3. Diniy e`tiqod. E’tiqodning psixologik xususiyatlari va rivojlanishi
E'tiqod —dunyo qarash, shaxs, jamoa, guruh va jamiyat a'zolarini ma'lum birg‘oya, ta'limot, yoki dinga qat'iy ishonish. Shundan ko‘rinib turibdiki e'tiqod turlicha bo‘lishi mumkin yani diniy va dunyoviyga ajratishimiz mumkin. Dunyoviy e’tiqod insoniy bilish va amaliyotning umumiy jarayoniga bog‘lanar ekan, yoki insonning empirik bilimlariga (bu o‘rinda gap e’tiqodning oddiy turmush tarzi nuqtai nazaridan tushuntirilgandagi holati haqida ketayapti), yoki ilmiy bilimlar, gipotezalar va hokozo yoki ijtimoiy taraqqiyotning umumlashgan tajribalariga (bu o‘rinda gap kelajakka taalluqli bo‘lgan ijtimoiy muammolarni hal etish haqida ketayapti) tayanadi. Barcha holatlarda ham dunyoviy e’tiqod bilimlarga tayanadi, ularga qarshi bormaydi. Psixologik jihatdan qaraganda dunyoviy e’tiqod har doim ham shubhani inkor etavermaydi, hatto ba’zida shubha-yu gumonlar, taxminlarni shart qilib ham qo‘yadi.
Dunyoviy e’tiqod mana shu taxminlarni tekshirib ko‘rishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun dunyoviy e’tiqod ratsional argumentlarga, mantiqiy, nazariy va amaliy isbotlarga tayanadi. Dunyoviy e’tiqod shaxsning ishonchlariga, e’tiqodiga qarshi turmaydi. Har qanday e’tiqod shaxsning ijtimoiy xulq-atvorida amalga oshiriladi. Shunday qilib, nodiniy va diniy e’tiqodlar psixologik jihatdan bir biridan farq qiladi. Diniy e'tiqod diniy ongning muhim belgilaridan biri ilohiyotga ishonishdir. Diniy e'tiqodda g‘ayritabiiy kuchlarning mavjudligiga ishonch, inson hayotiga va umuman jamiyatga ilohiy kuchlarning ta’siri borligiga ishonch, g‘ayritabiiy kuchlar bilan insonning aloqa qilishiga imkoni borligiga ishonch.
O‘zbekistonni ko‘p qismi Islom dinining manbalariga ko‘ra e’tiqod to‘rtta masalaga o‘z ichiga oladi: ilohiyotga, nubuvvatga, kavniyotga va g‘aybiyotga. Shaxsning e'tiqodi, qadriyatlari va dunyoqarashini shakllantirishda muhim rol o'ynaydi. Bu inson hayotining chuqur shaxsiy va sub'ektiv jihati bo'lib, u shaxsning rivojlanishiga chuqur ta'sir ko'rsatishi mumkin. Diniy e'tiqodlar yoki ruhiy amaliyotlar orqalimi, e'tiqod dunyoni va undagi o'rnini tushunish uchun asos yaratadi. E'tiqodning shaxs rivojlanishiga ta'sir qilishining asosiy usullaridan biri qadriyatlarni shakllantirishdir. Diniy yoki ma'naviy e'tiqodlar ko'pincha odamlar rioya qiladigan axloqiy ko'rsatmalar va tamoyillar to'plamini taqdim etadi. Bu qadriyatlar insonning xulq-atvori, tanlovi va boshqalar bilan munosabatini shakllantirishi mumkin. Misol uchun, rahm-shafqat, kechirimlilik va halollik kabi e'tiqodga asoslangan ta'limotlar shaxsning axloqiy asosining ajralmas qismi bo'lib, qaror qabul qilish jarayoniga va umumiy xulq-atvoriga ta'sir qilishi mumkin. Bundan tashqari, imon hayotda maqsad va ma'no tuyg'usini uyg'otishi mumkin. Yuqori kuchga yoki ilohiy rejaga ishonish odamlarga yo'l-yo'riq hissini berishi va ularning tanlovlarini boshqarishi mumkin. Ushbu maqsad tuyg'usi kuchli, bardoshli shaxsning rivojlanishiga hissa qo'shishi mumkin, chunki odamlar qiyin paytlarda o'z e'tiqodlarida tasalli va motivatsiya topadilar.
E'tiqod va dunyoqarash. E’tiqod insonning e’tiqodi va dunyoqarashini ham shakllantiradi. Diniy yoki ma'naviy ta'limotlar ko'pincha mavjudlik tabiati, hayotning maqsadi va koinotning kelib chiqishi haqidagi asosiy savollarga tushuntirishlar beradi. Bu e'tiqodlar odamlarning o'zini va atrofidagi dunyoni qanday qabul qilishini shakllantirishi mumkin. Misol uchun, barcha mavjudotlarning o'zaro bog'liqligiga ishonadigan kishi boshqalarning farovonligini qadrlaydigan va o'zaro munosabatlarida uyg'unlikka intilib, yanada rahmdil va qamrab oluvchi dunyoqarashni rivojlantirishi mumkin.
Imon, shuningdek, ish, oila, munosabatlar va ijtimoiy muammolar kabi hayotning turli jabhalariga bo'lgan munosabatga ta'sir qilishi mumkin. Jumladan, oila va jamiyatning ahamiyati haqidagi diniy ta’limotlar kishilarni hayotida ana shu jihatlarni birinchi o‘ringa qo‘yishga, ularning sadoqat, hamkorlik va mas’uliyat tuyg‘usi kabi shaxsiy fazilatlarini shakllantirishga olib kelishi mumkin. Xuddi shunday, ijtimoiy adolat va tenglik haqidagi e'tiqodga asoslangan ta'limotlar odamlarni faollikka undashi va o'z jamoalarida ijobiy o'zgarishlarni rag'batlantirishi mumkin. O'z-o'zini anglash va shaxsiy o'sish. Imon shaxsning o'ziga xosligini shakllantirish va shaxsiy o'sishda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Diniy yoki ma'naviy amaliyotlar ko'pincha odamlarga o'xshash e'tiqod va qadriyatlarni baham ko'radigan boshqalar bilan bog'lanishga imkon beruvchi tegishlilik va jamiyat tuyg'usini ta'minlaydi. Ushbu mansublik tuyg'usi o'z-o'zini ijobiy imidjiga hissa qo'shishi va sog'lom shaxsiyat tuyg'usini rivojlantirishi mumkin. Bundan tashqari, e'tiqodli jamoalar ko'pincha shaxsiy o'sish va rivojlanishga yordam beradigan qo'llab-quvvatlash tizimlari va resurslarini taklif qiladilar. Ko'pgina diniy yoki ma'naviy an'analar, shuningdek, o'z-o'zini aks ettirish, e'tibor va o'z-o'zini yaxshilashga urg'u beradi. Ibodat, meditatsiya va o'z-o'zini tekshirish kabi amaliyotlar odamlarga o'z-o'zini anglash, fazilatlarni rivojlantirish va kamchiliklarini bartaraf etishga yordam beradi. Ushbu amaliyotlar odamlarni shaxsiy o'sishga intilishga undaydi, bu esa sabr-toqat, kamtarlik va chidamlilik kabi ijobiy shaxsiy xususiyatlarni rivojlantirishga olib keladi. Qabul qilish. Imon shaxsning axloqiy qaror qabul qilish jarayoniga sezilarli ta'sir qiladi.
Diniy yoki ma'naviy e'tiqodlar ko'pincha to'g'rini noto'g'ridan ajratish uchun asos bo'lib xizmat qiladi va odamlarga axloqiy tanlov qilishda rahbarlik qiladi. E'tiqod an'analaridagi axloqiy ta'limotlar va amrlar xulq-atvor uchun ko'rsatmalar bo'lib xizmat qiladi va insonda adolat, adolat va hamdardlik tuyg'usini shakllantirishi mumkin. Bundan tashqari, imon odamlarga ma'naviy kuch va ishonch manbai bo'lishi mumkin. Qiyin vaziyatlarga duch kelganda, odamlar o'z qadriyatlariga mos keladigan qarorlar qabul qilish uchun o'z e'tiqodlariga tayanishi mumkin.
___________________
1. «Қуръони Карим» ва ўзбек тилидаги маънолари таржимаси / Шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф. – Тошкент: «HILOL NASHR» нашриёт, 2018. – 628 б.
E'tiqodga bo'lgan bu tayanch ichki xotirjamlik hissini va o'z tanloviga ishonchni ta'minlashi, kuchli va prinsipial shaxsning rivojlanishiga hissa qo'shishi mumkin. E'tiqod shaxsiyat rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lsa-da, uning ta'siri bilan bog'liq qiyinchiliklar va tanqidlar mavjudligini tan olish kerak. Bunday qiyinchiliklardan biri fikrlash salohiyatidir. Imon qattiq va moslashuvchan bo'lib qolsa, u shaxsiy o'sishga to'sqinlik qilishi va muqobil istiqbollarni o'rganishni cheklashi mumkin. Bu ilm va fan bilan shug'ullanishni istamaslikka olibkelishi mumkin, bu esa ochiq fikrlash va tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishga to'sqinlik qilishi mumkin. Bundan tashqari, e'tiqod ba'zan zararli yoki axloqsiz xatti-harakatlarni oqlash uchun ishlatilishi mumkin. Haddan tashqari holatlarda diniy ekstremizm yoki fundamentalizm shaxs erkinliklarini bostirish, kamsitish yoki hatto zo'ravonlikka olib kelishi mumkin.
E'tiqodning ijobiy tomonlarini va uni noto'g'ri talqin qilish yoki noto'g'ri ishlatish natijasida yuzaga kelishi mumkin bo'lgan salbiy oqibatlarni farqlash juda muhimdir. E'tiqod va shaxsiy avtonomiya o'rtasidagi muvozanatni topish -bu o'z shaxsiyatini rivojlantirish yo'lida harakat qiladigan shaxslar uchun doimiy jarayon. E'tiqod yo'l-yo'riq va maqsad tuyg'usini berishi mumkin bo'lsa-da, tanqidiy va mustaqil fikrlashni saqlab qolish juda muhimdir. Bu o'z e'tiqodlarini so'roq qilish va tanqidiy tekshirishni, turli nuqtai nazarlarga ochiq bo'lishni va yangi bilim va tajribalar paydo bo'lganda o'z tushunchasini moslashtirishni o'z ichigaoladi. Shuningdek, e'tiqod shaxsiyat rivojlanishining yagona hal qiluvchi omili emasligini tan olish juda muhimdir. Genetika, tarbiya, madaniy ta'sirlar va shaxsiy tajribalar kabi boshqa omillar ham shaxsning shaxsiyatini shakllantiradi. Shuning uchun shaxs rivojlanishining ko'p qirrali xususiyatini hisobga olish va turli ta'sirlar o'rtasidagi murakkab o'zaro ta'sirni tan olish juda muhimdir. Imon shaxsning rivojlanishi jarayoniga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
Bu shaxsning qadriyatlari, e'tiqodlari, dunyoqarashi, o'zini o'zi anglash, axloqiy qarorlar qabul qilish jarayonini shakllantiradi. Imon maqsad tuyg'usini ta'minlaydi, o'xshash odamlar jamoasini taklif qiladi va shaxsiy o'sishni rag'batlantiradi. Biroq, shaxsiy avtonomiya va diniy yoki ma'naviy e'tiqodlar tomonidan taqdim etilgan yo'l-yo'riq o'rtasidagi muvozanatni saqlab, e'tiqodga ochiq fikr bilan yondashish juda muhimdir. E'tiqodning ijobiy tomonlarini tan olgan holda odamlar o'zlarining qadriyatlariga mos keladigan va shaxsiy o'sish va farovonlikka yordam beradigan tarzda o'zlarining shaxsiyatini rivojlantirishlari mumkin.
Diniy e’tiqod – insonning dinga bo’lgan munosabatini belgilashda qo’llaniladigan tushuncha. Diniy e’tiqod erkinligi O’zR Konstitutsiyasining 31-moddasida mustahkamlangan. Unda quyidagi qoida bayon etilgan: «Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega.
Diniy qarashlarni majburan singdirish yo’l qo’yilmaydi». Shuningdek, 1991 yil 14 iyunda qabul qilingan, 1998 yil 1 mayda o’zgartishlar va qo’shimchalar kiritilib, yangi tahriri tasdiqlangan «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi Qonunda ushbu konstitutsiyaviy qoida rivojlantirilgan. Chunonchi, Qonunning 5-moddasida shunday deyiladi:
«O’zbekiston Respublikasida din davlatdan ajratilgan. Hech bir dinga yoki diniy e’tiqodga boshqalariga nisbatan biron-bir imtiyoz yoki cheklashlar belgilanishiga yo’l qo’yilmaydi».
Shuningdek Qonunning 3-moddasida «Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar O’zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng ravishda vijdon erkinligi va diniy e’tiqod erkinligi huquqidan foydalanadilar hamda vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun qonunda belgilangan tarzda javobgar bo’ladilar» deyilgan.
Ratsionnallik .Ta'rifi. Ilmiy Ingiloblar Ilmiy ratsionallikning har qanday turi ma'lum bir jamiyat uchun aniqlangan va hisoblangan moliyaviy, standartlarni belgilashni nazarda tutadi. Ushbu normalar jamiyat nuqtai nazaridan mazmunli maqsadlarga erishish uchun zarurdir.
Ularning har biri klassik, klassik bo'lmagan va klassik bo'lmagan turlari haqida gapiradigan falsafaga katta e'tibor beriladi, har bir dunyoning o'ziga xos fotosuratlariga ega. UMUMIY NAZARIYA Klassik ratsionallik birlashmasi, klassik bo'lmagan, klassik ilmiy bo'lmagan.
UMUMIY NAZARIYA Klassik ratsionallik birlashmasi, klassik bo'lmagan, klassik ilmiy bo'lmagan, bugungi kunda bugungi zamonaviy ilmiy tasavvurga nima tegishli materiallarga imkon beradi. Aslida, bu bir tasavvur.
Ehtiyotkorlik bilan tahlil biz kundalik hayotimizni rivojlantirish uchun ma'lumotni olish imkonini beradi. Nazariy asosga ega bo'lgan falsafiy vaziyatlarni o'z-o'zini tahlil qilish fanni mantiqiy, mazmunli, metodologik va falsafiy asosga ega qilish qiladi.
Jamiyatni himoya qilish postmodern aks holda bugungi kunda madaniyat kunda ham oziqlanishdan saqlashga imkon beradi. RATSIONAL BILIM Falsafa va metodologiya klassik ilmiy ratsionallik turiga bo'ysunadigan 17-19 asrlar davri uchun to'g'ri keladi.
Bu davr mobaynida asosiy g'oya - dunyoni tan aqli atrofdagi makonni kuzatib turadigan va uni tahlil qilish uchun axborotni kuzatish mumkin bo'lgan fikr edi.
Jamiyat jamiyatda biz yashayotgan dunyo haqida ob'ektiv fikr yuritishi uchun tan olish kerak edi. Bundan tashqari, tasvirlar olimlar mavjud bo'lgan shaklda ular kuzatgan hodisalarni qildi.
_____________________
Mukhiddinova U. (2021) Physical Activity as a Factor of Mental Development // CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS)
Raya Descartes aql-idrok bilimlari g'oyalariga tayanib, atrof muhitning zamonaviy kontseptsiyasining asoschisi hisoblangan nazariyasini ishlab chiqdi.
DINIY E’TIQOD – insonning dinga bo’lgan munosabatini belgilashda qo’llaniladigan tushuncha. Diniy e’tiqod erkinligi O’zR Konstitutsiyasining 31-moddasida mustahkamlangan. Unda quyidagi qoida bayon etilgan: «Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirish yo’l qo’yilmaydi». Shuningdek, 1991 yil 14 iyunda qabul qilingan, 1998 yil 1 mayda o’zgartishlar va qo’shimchalar kiritilib, yangi tahriri tasdiqlangan «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risida»gi Qonunda ushbu konstitutsiyaviy qoida rivojlantirilgan. Chunonchi, Qonunning 5-moddasida shunday deyiladi: «O’zbekiston Respublikasida din davlatdan ajratilgan. Hech bir dinga yoki diniy e’tiqodga boshqalariga nisbatan biron-bir imtiyoz yoki cheklashlar belgilanishiga yo’l qo’yilmaydi». Shuningdek Qonunning 3-moddasida «Chet el fuqarolari va fuqaroligi bo’lmagan shaxslar O’zbekiston Respublikasi fuqarolari bilan teng ravishda vijdon erkinligi va diniy e’tiqod erkinligi huquqidan foydalanadilar hamda vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to’g’risidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun qonunda belgilangan tarzda javobgar bo’ladilar» deyilgan.
VI-XVI asrlar davri tarix fanida o’rta asrlar deyilib, qadimgi va an`anaviy madaniyatlar o’rtasidagi davrni bildiradi. Bu davr madaniyatida mifologik tafakkur va an`analarning kuchli ta`siri hamda yangi davrning texnogen madaniyatidagi aqliy-mantiqiy tafakkur, ilmning amaliy xususiyatlari seziladi. Arab xalifaligi va Evropa mamlakatlari o’rta asrlar madaniyatidagi xususiyatni islom va xristianlik belgilaydi. O’rta asrlar madaniyatining shakllanish qiyofasini islom va xristianlik belgilashi bilan birga, ularning o’zi ham mifologik tushunchalar asosida shakllanib, an`anaviy madaniyatning ko’plab jihatlarini o’zlashtirdi, o’z navbatida o’rta asrlar madaniyati negizida keyingi davrlar madaniyatining shakllanishi uchun yangi madaniyat kurtaklari va yangicha tafakkur tarzi vujudga keldi. Yana shuni ham inkor qilmaslik kerakki, o’rta asrlarda o’zining tafakkur tarzi va dunyoqarashi jihatidan o’tmishda va keyingi davrlarda vujudga kelgan diniy madaniyatdan keskin farq qiluvchi diniy madaniyat yaratildi.
Diniy madaniyat ko’p mazmunlidir, negaki uning asosida turli xalqlarning madaniyat merosi mavjud: arab, turk, german, slavyan xalqlarining ibtidoiy (arxaik) madaniyati; antik meros va qadimgi Sharq sivilizatsiyasi meroslarini tanlash va ijodiy qayta ishlab o’zlashtirgan. Bundan tashqari G’arb va Sharqning o’rta asrlar madaniyati tarixning ming yillar davomida doimo muloqot va akkul`turatsiya jarayonini kechirdi, bunda salb yurishlari davri juda shiddatli kechdi (XI-XIII asrlar). Diniy madaniyatning ko’p qirraligi uning tarkibida ko’plab submadaniyatlarning mavjudligidir: xalqona (qishloq madaniyati), shahar, dunyoviy, monastir va so’fiylik madaniyatlari. Shuningdek, din o’sha davrdagi madaniyat va submadaniyatning barcha sohalarini birlashtirib o’z ichiga qamrab oldi.
O`rta asrlar davrida yakka xudolikka asoslangan jahon dinlari-xristianlik va islom Yevropa, Osiyo va Afrikaning ko’p joylarida ko’plab kishilar uchun dunyoqarashning ustivor shakli bo’lib, inson va butun jamiyatning tafakkurini, butun turmush tarzini belgiladi. Diniy aqidalar asosida o’sha davrning qiyofasi kishilar ongida shakllanib madaniyatning o’ziga xos xususiyatini belgiladi. Koinot va osmon jismlarini dastlabki va boshlang’ich o’rnini Xudo (Olloh) belgilab, dunyo va insonni yaratuvchisi hamda barcha mavjudot xudoning (Olloh irodasining) ijodiy yaratuvchanlik natijasidir. Insoniyat tarixi davrlarning izchillik bilan takrorlanib turishi kabi namoyon bo’ladi, natijada davrlarning o’rin almashishi navbatdagi payg’ambarning kelishi bilan sodir bo’ladi.
Payg’ambar jamiyatda buzg’unchilik va gunohlarni tuzatishda «ilohiy aralashuvchi» ning timsoli hisoblangan. Bu «xudoning elchilari» bo’lgan payg’ambarlar tarixidir. Xristianlikka ko’ra «elchilarning» so’nggisi «xudoning o’g’li» Iisus Xristosning yerga tushishi hisoblanib, uning chormix qilinishi bilan Yerda Xudoning hukmronligi boshlanadi. Islom dini bo’yicha Iisus faqat payg’ambarlardan biri xolos, oxirgi payg’ambar «payg’ambarlik tamg’asi» bo’lgan Muhammaddir. Kishilarga payg’ambarlar orqali oliy haqiqat ma`lum qilingan. Ya`ni, yaxshilik va yomonlik, nomukammal – takomilga muhtoj bo’lgan yerdagi ko’rinadigan tabiiy mavjudlik, bunda, yerdagi oliy hilqat inson ruhi bo’lib, u Xudo bilan birlashishga harakat qilishi lozim. Din – inson uchun namuna-mo’minlik, jafokashlik, ruhoniyat, gunohlarni yuvish ishtiyoqi, qutilishdir. Har kim, har doim nazorat ostidaligiga, o’zining Olamda zarradek ekanini his qilishi, bu ulkan Olamning o’ziga xos markazida sezilarli kuch harakatda bo’lishi, idrok qilib xudoning (Ollohning) e`tiborida ekanligiga iqror bo’ladi.
Din har xil milliy an`analarga ega bo’lgan turli xalqlarga arablar Sharqi va Evropada kuchli bir sivilizatsiya yaratishi uchun birlashtiruvchi ibtido bo’ldi. Din madaniyatning siyosiy, ijtimoiy, ilmiy, badiiy-barcha sohalariga o’z ta`sirini ko’rsatdi. Xristianlik Rim imperiyasida eramizni IV asrlarida uning g’arbiy qismi gullagan paytga kelib (er. 476 y.) to’la shakllangan cherkov tizimi va qattiq intizomga asoslangan davlat dini tarzda qaror topdi. Cherkovning tayanchi bu paytda butun Yevropada keng tarqalgan va xristianlikni o’z dini sifatida qabullagan «yovvoyi» xalqlar (jumladan: gotlar, gallar, irlandlar va b.) tashkil etdi. Yevropa bo’ylab tarqalgan german, slavyan, turk qabilalari antik sivilizatsiyasini xarob etib yangi hayot tarzini qabul qildilar.
Musulmon Sharqida islom ta`limoti paydo bo’lishi bilan barobar teokratik boshqaruv shakli qaror topadi, bunda diniy va dunyoviy hokimiyat payg’ambar, keyin uning «o’rinbosarlari-xalifalar» qo’lida birlashgan.
_____________________
Abdulqodir Abdur Rahim.”E’tiqod durdonalari”.2022
V-VI asrlarda Arabistonda yangi dunyo qaror topaboshladi. Etnik va madaniy uyushish, integratsiya jarayoni kechib, yagona din, umumiy ong elementlari tarqala boshladi. Bu avvalgi xudolaridan xafsalasi pir bo’lgan arablarning ma`naviy-ruhiy izlanishiga turtki bo’ldi. Muhammadning payg’ambarlik faoliyati yagona ma`naviy-mafkuraviy va sotsial birlikka intilish yo’lida qonuniy jarayon bo’ldi. Islomiy e`tiqod 5 asosiy talabga tayanadi. Yagona Ollohni tan olish va Muhammadni uning payg’ambari deb bilish, namoz o’qish, ro’za tutish, beva-bechoralar yo’lida zakot berish, Haj ziyorati. Islomning ushbu 5axkomidan 4tasi ahloqiy-udum tabiatiga ega. Xususan, payg’ambar shaxsi u haqidagi ma`lumotlar nufuzi islom diniga betakror o’ziga xoslik, ma`naviy-ruhiy qudrat bahshida etdi va uni jahon tarixidagi muhim voqea, o’zida ilohiy va dunyoviy hokimiyatni mujassamlashtirgan musulmon davlatchiligining qaror topish tomirini belgiladi.
Din hayotni muqaddas shaklda tasvirlovchi g’oyalarni yaratdi: Falsafada- teologiya, adabiyotda-ilohiy, didaktik janrlar, Yevropa musiqasida cherkov gimnlari-liturgiya va messa, tasviriy san`atda xristianlik syujetlari asosiy o’rin tutdi. Asosiy fanlar ilohiyot va sxolastika (o’rta asr falsafasida yunoncha shunday atalgan va bu atama fikr so’qish, dogmatizm, mazmunsiz, formal bilimni anglatgan). Ilohiyot olam va inson haqidagi o’z «ilmiy» manzarasini yaratdi. Koinot xususidagi ilmda Yer Olamning, Ierusalim dunyoning markazi degan qarash hukmronlik qildi. Inson majoziy tarzda mikrokosmos- tana-er, qon-suv, nafas-havo, harorat-olov, ya`ni u boshlang’ich ibtidodan iborat deb qaraldi.
Islomda san`atga nisbatan qat`iy biryoqlama, diniy aqidalar timsoli ifodasini ko’ramiz. Bunda cherkov tizimini yo’qligi, har bir odamni Olloh-bilan tanho muloqotining mumkinligi aholi manzillari, mahallalarda qurilishning ommaviy shakli-masjidlarni bino etilishi bo’lib, uning dastlabki namunasi Muhammad payg’ambar tomonidan Madina shahrida solingan masjiddir. Yuqori ma`lumotli musulmonlar orasida Yevropa mamlakatlaridagi universitetlardan ilgariroq oliy ta`lim maktab-madrasalari keng tarqalishini belgiladi. Musulmon adabiyotida ustivorlik qilgan she`riyatni rivojlanishida so’fiylik katta rol` o’ynaydi. So’iylar o’zlarining chuqur hissiy-ruhiy holatlari, yaratuvchiga bo’lgan e`tiqodini tinglovchilariga yetkazish, individual ta`sir etish mahoratini namoyish etardilar. Islom tadqiqotchilardan bo’lgan. G.Gryunbaumning ta`kidiga ko’ra, tahliliy, majoziy boy ifoda vositalariga ega bo’lgan mukammal ifoda shakli, chuqur mazmun uyg`unligini o’zida mujassam etgan takbir imkoniyatlarini musulmon madaniyati doirasi hatto undan tashqarida topish mumkin emas. Sharqning barcha yirik Sanoiy, Jomiy, Rumiy, Sa`diy, Hofiz, Nizomiy, Navoiy singari ijodkorlari so’fiylikka u yoki bu tarzda aloqador bo’lganlar. Ilohiy haqiqat Olamning aldamchi ko’rinishi tarzda tahayyul etilganligi tufayli ham islom san`atda asl tasvir-ifodani inkor etgan (Kitobiy miniatyura bundan mustasno). Ayni paytda Islomda olamning mohiyati, asl hayot haqiqatni naqshlarda muhrlangan belgilarida ifodalashga e`tibor qaratilgan. Mahobatli me`morchilik yodgorliklarini betakror go’zallik timsollariga aylantirgan, ixlosmandlarni nafaqat ko’zini, qalbini ham quvontiradigan murakkab geometrik shakllar (girh), o`simliklar shakli ifodasi (islimiy), qo’lyozma, amaliy bezak, san`ati naqshlari asosida islomiy ramz tasvirlari yotadi. Jumladan, uchburchak-Ollohning nazari, to’rtburchak-musulmonlarni Muqaddas manzilgohi-Ka`ba, beshburchak-dinning 5asosiy arkoni, jimjimador o’simliksimon shakl, va gullar-jannat bog’i-Bo’ston timsollaridir. Musulmon Sharqida san`atda diniy aqidalar o’ta izchilik bilan qo’llangan. San`atda kalligrafik miniatyurani istisno qilgan holda deyarli voqelikni tasvirlash ta`qiqlangan, tasvir ramziy shakllarda, naqsh sifatida ifodalangan.
Umuman, G’arbda ham Sharqda ham borliq Ilohiy « Oliy hukmdor»ning aksi sifatida idrok qilingan. Xudo (Alloh) tabiatdagi narsalarni yaratuvchisi sifatida va narsalarda uning qudrati namoyon bo’lish tarzida tushuniladi. Narsalarni mohiyatini bilish Xudoni (Allohni) tanishdir. Olamni bilish nazariy bo’lib, mashhur faylasuf, xususan Arastuning va teologlar asarlarida faqat borliqning tizimi sharhlangan. Barcha narsalardagi yashirin mazmunni topishga va fahmlashga harakat qilingan. Shundan boshlab o’rta asrlarda nafaqat alximiya va astrologiya, balki an`anaviy, majoziy matematika, jug’rofiya, filologiya va boshqa fanlar ham rivojlanib, aniq jug’rofiy muqaddas joylar bilan bog’liq (jannat, do’zax, arosat) sanalar, so’zlarning ramziy ma`nosini tushunishga harakat qilindi.
Musulmon Sharqida ham islom e`tiqodidagilar va so’fizm vakillari o’rtasida murosasiz to’qnashuvlar sodir bo’ldi. Haqiqatni bilishni inkor qiluvchilar va haqiqatga muroqaba yo’li bilan yaqinlashish mumkin deyuvchilar (Al-Ashiriy, G’azzoliy, Junaydiy, Bistomiy) hamda aqliy bilishni ustun qo’yuvchi mashhur faylasuflar Farobiy, Ibn Sino, Beruniy) ta`limoti vujudga keldi.
Yevropa madaniyatida bu munozaralar natijasida idrok va e`tiqodning ajralishi sodir bo’ldi. Uil`yam Okkam (XVI asr)-e`tiqod va idrok, falsafa va din o’rtasida hech qanday umumiylik yo’q, bo’lishi ham mumkin emas, demakki, ular mutlaqo bir-biridan mustaqil tushunchalar ekan, bir-birini nazorat qilmasligi kerak deb, asoslaydi. Bu G’arbda oliy qudrat sifatida ayniqsa, «XVII asr ilmiy inqilobi» davrida tabiiy inson idrokini o’stirishning katta g’alabasi uchun turtki bo’ldi. Musulmon Sharqida boshqacharoq yo’nalish ustunlik qildi. Bunda ilm, idrok har doim faqat ma`naviy yuksalish yo’lidagi bosqich sifatida qaralgan, idrok va ilm boshqa maqsadga qaratilishi mumkin emas. Shuning uchun ham IX-XVI asrlardagi arab tiliga asoslangan tajriba fanlari va falsafa taraqqiyotidagi katta yutuqlarning barchasi dindan ajralmagan holda sodir bo’ldi, ilmning bosh vazifasi hayot uchun zarur hisoblangan ma`naviy asosni qidirishda davom etgan.
Musulmon madaniyatining o’ziga xos xususiyatlaridan biri ilm va kitobga muhabbatdir.
Diniy madaniyat umuminsoniy madaniyat taraqqiyotining eng muhim davri hisoblanadi. O`rta asrlar davrida davlatchilik, millatlarning yangi shakllari vujudga kelishi yuz beradi, hozirda muomalada bo’lgan tillar shakllanib, ta`lim va fan tizimi yanada taraqqiy etadi.
_______________________
Alimov X.M. “Din psixologiyasi.” T."Qaqnus media MCHJ", 2019
Yangi arabiy janr-adabning shakllanishi bilan ilmga bo’lgan ishtiyoqni qondirib, turli fanlarning mazmunini ommabop shaklda ifodalash imkoni yaratildi. Ta`lim olish xuddi qadimgi Xitoydagi kabi nufuzga ega bo’ldi. Musulmon Sharqida ma`lumotli kishi hokimiyatning eng yuqori pog’onasiga chiqishida oqsuyaklar bilan teng turgan. Ko’pincha Sharq hukmdorlari saroyida shoirlar, faylasuflar, ilohiyotchilar, tarixchilar, qonunshunoslar, tabiblar, mirzolar, munajjimlar saroy xizmatchisi sifatidaga ma`lumotli kishilarga katta ehtiyoj bo’lgan. Ma`lumotli kishi grammatikani, ritorikani, geografiyani, tarixni yaxshi bilishi, kiyinishni farqlashi, she`r yozish qobiliyatiga ega bo’lishi, o’z joyida askiya, hikoya ayta bilishi, zarur bo’lgan. Turli xil ta`lim tizimi: diniy ta`lim beruvchi maktab va madrasalar, shuningdek, dunyoviy ta`lim-xususiy maktablar rivojlanadi.
Bu davrning muhim badiiy yutuqlari qatoriga aholining barcha qatlamlari e`tirof etgan madaniyat qadriyatlarni qo’yish mumkin. Xristian va Islom dinlari boy va kambag’alni, kuchli va ojizni turli irqdagi va turli ijtimoiy guruhlarni bir-biridan ajratmaydi. Barcha e`tiqod qiluvchilar uchun umumiy ahloq mezonlari: mo’minlik, tavba, yaxshi va rahm shafqatli bo’lish, gunoh qilmaslik kabilar mavjud. O’rta asrlarda umum e`tirof qilgan ahloqiy me`yorlarning mustahkamlanishi umuminsoniy hulq va ahloq mezonlarini ishlab chiqishda katta ahamiyatga ega bo’ldi.
O`rta asr Sharqi madaniyatida tabaqaviy submadaniyatlar emas, ikki yirik madaniyat-shahar va ko’chmanchilar madaniyati ajralib turadi. Shahar sharoitida «Yusuf va Zulayho», «Layli va Majnun», «Lubna va Kays» singari dostonlar turli poetik shakl va janrdagi (qasida, masnaviy, g’azal, madhiya, ruboiy ,maqom) adabiy asarlar, hikoya va ertaklar to’plamlari, (1001 kecha ertaklari, Kalila va Dimna) latifa va rivoyatlar yaratildi. Miniatyura bezagiga boy kitoblar, musiqa san`ati va raqsining xilma-xil janrlari xalq orasida keng tarqaldi.
Ko’chmanchilar orasida turli musiqa asboblarida kuyga solib aytiladigan (baxshi va otinlar tomonidan) xalq og’zaki ijodining yirik badiiy shakllari- epos, dostonlar yaratish ustuvorlik qildi. Shahar, ritsarlik, dunyoviy, monaxlik va so’fiylik kabi submadaniyatlarning paydo bo’lishi madaniyatni sezilarli boyitdi, yanada rivojlanishida ko’plab yo’nalishlar yaratdi hamda Renessans (Uyg’onish) deb atalgan yuksak taraqqiyotga zamin tug’dirdi.
Uyg’onish davri madaniyati- diniy madaniyat taraqqiyotining va yangi texnika madaniyati rivojining ko’prik bog’lovchisidir.
Jamiyatdagi shaharliklar orqasida «gumanizm» deb nomlanuvchi yangi g’oya shakllandi. Bu nom inson haqidagi yangi dunyoviy fandan (studia humanitatis) kelib chiqqan bo’lib, ilgarigi «ilohiyat haqidagi fanni» (studio divinus) asta-sekin siqib chiqardi. Insonparvarlik g’oyasi quyidagi xususiyatlarga ega:
1.Tabiat qonunlarini -»tabiiy-muvofiq» tamoyili asosida tushuntirishga asoslanish;
2.Insonni muammolar markazi qilib olish (antroposentrizm) – insonga tabiatning toji sifatida qarash;
3.Aqliy tafakkur (Ratsionalizm)- inson idrok va zakovat orqali atrof muhitni, o’z-o’zini biladi deb hisoblash.
__________________________
Ardashkin I.B. Psixologiya regiliy: uchebnoe posobie I.B. Adashkin. Tomsk: 2009
XULOSA
Xulosa o’rnida aytish mumkinki, inson o‘zi yashab turgan davrni, moddiy turmushni aks ettiradi, ijtimoiy-siyosiy muhit ta’siri ostida bilimlarni o‘zlashtirib boradi, ijtimoiylashadi, tarixan o‘zgaradi. Ontogenezda uning his-tuygulari, xarakteri, qobiliyati, iqtidori, tafakkuri, extiyojlari, e’tiqodlari, uni faollikka da’vat qiluvchi harakat motivlari, xoxishlari, pozitsiyasi ham asta-sekin o‘zgarib boradi. E'tiqodning shaxs rivojlanishiga ta'sir qilishining asosiy usullaridan biri qadriyatlarni shakllantirishdir. Diniy yoki ma'naviy e'tiqodlar va jamiat qabul qilgan normalar ko'pincha odamlar rioya qiladigan axloqiy ko'rsatmalar va tamoyillar to'plamini taqdim etadi. Bu qadriyatlar insonning xulq-atvori, tanlovi va boshqalar bilan munosabatini shakllantirishi mumkin. Misol uchun, rahm-shafqat, kechirimlilik va halollik kabi e'tiqodga asoslangan ta'limotlar shaxsning axloqiy asosining ajralmas qismi bo'lib, qaror qabul qilish jarayoniga va umumiy xulq-atvoriga ta'sir qilishi mumkin. Bundan tashqari, imon hayotda maqsad va ma'no tuyg'usini uyg'otishi mumkin. Odam zotining ongliligi uning turli tuman faoliyatida, hatti-harakatlarida namoyon bo‘ladi. Inson shaxsi xar xil shakl va mazmunga ega bo‘lgan nazariy va amaliy faoliyat jarayonida tarkib topa boradi. Kichik maktab yoshidalik davrida u kattalarning, ya’ni o‘qituvchilar va ota-onalarning bevosita ko‘rsatmalari bilan, yoki o‘zining tasodifiy va impulsive istaklari ta’siri bilan xarakat qilgan bo‘lsa, o`smirlik yoshida esa xatti-xarakatlarida suyana boshlaydigan dunyoqarashlarning, ma’naviy e’tiqod, prinsip, qoida, idealarining, baxolash, muloxazalari sistemasining tarkib topishi davridir endilikda uning uchun o‘z xatti-xarakatlarining prinsipi, o‘zining qarashlari va e’tiqodlari asosiy ahamiyat kasb etadi. E’tiqod va dunyoqarashning tarkib topishi bilan chambarchas bog‘langan xolda insonning axloqiy ideallari ham yuzaga kela boshlaydi. Bu ideallar yetarli darajada chuqur, mazmundor, faoldir va bu ideallar o‘ziga xos axloqiy etalon bo‘lib xizmat qiladi, shaxs esa o‘z xatti-xarakatlarini ana shu etalon bilan tenglashtiradi.
|
