81
TARIX DARSLARIDA KO’RGAZMALI QUROLLARDAN
FOYDALANISHNING AHAMIYATI
Kodirov Bokijon Sobirjonovich
Namangan viloyat Kosonsoy tuman 7-maktab texnalogiya fani o'qituvchisi
Annotatsiya: ushbu maqolada tarix darslarini tashkillashtirish va ta’lim
jarayonida zamonaviy texnologiyalar qo’llab dars tashkillashning
ahamiyati tahlil
etilgan bo’lib, unda ko’rgazmali qurollardan foydalanib dars samaradorligini oshirish
ko’rib chiqilgan.
Kalit so’zlar: tarix, dars, jarayon, ko’rgazmali qurollar, material, didaktika.
Tarix o’qitishning asosiy maqsadi, albatta o’tmish tarixni urganish va Vatanga
sodiq jamiyat kishisini tarbiyalashdan iborat. Tarixni o’qitish deganda-tarixiy material
vatanga munosib ruhda tarbiyalash va kamol toptirish vazifalarini amalga oshirish
uchun zarur bo’lgan jarayon, yangi o’qituvchi va o'quvchilarning aqliy ichki hamda
o’quv harakatlari tashqi jarayoni tushuniladi.
Darsning ko’rgazmali bo’lishi, uning o’quvchilardagi tayyor obrazlarga suyana
bilishi, o’quv materialini bayon qilish vaqtida ko’rgazmali qurollardan foydalanish va
ko’rsatmali qurollar vositasida o’quvchilarning bilish faoliyatini tezlashtirish hamda
ularning o’rganilayotgan tarixiy asoslarni voqea va hodisalarni aynan o’zini yoki
ularning tasvirlarini ko’rish yordamida o’rganishlari tushuniladi. Ko’rsatmali tasvirlar
tarixiy fakt va hodisaarning tashqi ko’rinishigina emas, balki ularning ichqi mohiyatni
ham ochib beradi. Tarix o’qitishda ko’rsatmalilikning ahamiyati tarixiy faktlarni,
hodisalarni ko’rish organlari ishtirokida mushohada etish va ular haqida aniq tasavvur
hosil qilish bilan chegaralanmaydi,
murakkab tarixiy hodisalarni, tushunchalarni
tushunib olishni ham yengillashtiradi, tarixni to'g’ri real tushunisha yordam beradi.
Demak, tarixiy voqealar takrorlanmaydi. Shuning uchun ham tarixiy bilimning muhim
manbai sifatida har xil ko’rsatmali qurollarni qabul qilamiz. Ular orqali tarixiy o’tmish
gavdalantiriladi. Faktlar konkretlashtiriladi.
Masalan: o’rta asr hunarmandchilik ustaxonasi bilan ingliz manufakturasining
kartinasini fabrika-zavod kartinalari bilan taqqoslash orqali ijtimoiy taraqqiyot
bosqichlarini, uning qonuniyatlarini o’zlashtirishga bo’ladi. Ko’rsatmali o’qitish usuli-
nazorat, qabul qilish, esda saqlash, so’zlash malakalarini oshirishga yordam beradi.
Ko`rgazmali o`quv qurollari tashqi belgilariga ko`ra bosma, ekranli,
tovushli
o`quv qurollariga bo`linadi. Lekin u ham tez-tez ishlatiladi, ular tarixiy tasvirning
mazmuni va xarakteriga ko'ra tasniflanadi, buning natijasida mavzu, rasm,
shartli-
grafik ko'rinish ajratib ko'rsatiladi.
Kartalar. Siyosiy, tarixiy, geografik, iqtisodiy,
82
sinoptik xaritalar ma'lum (ular jahon sivilizatsiyalarining xronologik doirasini bir-biri
bilan taqqoslab ko'rsatadi). Ushbu kartalarning barchasi tarixni o'rganishda
muvaffaqiyatli qo'llaniladi.
Tarixiy xaritalar geografik asosda yaratilgan va voqealar yoki davrlar tarixining
qisqartirilgan umumlashtirilgan obrazli-belgili tasvirlari. Tarixiy xaritalar jo‘g‘rofiy
xaritalardan farqli o‘laroq, dinamik xarakterga ega bo‘lib, ular jarayon va hodisalarning
dinamikasini ochib beradi. Ular hududning qamrovi (dunyo, qit'a, davlatlar xaritalari),
mazmuniga ko'ra (1. umumiy ko'rinish - ma'lum bir davr voqealari aks ettirilgan), 2.
umumlashtiruvchi - ma'lum joy va vaqt ichidagi muayyan hodisa va hodisalar), 3.
tematik - hodisa va hodisalarni o'rganish mavzulari, masshtablar bo'yicha (katta, o'rta
va kichik).
Ekran va ekran-tovush ko'rinishi orasida
(texnik ta'lim vositalari) darslik va
o‘quv qo‘llanmalari bilan birgalikda kino, film lentalari, audiodisklardan foydalanishni
qayd etamiz.
Slaydlar, shaffoflar, masalan, tarixning turli davrlarida yaratilgan
me'moriy yodgorliklarni tahlil qilish imkonini beradi.
Masalan: voqealikni kartina orqali bayon qilishni ko’rib chiqamiz.” Rossiyadagi
birinchi dehqonlar urushi” degan mavzuda qo’zg’olonning olib borilishini ochib
berishda rassom E.E.Lissnerning ”Moskva yonida Bolotnikovning dehqonlar armiyasi
jangining boshlanishi” kartinasidan foydalanimiz. Uni qo’yidagi faktlar bilan hikoya
qilish mumkin: “Kartinada Nijnie Kotlı selosida Moskva yonidagi hal qiluvchi jang
ifodalangan. U 1606 y. 2- dekabrda bo’lib o’tdi. O’ng tomonda otda turgan İvan
Bolotnikovning o’zi. U Nijnie Kotlıdagi o’rnashgan dushman tomonga otlanayotgan
otliq
kazak
bo’linmalarini
qutlamoqda.
Piyodalar
ham
tez
yurmoqda.
Qo’zg’olonchilarning
har xil kiyimlari, qurollari aniq ko’rsatilgan. Dehqonlar
qo’llariga tushgan narsalari: bolta, pichoq va hokazolar bilan qurollangan. Ularning
ko’pchiligini o’zlari yasashgan yoki bo’lmasam Shuyskiy askarlari bilan bo’lgan
jangda tortib olgan. Mana kartinada 3 ot bilan tortib dushmandan olingan pushkani
sudrab borayotir. Qo’riqchilarning birqanchasi tun, ayrimlari yarim tun, ayrimlari esa
mis shlem ham kiyishgan, oyoq kiyimlari ham har xil. Bitta kazak orqalariga qo’llari
bog’langan qo’lga tushgan ikkita dushmanni boshqaruvchiga olib borayotir. Bu hikoya
orqali o’quvchilar İvan Bolotnikov qo’zg’olonining mag’lubiyatga uchrash sabablarini
ham anglaydi. Masalan: qatnashganlarning ijtimoiy tarkibining har xilligi, mos
darajada qurollanish [1].
Tarix o’qitishda ijtimoiy guruhlarning, tarixiy shaxslarning
tipik obrazlarini
shakllantirishda portretlar katta o’rin tutadi. Ular bilan ishlashda tavsifnoma, tarixiy
shaxs hayoti va xizmatlari haqida baen etiladi. Masalan: (”Jahon tarixi 7 sinf). Markaziy
83
hokimiyatning kuchayishi” (Fr,) degan mavzuda XVIII asrda Filipp da Shampen
chizgan Kardinal Rishelening portretini foydalanish mumkin. U 1624-1642 yillarda
Frantsiyani idora qilib turgan Kardinal unvonini olgan
Rishele Frantsiyada kotolik
cherkoviga boshchilik qilar va shu bilan bir vaqtda qirolning birinchi vaziri edi.
Xulosa qilib aytganimida, amalga oshirilgan ishlar natijasida tarix darslarida
ko‘rgazmalilikning o‘rni beqiyos, degan xulosaga kelish mumkin. Tarixni ko`rgazmali
o`qitishda obrazli vositalar asosiy o`rinni egallaydi. Tarix darslarida rasm va
multfilmlardan foydalanish o‘quvchilarning xotirasini,
tafakkurini, tasavvurini
rivojlantirishga xizmat qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Abdulayev E.N. Tarixni o'qitishda ko'rinish va muammoli yondashuv, Maktabda
tarix o'qitish, 2014 yil.
2.
G’affarov Ya.X, G’affarova M. O’zxbekiston xalqlari tarixini o’qitish
usullari.T., 1996
3.
Sadiev A.Maktabda tarix o’qitish metodikasi.T.,1988
