II. Bob. Keys-stadi metodi
2.1. Keys-metodini amalga oshirish bosqichlari
Ushbu metod dastlab 1920 yilda Garvard biznes maktabida qoʻllanilgan.
Garvard biznes maktabining oʻqituvchilari biznes yoʻnalishidagi aspirantura boʻlimi
uchun toʻgʻri keladigan darsliklarning mavjud emasligini tez anglaydilar. Ushbu
masalani yechish uchun biznes maktabining oʻqituvchilari tomonidan qoʻyilgan
dastlabki qadam yetakchi biznes amaliyotchilaridan intervyu olish hamda mana shu
menedjerlarning faoliyati, unga ta’sir etuvchi omillar yuzasidan batafsil xisobot
yozish boʻldi. Ma’ruza tinglovchilarga u yoki bu tashkilot toʻqnash kelgan konkret
vaziyat, ushbu vaziyatni tahlil etish va mustaqil ravishda yoki jamoa boʻlib
munozara tashkil etish asosida uning yechimi topish tarzida taqdim etilar edi.
Keyinchalik keys metodi biznes yoʻnalishidagi ta’lim muassasalarida keng targʻib
etilgan. Hozirgi kunda esa, kasbiy kompetentlikni rivojlantirish nuqtai nazaridan
mazkur metod tarafdorlari koʻpayib bormoqda. XX asrning 50 yillaridan boshlab
biznes-keyslar Gʻarbiy Yevropa mamlakatlarida ommalashdi. Yevropaning
yetakchi biznes maktablari keys-stadi metodi asosida dars beribgina qolmay,
keyslarni yaratishda ham faol ishtirok eta boshlaydilar.
Keys-stadi texnologiyasi ta’limda interfaol uslub bo‘lib talabalarda darsga
bo‘lgan qiziqishni kuchaytiradi, nazariy materiallarni amaliy tadbiq qilishni
ko‘zlaydi, ta’lim jarayoniga nisbatan ijodiy motivlarni shakllantiradi. Shu bilan
birgalikda bu uslub o‘qituvchi siymosini yangicha talqin qiladi, uni ijodiy
izlanishga, fikrlashga yangilik yaratishga undaydi.
7
Har bir o‘quv jarayonida qo‘laniladigan keys quyidagi talablarga javob berishi
zarur.
- ijro qilishda maqsadning aniqligi;
- vaziyatning yechimlari mantiqiy o‘ziga xos murakkab bo‘lishi;
- vaziyatda hayotning bir qancha qirralarini tasvirlash;
- bugungi kunga nisbatan dolzarb bo‘lishi;
7
Avezov A.X., Amrullayeva A.N., Namozova M.M. "Aqliy hujum" va "Keys study" metodlari yordamida "funksiya
hosilasi" mavzusini o 'qitish // Scientific Progress. - 2021. - Т. 2. - №. 6. - С. 1689-1697.
- tipik vaziyatlarni tasvirlash;
- analitik (analiz-sintez...) hayolni rivojlantirish;
- munozarani tashkil qilish;
- bir qancha yechimlarning mavjudligi;
Ta’limda keys-stadi texnologiyasi mohiyati: mutaxassis o‘z tajribasidan kelib
chiqib o‘z varianlarini yaratishida, o‘zida mavjud bo‘lgan bilimlarni, amaliy, ijodiy,
munozarali faoliyatga aylantira olishida ifodalaniladi.
Keys-stadi texnologiyasining o‘ziga xos texnologik xususiyatlari mavjud
bo‘lib ular orqali texnologiya boshqa uslublardan farq qiladi.
Keys-stadi texnologiyasining o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:
1. Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning mavjudligi moduli, ularda aks etgan holat
ma’lum bir vaqt jarayonida ifodalanishi;
2. Jamoa asosida qarorlarni ishlab chiqishi;
3. Muammo yechimida ko‘p o‘xshashliklar bo‘lib, aniq qa’tiy yechimini
mavjud emasligi;
4. Bilim faoliyatini baholashda guruh tizimida yondashishni mavjudligi;
5. Ta’lim oluvchilarning emotsional holatlarini e’tiborga olinishi;
Keys-stadi texnologiyasi quyidagi vazifalarni o‘zida jamlaydi.
1. Uslub izlanuvchanlik, analitik tehnologiyalarga ega bo‘lib, jaroyon ichida
izlanuvchanlik va analitik (o‘xshashlik) operatsiyalar yo‘nalishini boshqaradi.
2. Keys –stadi ta’limda jamoa texnologiyasi sifatida qo‘llanilib, asosiy vazifasi
guruhda axborotlarning almashuvini amalga oshiradi.
3. Keys-stadi texnologiyasining mazmuni guruhni o‘zora birlashtirish,
bilimlarni ijodiy fikrlash orqali yuzaga chiqarish kabi vazifalarni amalga oshirishda
namoyon bo‘ladi.
4. Keys-stadi texnologiyasi o‘zida rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyasini
birlashtirib, yakka tartibda, guruh va jamoa rivojlanishlarini inobatga olib ta’lim
oluvchilarni ilmiy –ijodiy, shahsiy-axloqiy sifatlarni shakllantiradi.
5. Keys-stadi uslubini qo‘llashda uni loyhalashtirish muhimdir, har qanday
texnologiyani dars jarayonida qo‘llashdan oldin, uning texnologik xaritasi tuziladi.
Oldindan rejalashtirilgan texnologik xaritada faoliyat maqsadlari, bosqichlari
ko‘rsatiladi. Loyhalashtirish jarayoni texnologiyani qo‘llashda muhim bosqichdir,
negaki oldindan rejalashtirilmagan jarayon o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarni to‘liq
ifodalay olmaydi. Aynan bugungi kunda ta’lim jarayonini oldindan loyhalashtirish
mavzusi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Loyhalashtirish orqali biz jarayoni
oldindan bashorat qilish ko‘nikmasini o‘zimizda shakllantiramiz.
6. Keys –stadi texnologiyasi o‘zida oldindan samarali faoliyatga erish yo‘llarini
rejalashtiradi, ma’lum bir yutuqlarga ega bo‘lish jarayonini oldindan faraz qiladi. Bu
jarayonda talabalar faoliyatini faollashtirish, ularni rag‘batlantirish ham nazarda
tutiladi.
Keys-stadi texnologiyasi asosiy vazifasi talabalarni analitik faoliyat bilan
yechib bo‘lmaydigan muammolarni tizimlashgan murakkab uslub bilan yechishga
o‘rgatishdir. Keys-stadi talabalarning analitik va kommunikativ imkoniyatlarini
faollashtiradi va rivojlantiradi.
Keys – bu yaxlit axborotlar majmui. Qoidaga koʻra, keys uch qismdan
iborat
boʻladi:
1) keysni tahlil etish uchun zarur yordamchi axborotlar;
2) aniq vaziyat bayoni;
3) keys topshirigʻi.
Bosma holatdagi keys (uni yanada koʻrgazmali boʻlishini
ta’minlaydigan grafik, jadval, diagramma, illyustratsiyalarni ham oʻz
ichiga oladi).
Multimedia-keys (soʻnggi vaqtlarda keng qoʻllashni talab
etayotgan. Video keys (film, audio va video materiallardan iborat boʻlishi
mumkin).
Keys stadi ishlab chiqishning ikki klassik maktabi Garvard (Amerika)
Manchester (Yevropada) Aniq vaziyatning yechimini topishni oʻrganish yoʻli
Yagona toʻgʻri Koʻp variantli yechimlar oʻnlab sahifali matnni va koʻplab
chizmalarni ʻz ichiga oladi Hajmi birmuncha kamroq
Keys-stadi metodida qoʻllaniladigan tahlil (analiz) turlari Keys - stadi metodi
quyidagilarni koʻzda tutadi:
- keys topshirigʻini yozma koʻrinishda tayyorlashni;
- oʻquvchi(talaba)larning keys topshirigʻini mustaqil oʻrganishlari va
muhokama
etishni;
- Oʻqituvchi rahbarligida auditoriyada hamkorlikda keys-topshirigʻini
muhokama
etishni;
- “muhokama yechimdan ham muhim” tamoyiliga rioya etishni.
«Ta’limning buyuk maqsadi bilim berish emas, balki hatti-harakatlarga
o’rgatishdir»
Keys-stadi metodi bo’yicha o’rganilayotgan har bir muammo yoki mavzu
yuzasidan amalga oshiriladigan ishlar rejasi, ularni bajarish tafsiloti, natijalar va
xulosalar yig’indisi alohida keysni tashkil qiladi. Bu metod ta’lim jarayonida hayotiy
vaziyatlardan foydalanishga qaratilgan. Bu esa, hozirgi kunlarda ta’lim sohasidagi
dolzarb bo’lgan muammolardan hisoblanadi. Ushbu muammoni hal qilish imkonini
berishi bu metodning alohida ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatib turibdi.
Shu sababli G’arb mamlakatlaridagi ta’lim muassasalarida keys-stadi
metodidan, ya’ni keyslardan foydalanish o’quv rejasining 25 % ini tashkil qiladi.
Shu munosabat bilan ta’lim muassasalarida hayotiy vaziyatdan foydalanishning
ahamiyati haqida qisqacha to’xtalib o’tamiz.
8
Ta’lim jarayonida hayotiy vaziyatdan foydalanishning dolzarbligi:
Keys-stadi ta’lim metodini turli holatlarni o’rganishda qo’llash – hayotdan
olingan odatdagi vaziyatlarni o’rganishni tashkil etish yoki sun’iy yaratilgan
vaziyatlarga asoslangan holda ta’lim oluvchilardan tegishli muammolarning
8
Авезов А.Х. On The Ahhlication of the Finite Element Metod in Dynamic and Static Problems of the Mechanics
of A Deformable Body // International Journal WWJMRD, 5:6, (2019); p.10-14.
maqsadga muvofiq yechimlarini izlashni talab qilishga qaratilgan ta’lim jarayonidan
iborat.
Bu metod ta’lim oluvchilarga mavzuga tegishli hayotiy vaziyatni tashxis qilish,
farazlarni ifodalash, muammolarni aniqlash, qo’shimcha axborotlarni yig’ish,
farazlarga aniqlik kiritish va muammolarni echish hamda ularni bajarishning aniq
bosqichlarini loyihalash bo’yicha amaliy faoliyatlarini modellashtirish imkonini
beradi.
Muayyan hayotiy vaziyatlarga bag’ishlangan keyslardan foydalanish ta’lim
jarayonini haqiqiy hayot bilan bog’laydi. Keysni ko’rib chiqishda ta’lim oluvchilar
ta’lim olish jarayonini yaratadilar. Shu jarayondagi o’zaro harakatda ularning
haqiqiy fikr almashish holatlari kelib chiqadi. Keys ta’lim oluvchilarga tahlil qilish,
qiyoslash yo’llarini qidirish va muammoni echish erkinligini beradi.
Keys-stadi ta’lim metodiga doir ayrim asosiy tushunchalar ta’rifi:
“Keys” va “keys-stadi” tushunchalarining ma’no-mazmuni ko’p qirrali bo’lib,
shunga ko’ra quyida ularning asosiy xususiyatlarini to’liqroq aks ettirish maqsadida
ko’p variantli ta’riflari berildi.
Keys –
1) ta’lim oluvchilarning ma’lum maqsadlardagi hayotiy vazifalarni bajarishlari
bo’yicha vaziyatning bayoni, uni tushunish va baholashga imkon beradigan hamda
muammoni ifodalash uchun, uning maqsadga muvofiq yechimini izlashlari uchun
kerak materiallar to’plami;
2) belgilangan mavzu yoki muammo va uning yechimiga doir qo’shimcha
axborotlar, audio, video, elektron tashuvchilar, o’quv-uslubiy materiallar yig’indisi;
3) muammoni hal qilish bo’yicha amalga oshirilgan ishlar, ularning natijalari
na xulosalar.
Keys-stadi –
1) ta’lim oluvchilarni o’rganilayotgan muammoni ifodalash hamda uning
maqsadga muvofiq yechimi variantlarini izlashga yo’naltiradigan aniq real yoki
sun’iy ravishda yaratilgan vaziyatning muammoli-vaziyatli tahlil etilishiga
asoslanadigan ta’lim metodidir.
2) ta’lim, axborot-kommunikatsiya, boshqaruv na boshqa sohalarni o’rgatishda
qo’yilgan ta’lim maqsadini amalga oshirish va keysda bayon qilingan amaliy
muammoli vaziyatni hal qilish jarayonida oldindan belgilangan (bashorat
qilinadigan) o’quv natijalariga kafolatli erishishni vositali tarzda ta’minlaydigan, bir
tartibga keltirilgan optimal usullar va vositalar majmuidan iborat bo’lgan ta’lim
texnologiyasidir.
Vaziyat (lotincha situation – ahvol) – muayyan vaziyat, ahvolni hosil qiladigan
shart-sharoitlar va holatlar yig’indisi. Keysda bayon qilingan vaziyat institusional
tizimda (shu o’rinda va keyinchalik – korxonada) diskret (ayni shu) vaqtda tashkiliy
hayotdagi tipik muammolarni qayta yaratadigan real yoki sun’iy qurilgan
hodisalarning ideal tarzdagi in’ikosidan iboratdir.
Muammoli vaziyat – mazkur holda vaziyat sub’ektining hozirgi vaqtda yoki
kelgusidagi maqsadlarga erishishiga xavf soladigan vaziyat tushuniladi.
Keys-stadi metodi tarixi. Keys-stadi amaliy vaziyatlarni tahlil etish va hal qilish
asosida o’qitish metodi sifatida xorijiy ta’limda dastlab huquq sohasida qo’llanila
boshladi: u ilk marta Garvard universitetining huquq maktabida 1870 yilda
qo’llanilgan edi. 1920 yilda Garvard biznes-maktabi (GBM) o’qituvchilari
yuristlarning o’qitish tajribasiga tayanib, iqtisodiy amaliyotdagi aniq vaziyatlarni
tahlil etish va muhokama qilishni ta’limning asosiy usuli etib tanlashganidan keyin
mazkur o’qitish uslubi keng tatbiq etila boshladi.
Ana shu vaqtdan boshlab GBM keyslarning boy to’plamini yig’di va mazkur
metodni ta’limning mustaqil konstepstiyasi darajasigacha olib chiqdi. Ayni shu
sababga ko’ra keys-stadi metodini ko’pincha Garvard metodi deb ham ataladi. O’z
mohiyatiga ko’ra, Garvard metodi ta’lim oluvchilarning amaliy vaziyatlarni
videomateriallar, kompyuter va dasturiy ta’minotdan foydalanib hal qilish bo’yicha
intensiv treningidan iboratdir.
9
Keys-stadining ikki klassik maktabi – Garvard (Amerikada) va Manchester
(Yevropada) maktablari mavjud. Garvard maktabi doirasida mazkur metod yagona
9
Курбонов Г.Г. Интерактивные методы обучения аналитической геометрии: метод case stady. Наука,
техника и образования. 2020. №8(72). стр 44-47.
to’g’ri yechimni izlashni o’rgatish metodi hisoblanib, ikkinchi maktab (Manchester)
keysda bayon qilingan muammoli vaziyat yechimining ko’p variantliligini taklif
qiladi. Amerika keyslari o’nlab sahifali matnni va ko’plab chizmalarni o’z ichiga
oladi. Yevropa keyslari xajmi birmuncha kamroq.
Chet ellardagi biznes-maktablarda odatiy vaziyatlarni o’rganishga o’quv
vaqtining o’rtacha 25% dan 90% gacha bo’lgan qismi ajratiladi. Masalan, Chikago
universiteti biznes-maktabida o’quv vaqtining 25%i keyslar ulushiga, Kolumbiya
universitetida – 30%, Uortonda esa – 40% iga to’g’ri keladi. Mashg’ulotlarni ushbu
metod bo’yicha o’tkazishga ajratiladigan soatlar soni bo’yicha uning “ilk
ixtirochisi” – Garvard yetakchilik qiladi. Oddiy tinglovchi GBMda o’qish vaqtida
700 tagacha keyslarni ko’rib chiqadi va buning uchun o’quv vaqtining 90% gacha
qismini sarflaydi.
10
Bunda shunday aniqlik kiritish kerak: moliyaviy fanlarga ixtisoslashgan
maktablarda keyslar salmog’i asosiy fanlar – menejment, marketing, axborot
texnologiyalari, xodimlarni boshqarish va shu kabilardan iborat maktablardagiga
nisbatan ancha kamdir.
10
Rashidov A.Sh. Development of creative and working with information competences of students in mathematics.
European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences, 8:7 (2020), Part II, pp. 10-15.
http://charko.narod.ru/
Bosqichning maqsadi
1. Aniq vaziyat bilan tanishuv.Muammoli vaziyatni tushunish.
2. Izlanishga doir: topshiriq materiallarida ifoda etilgan axborotni baholash.
Yechim uchun zarur axborotni topishga oʻrgatish.
3. Muhokama etish: muqobil yechimlarning imkoniyatlarini muhokama qilish.
Alternativ fikrlashni rivojlantirish.
4. Qaror qabul qilish: guruhlarda yechimni izlab topish. Yechim variantlarini
taqqoslash va baholash.
5. Munozara: har bir guruh oʻz yechimini himoya qiladi. Yechimni dalillar
bilan asoslash.
6. Natijalarni taqqoslash: guruhlarda qabul qilingan yechimlarni taqqoslash.
Alohida yechimlarda aks etgan qiziqishlarning oʻzaro aloqadorligini baholash.
Keys- topshirigʻini bajarish jarayonida qoʻllaniladigan strategiyalar
Ma’lumotlarni tahlil etish (ishbop korrespondensiya) Oʻyin tarzida loyihalash
Munozara SWOT tahlil Vaziyatli-rolli oʻyin Insident (axborotni qidirish)
1 Keys bilan tanishuv (individual)
2 Asosiy muammoni (oʻquv muammosini) ajratib olish va oʻrganish
individual va kichik guruhlarda)
3 Gʻoyalar yigʻish va muammoning yechimini izlash (kichik guruhlarda)
4 Keys yechimi uchun taklif etilgan gʻoyalarni taqdimoti, tahlil va
baholash (oʻqituvchi va kichik guruhlar)
5 Keys yechimi va tavsiyalar (oʻqituvchi, kichik guruhlar va individual)
Keys-stadining oʻziga xosliklari.
1. Izlanishga doir faoliyatning mavjud boʻlishi.
2. Jamoaviy va guruhlarda oʻqitish.
3. Individul, guruhli va jamoaviy ish shakllari integratsiyasi.
4. Xilma-xil oʻquv loyihalarini ishlab chiqish.
5. Muvaffaqiyatga erishish uchun oʻquvchi(talaba)larning oʻquv-bilish
faoliyatini
ragʻbatlantirish.
Keys-metodini amalga oshiruvchi oʻqituvchi faoliyatining bosqichlari:
1) tayyorgarlik bosqichi;
2) asosiy bosqich: keys-stadi metodini amalga oshirish;
3) tahliliy, baholovchi bosqich.
Keys bilan ishlash jarayonida oʻqituvchining harakat strategiyasi mavjud:
1. Oʻqituvchi muammoni yechimini topishga yordam beruvchi kalit
vazifasini
bajaruvchi qoʻshimcha savollarni yoki ma’lumotlarni taqdim etishi mumkin;
2. Ayrim vaziyatda oʻqituvchining oʻzi javobni aniqlashtirishi mumkin;
3. Muammo ustida oʻquvchi(talaba)lar ishlayotgan vaqtida oʻqituvchi hech
qanday
yordam bermasligi mumkin.
Oʻquvchi(talaba)lar tomonidan keysni yechish bosqichlari:
Jahon tajribasi koʻrsatishicha, agar oʻquvchi(talaba)larning keysni hal etish
texnologiyasi ikki bosqichdan iborat boʻlsa, ta’limiy maqsadlarga
erishishda yanada
koʻproq samaraga erishish mumkin:
Birinchi bosqich – keysni hal etish boʻyicha individual (auditoriyadan tashqari)
ish.
Ikkinchi bosqich – keys bilan birgalikda jamoa boʻlib (auditoriyada) ishlash.
Birinchi bosqich – keysni hal etish boʻyicha individual ish.
Oʻquvchi(talaba) mustaqil ravishda:
1) keys materiallari bilan tanishadi;
2) taqdim etilgan vaziyatni oʻrganadi, izohlaydi va asoslaydi;
) muammo va muammo osti muammolarni ajratadi, vaziyatni tadqiq va tahlil
qilish
usullarini tanlaydi;
4) berilgan amaliy vaziyatni tahlil qiladi; ajratilgan muammoni hal etish
usullari va
vositalarini belgilaydi va asoslaydi;
5) taklif etiladigan qarorni amalga oshirish boʻyicha tadbirlarni ishlab chiqadi.
Ikkinchi bosqich – keys boʻyicha jamoa boʻlib ishlash
Oʻquvchi(talaba)lar kichik guruhlarga boʻlinib, birgalikda keys ustida
ishlashadi:
1) guruh a’zolarining vaziyat, asosiy muammolar va ularni hal etish yoʻllari
haqidagi
turli tasavvurlarini muvofiqlashtirishadi;
2) yechimning taklif etilgan variantlarini muhokama qiladilar va
baholaydilar,
qoʻyilgan muammo nuqtai nazaridan ushbu vaziyat uchun eng maqbul
variantni
tanlashadi;
3) muammoli vaziyat yechimiga olib keladigan tanlangan harakatlar yoʻlini
amalga
oshirishning aniq qadamba-qadam dasturini batafsil ishlab chiqadilar;
4)
taqdimotga
tayyorlanadilar
va
namoyish
etiladigan
materialni
rasmiylashtirishadi.
Keysni yechish natijalarini kichik guruhlar tomonidan taqdimotini oʻtkazish:
1) real vaziyat yechimiga doir oʻz variantlarini taqdim etadilar;
2) tanlangan harakatlar yoʻlini izohlaydilar va yechimning toʻgʻriligini
asoslaydilar;
3) boshqa guruh a’zolarining savollariga javob beradilar va oʻz takliflarini
asoslaydilar.
Jamoa boʻlib keys ustidan ishlash:
guruhlar taklif etgan yechimlar variantlarining muhokamasi;
taklif etgan yechimlarning oʻzaro baholanishi;
taklif etilgan yechimlarning xayotiyligi va amalga oshirilishi mumkinligiga
birgalikda (oʻquvchilar va oʻqituvchi) baho berilishi ham mumkin.
| 