Bashorat turlari:
Oddiy bashorat
Induktiv bashorat
Diniy bashorat
Ilmiy bashorat
Oddiy bashoratlar- bu kundalik hayotda uchrab turadigan, turmush tarzidan kelib chiqadigan bashoratlar. Oddiy bashoratlar tafakkur orqali isbot talab qilmaydigan oddiy jarayonlar haqida fikr yuritiladi. Masalan , bahorning kelishi, kelajakda meva-chevalarning mo’l bo’lishidan dalolatdir. Demak, inson o’z tafakkuri orqali kelajakni o’z zamoni bilan bog’lab xulosa qiladi. Bashorat turlari ehtiyojga bog’liq.
Induktiv bashorat- ko’proq faraz qilish bilan bog’liqdir. Ammo faraz bu insonning aql zakovoti, idrok qilishi bilan bog’liq. Aql esa, insonning yuksak darajada takomillashuvi va uning namoyon bo’lishidir. Aql inson miyyasining mahsuli. Ana shu aql barchada bo’lsada ular bir-biridan farq qiladi. Ba’zilar aqllarini amaliyotda charxlasalar, boshqalar fan orqali takomillashadi. Ayrimlar turmush tarzidan foydalanadilar.
Diniy bashorat – insonlar va butun olam faoliyatiga bag’ishlangan. U kelajakni aytib berishga qaratilbgandir. Diniy bashorat payg’ambar va Alloh nomi bilan bog’langan.
Ilmiy bashorat – kelajakdagi hodisalar, narsalar rivojini, oqibatlari, xususiyatlarini oldindan aytib berish imkoniyatlarini tushunish kerak. Ayniqsa, ijod jarayonida ilmiy bashorat ilmiy dalillarga, ichki va tashqi shart sharoitlarga qat’iy rioya qilingan holda amalga oshiriladi. Aks holda ilmiy bashorat quruq gap bo’lib qolaveradi. Chunonchi, nazariya ham ob’yektiv reallikni to’g’ri aks ettirgan bo’lishi lozim. Shundagina ilmiy bashorat ijod shakli sifatida shakillnadi.
Nazariyaning asosiy funktsiyalari quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1. Sintetik funktsiya - bu individual ishonchli bilimlarni yagona, yaxlit tizimga birlashtirish.
2. Tushuntirish funktsiyasi - sabab va boshqa bog'liqliklarni aniqlash, berilgan hodisaning turli xil bog'lanishlari, uning muhim xususiyatlari, kelib chiqishi va rivojlanish qonuniyatlari va boshqalar.
3. Metodik funktsiya - nazariya asosida tadqiqot faoliyatining turli usullari, usullari va uslublari shakllantiriladi.
4. Bashoratli - bashorat qilish funktsiyasi. Ma'lum bo'lgan hodisalarning "hozirgi" holati haqidagi nazariy g'oyalar asosida ilgari noma'lum bo'lgan faktlar, narsalar yoki ularning xususiyatlari, hodisalar o'rtasidagi aloqalar va boshqalar mavjudligi to'g'risida xulosalar chiqariladi va hokazolarning kelajakdagi holatini bashorat qilish (mavjud bo'lganlardan farqli o'laroq). ammo hali aniqlanmagan) ilmiy bashorat deyiladi.
5. Amaliy funktsiya. Har qanday kishining yakuniy manzili.
Inson faoliyati sohalari va bilish ob’ektiga qarab ilmiy bashoratning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, harbiy va boshqa turlari farqlangan. Ijtimoiy bashoratning xususiyatini qayd yetish uchun «prognoz qilish» tushunchasi muomalaga kiritilgan. Prognoz qilish bashoratning alohida shakli bo’lib, u ijtimoiy jarayonlarni o’rganishda yuqori darajada ilmiy asoslanganlik va ob’ektivlik bilan ajralib turadi. Ilmiy bashoratning boshqa shakllaridan farqli o’laroq prognoz qilish – o’z metodologiyasi va texnikasiga ega bo’lgan maxsus tadqiqot.
Ilmiy bashoratning keying mantiqiy tuzulishi quyidagi ko’rinishga ega;
Bashorat muammosini aniqlash;
Gipotezani ilgari surish;
Prognoz qilish( bashoratning umummiy muammosi doirasida ayrim vazifalarni yechish uchun prognozlarni ilgari surish);
Ilgari surilgan prognozlar asosida prognostic faoliyat rejasini tuzish;
Prognozlarning haqqoniyligi, ishonchliligini asoslash va ularni imkoniyat darajasida amaliyot sinovidan o’tkazish yo’li bilan tasdiqlash.
TEST SAVOLLARI
1.Bilimning biror sohasiga oid asosiy g’oyalar tizimi, voqelik qonuniyatlari va undagi muhim aloqalar haqidagi bir butun tasavvur beradigan bilim shakli nima?
a) gipoteza
b) faraz
c) nazariya
d) qonun
2. Ilmiy bilishda nazariyaning vazifasi nima?
a) dalillarni izohlash
b) narsa va hodisalar mohiyatiga chuqurroq kirib boorish
c) yuzaga keladigan narsa va hodisalarni oldindan ko’ra olish
d) barcha javoblar to’g’ri
3. “Ilmiy nazariya tuzilishi va genezisi tushunchasi” asarining muallifi kim?
a) V.Semanovich Stepin
b) A. Eynshteyn
c) CH. Darvin
d) Raymond Popper
4. Ilmiy nazariyaning asosiy funksiyalarini kim fanga kiritgan?
a) V.Semanovich Stepin
b) A. Eynshteyn
c) CH. Darvin
d) Raymond Popper
5. Ilmiy nazariyaning asosiy funksiyalarini ko’rsating?
a) aniqlik, tizimlilik, funksionallik
b) rejalilik, aniqlik, kognitiv
c) kognitiv,tizimlashtirish, tushuntirish, amaliy
d) tushuntirish, reallik, nazariy
6. Voqealar sodir bo’layotgan hodisalarning to’liq va aniq ko’rinishini ta’minlaydigan formulalar va qonunlarda aks etishi ilmiy nazariyaning qaysi funksiyasiga tegishli?
a) kognitiv
b) tizimlashtirish
c) amaliy
d) tushuntirish
7. Ilmiy bashoratning qanday turlari ajratilgan?
a) hayotiy, gnesalogik, psixalogik
b) oddiy, induktiv, diniy, ilmiy
c) ijtimoiy, induktiv, psixalogik
d) gnesalogik, falsafiy, tarixiy
8. Kelajakdagi hodisalar, narsalar rivojini oqibatlarini xususiyatlarini oldindan aytib berish bashoratning qaysi turiga taa’lluqli?
a) diniy bashorat
b) induktiv bashorat
c) oddiy bashorat
d) ilmiy bashorat
VENN DIAGRAMMASI
|
