning qotishmasi. Bronzadagi alyuminiy miqdori 10% dan kam, metall esa sovuq haddelenmiş. Bundan tashqari, tarkibida nikel, fosfor, kremniy, mishyak va sink bo'lishi mumkin. Sof temir bilan solishtirganda, bronza korroziyaga chidamli va qattiqroq. Misni etkazib beruvchilar ko'pincha qotishmalar uchun alohida kataloglarga ega. Ko'pchilik guruch va misning tuzilishi bilan tanish, ammo boshqa ko'plab metallar, shu jumladan bronza turlari mavjud.
Odatda bronzalar beshdan o'n bir foizgacha misni o'z ichiga oladi. Shuningdek, u turli shakl va o'lchamlarda shakllantirilishi mumkin bo'lgan simga aylantirilishi mumkin. Misdan farqli o'laroq, bronza qotishmalari qayta ishlanadi va ularning ishlov berish xususiyatlari ularga qattiq muhitlarga bardosh berishga yordam beradi. Bronza va guruch o'rtasidagi asosiy farq qotishma tarkibidagi fosfor miqdoridir. U odatda"fosfor bronza" chunki u fosfor va mis aralashmasidan qilingan.
Bronzaning tarkibi juda o'zgaruvchan. Tarkibi odatda 12% mis va 12% qalaydan iborat, ammo u o'rtacha ko'rsatkichdan yuqori yoki past bo'lishi mumkin. Ba'zi mahsulotlarda temirning iz miqdori mavjud. U uzoq vaqtdan beri qirol bilan bog'liq bo'lib, o'rta asrlarda haykaltaroshlik va zargarlik buyumlarida keng qo'llanilgan. Qotishma tarixi murakkab va uning tarkibiy qismlarining tarkibi juda xilma-xildir. Bronzaning turli xil turlari mavjud.
Bronzaning yana bir turi kupronikeldir. U 2% dan 30% gacha nikelni o'z ichiga oladi va u yuqori termal barqarorlikni va mukammal korroziyaga chidamliligini ko'rsatadi. Dengiz suvidagi boshqa bronzalardan ustundir va kema korpuslari, vana yo'riqnomalari va boshqa dengiz uskunalari uchun ishlatiladi. Yaxshi korroziyaga chidamliligi tufayli kupronikel odatda nasoslar, valflar va kamera izdoshlarida ishlatiladi. Bu juda kuchli emas, lekin zang va boshqa turdagi shikastlanishlarga o'rtacha darajada chidamli.
Bronza kuchliligidan tashqari, ko'p qirrali materialdir. Qotishma bardoshli metall bo'lib, quyma temirdan past erish nuqtasiga ega. Bu elektr konnektorlari uchun mashhur material bo'lib, kamon va podshipniklar uchun foydalidir. Shuningdek, u elektr tokini yaxshi o'tkazuvchi hisoblanadi. Bu tormoz kaliperlari kabi avtomobil qismlari uchun ajoyib tanlovdir va avtomobil va sanoat qismlari uchun ishlatiladi. Bu avtomobil qismlari uchun ham mashhur tanlovdir.
Rangiga qaramay, bronza mis qotishmasi hisoblanadi. Odatda u qimmatbaho metall bo'lgan misdan, qalay esa oson eritilishi mumkin bo'lgan metall bo'lmagan elementdan iborat. Yaxshi shakllanish qobiliyatiga ega bo'lganligi sababli, bronza avtomobillar, maishiy texnika va musiqa asboblarida qo'llaniladi. Tarkibiga qarab, u ko'p jihatdan ishlatilishi mumkin. Ammo uning aniq tuzilishi qanday? Ushbu maqola sizga misning turli xil turlari qanday bog'liqligini ko'rsatib beradi.
XULOSA
Shuni xulosa qilib aytish mumkinki: Oʻzbekiston hududidan qad. davrga oid koʻpgina B. sanʼati namunalari topilgan. Maye, Haq (Fargʻona viloyati) qishlogʻidan topilgan T shaklidagi B. toʻgʻnogʻichning (miloddan avvalgi 3—2-ming yillik) tepa qismida buzogʻiga suykalib turgan sigir va uni sogʻayotgan ayol tasvirlangan. Obirahmat (Toshkent viloyati) qishlogʻidan topilgan B. bilaguzuklarning sirtiga oʻsimlik novdalari shakli chizilgan. Oʻzbekistonning turli yerlaridan topilgan (miloddan avvalgi 1-ming yillik oʻrtalari) sak, massaget qabilalarining B. sanʼati buyumlari — pichoq, xanjar, qilich, bolta, dubulgʻa va qozonlarning bezak uslubi bir xil. Oʻzbekiston xalklari tarixi muzeyi toʻplamida bir quloqli, choʻloq, yalangʻoch kishi; boʻriga minib oldiga bolani oʻtqazib olgan odamning B. haykalchalari bor. 11—13-asrlarga oid sanʼat asarlari orasida B.dan yasalgan qush, hayvon va odamlarning haykalchalari mavjud. Ahmad Yassaviy maqbarasi (Turkiston shahri) uchun Amir Temur B.dan quydirgan ulkan qozon va shamdon (14-asr oxiri) oʻsha davrning yetuk B. sanʼati asarlaridan.
FOYDALANILGAN ADABIETLAR.
1.Bolotov A.V.,SHepel G.A. «Elektrotexnologicheskie ustanovki» M.Vsshaya shkola. 1988god.
2.I.P.Evtyukova,L.S.Katsevich,N.M.Nekrasova,A.D.Svenchanskiy «Elektrotexnologicheskie ustanovki»pod redaktsiey A.D. Svenchanskogo, Energoatomizdat 1982 god.
3.I.I.Aliev «Spravochnik po elektrotexnike i elektrooborudovaniyu»
M.Vsshaya shkola.2000 yil.
4.M.M.Matbabaev «Elektrotexnologik qurilmalar»,o’quv qo’llanma FarPI 2002 iyl.
|
