nutqiga ham o’z o’rnida rioya qiladi.
Adabiy nutqning turli qo’llanish sohalari mavjud. Masalan, og’zaki so’zlashuv
sohasi, badiiy adabiyot sahasi, axborot-targ’ibot sohasi, ish yuritish sohasi,ilmiy soha.
Adabiy nutqning biror sohaga xoslangan bunday ko’rinishi adabiy nutq uslubi
deyiladi..
Adabiy nutqning muayyan sohadagi muloqot uchun moslashtirilgan, bir qator o’ziga
xos xususiyatlari bilan farqlanib turadigan ko’rinishlari — uslublari mavjud.
Bular quyidagilar:
1) so’zlashuv uslubi; 2) publitsistik uslub; 3) badiiy uslub; 4) ilmiy uslub; 5) rasmiy-
idoraviy uslub.
So’zlashuv uslubi
- oilada, ko’cha- ko’yda fikr almashish jarayonida qo’llanadigan
nutq uslubi. So’zlashuv uslubi,ko’pincha, dialog shaklida bo’ladi. So’zlashuv uslubida
adabiy nutqning og’zaki me’yorlariga qat’iy rioya qilish talab etilmaydi. Ammo turli
sheva vakillari suhbatida adabiy nutqning og’zaki me’yorlariga rioya qilish
madaniyatlilik hisoblanadi.
Publitsistik uslub axborot berishga, davrning ijtimoiy-siyosiy masalalarini aks
ettirishga xoslangan ommaviy axborot vositalari (radio-televidenie, gazeta-jurnallar)
uslubidir.
Badiiy
uslub badiiy adabiyot, ya’ni badiiy asarlarga xos bo’lib, unda badiiylik,
ifodaviylik, ta’sirchanlik kuchlidir.
Ilmiy uslubga mantiqlilik, aniqlik, ilmiy atamalarning keng qo’llanilishi xos bo’lib,
barcha ilmiy asarlar, jumladan, maktab darsliklari ham shu uslubda yozilgan.
Rasmiy-idoraviy uslub o’ziga xos nutq uslubidir. Barcha qonunlar,
Prezident
farmonlari va hukumat qarorlari, turli hujjatlar, ish qog’ozlari, idoralararo yozishmalar va
shu kabilar rasmiy-idoraviy uslubda yoziladi. Rasmiy-idoraviy uslubda gaplar ixcham va
aniq bo’ladi. Bu uslubda qaror qilindi, inobatga olinsin, ijro uchun qabul qilinsin,
tasdiqlanadi kabi qoliplashgan so’zlar va so’z birikmalari keng qo’llaniladi.
3-topshiriq. Matnlarni o’qing. Ularning har biri adabiy nutqning qaysi uslubiga
xosligini aniqlang.
1. Ma’lumotnoma Murodjon Yo’ldoshevga uning O’zabekiston
Milliy
teleradiokompaniyasida ishlayotganligi haqida berildi.
2. Kimyoviy suv molekulasi bir atom kislorod va ikki atom vodoroddan tashkil
topadi. Bunday suv tabiatda uchramaydi va maxsus usul bilan hosil qilinadi.
3. G’alaba! Sen uyimizga sovg’a-salomlarga to’lib emas,atrofda bir holatda:tovoni
teshik askar etigini kiyib, horib-charchab, sillang qurigan holda kirib kelding.
5-mashq.Yuqoridagi ilmiy matn mazmunini jadval ko’rinishida ifodalang
IV. Yangi mavzuni mustahkamlash:
Savol va topshiriqlar
1. Adabiy nutq me’yorlari haqida nimalarni bilasiz?
2. Adabiy nutqning uslublari deganda nimani tushunasiz?
3. Adabiy nutqimizning keng qo’llanuvchi uslublari qaysilar?
4,Oila a’zolari shevada suhbatlashmoqda.Ulardan faqat bittasi, shevada erkin
gaplasha olsa-da, adabiy nutqda so’zlamoda. Bu to’g’rimi? Nega?
4. Adabiy nutqni yaratishga qanday ehtiyoj sabab bo’ladi?
V.
Uyga vazifa
6-mashq.Quyidagi izohlardan uslub, malaka, sheva, targ’ibot, adabiy so’zlarining
ma’nosini aniqlab, lug’at daftaringizga ko’chiring va uni og’zaki bayon qilishga
tayyorlaning.
