Shartli reflekslarning tormozlanishi
Tashqi (shartsiz) tormozlanish. Har xil yot ta’sirlovchilar
shartli reflekslarni
osongina tormozlaydi. Masalan, ovqatlanish shartli refleksidan oldin bexos yot tovush
kelsa yoki qandaydir yot hid sezilsa, yoki yoritilish sharoiti keskin darajada o‘zgarsa,
shartli refleks susayadi va hatto butunlay yo‘qoladi. Buning sababi shuki, har qanday
yangi ta’sirlovchi itda orientirovka refleksini vujudga keltiradi, bu refleks esa shartli
reaksiyani tormozlaydi.
Hayvon yoki odamda boshqa nerv markazlarining faoliyati bilan bog‘langan, ya’ni
yot reflektor reaksiyalarni vujudga keltiradigan ta’sirotlar ham shartli reflekslarni
tormozlaydi. Masalan, hayvonning oyoq terisiga elektr toki bilan ta’sir etib og‘ritilsa
yoki shu to‘g‘rida signal berilsa, ovqatlanish shartli
reflekslari keskin darajada
tormozlanadi. Ichki organlardan keluvchi ta’sirotlar ham shun-day effekt bera oladi.
Qovuqning to‘lib ketishi, qusish, jinsiy qo‘zg‘a-lish, biron organdagi yallig‘lanish
protsessi ovqatlanish shartli reflekslarini susaytiradi.
Tormozlanishning bu turlari o‘rtasidagi umumiy xususiyat shuki, ular yangi reflektor
reaksiyani vujudga keltiradigan signallar ta’sirida kelib chiqadi.
I. P. Pavlov bunday tormozlanishni
tashqi tormozlanish deb ata-di va bosh miya katta
yarim sharlari po‘stlog‘ida shunday tormozlanishning kelib chiqish mexanizmini bir
vaqtdagi manfiy induksiya hodisasi bilan izohladi.
Tashqi tormozlanishning yuzaga chiqishida retikulyar formatsiyaning muayyan
strukturalari qatnashuvini eng yangi elektrofiziologik tadqiqotlar ko‘rsatib berdi.
Ta’sirlovchilar ta’sir etib turgan paytda shu strukturalarning
neyronlarida vujudga
keluvchi nerv impulslari refleks dugasining effektor qismlarigagina emas,
sensor
qismlariga ham kuchli tormozlovchi ta’sir ko‘rsatadi. Buni mushuk ustida qilingan
quyidagi tajriba yaqqol tushuntirib beradi. Afferent eshituv yo‘lining turli qismlaridan
potensiallarni ajratib
olish uchun koxlear yadro, tizzasimon tanalar, po‘stloqning
eshituv zonasiga elektrodlar joylashtirildi. Tovush ta’sir
etishiga javoban, bu
tuzilmalarning hammasida yuzaga chiqarilgan potensiallar qayd qilina-di. So‘ngra
mushukka sichqon ko‘rsatiladi, shu ta’sirlovchiga doir kuchli orientirovka va ovqat
topish reaksiyasi kelib chiqqan paytda yana o‘sha tovush bilan ta’sir etiladi. Bularga
javoban yuzaga chiqarilgan reaksiyalar po‘stloqdagina emas, koxlear yadroda, ya’ni
eshituv yo‘lining ikkinchi neyroni ro‘parasida ham keskin darajada sust bo‘ladi.
Sichqon ko‘zdan g‘oyib bo‘lgach, tovush ta’siriga javoban ro‘y beruvchi reaksiyalar
batamom tiklanadi.
