|
Ilk temir davrida Koreya yarim oroli va unga tutash hududlar
|
| bet | 3/5 | | Sana | 15.02.2024 | | Hajmi | 152,26 Kb. | | #157385 |
Bog'liq Mavzu koreya tarixi-fayllar.org1.2. Ilk temir davrida Koreya yarim oroli va unga tutash hududlar
Ilk temir davrida Koreya yarim oroli va unga tutash hududlarda yirik qabilalararo uyushmalar shakllana boshlagan. Ulaming tipologik mavqei hozirga qadar ilmiy munozara mavzusi hisoblanadi. Ba'zi mutaxassislar fikricha, bu harbiy yoki siyosiy uyushma bo'lgan bo'lsa, boshqa bir guruh olimlar dastlabki koreys davlati, uchinchi guruh olimlar esa yuqoridagi ikki fikmi umumlashtirib, qabilalar o'rtasidagi ittifoqqa asoslagan ilk davlatchilik shakli deb ta'kidlaydilar. Xullas, dastlabki markazlashgan boshqaruvga ega bo'lgan davlat - bu Choson yoki Ko-Choson (Qadimgi Choson)dir. Qadimgi Chosonning Har ikki Koreyada keng tarqalgan tashkil topishi afsonaga ko'ra, Qadimgi Choson davlatining asoschisi osmon kishisi ajdodi Tangun hisoblangan. Rivoyatga ko'ra, osmon hukmdori Xvaninning katta o'g'li Xvanunosmon odamlarni boshqarish maqsadida ko'p marotaba yuqoridan yerga qaragan. Bu xabarni eshitgan Xvanun o'g'lini uch ming yordamchi (ruhlar) mulozimlar ko'magida uch muhri bilan yerga yuborgan. Xvanun uch boshli Txeboksan tog'ining eng yuqori cho'qqisida ruhlar uchun qurbonlik qilinadigan daraxt oldiga tushgan. U keyinchalik bu yerda "ruhlar ibodatxonasi" yoki "muqaddas shahar"ga asos solgan. Yomg'ir, shamol va bulut ruhlar yordamida Xvanun 360 ish (360 kundagi har bir yumush)ni va odamlarni boshqargan. U insonlarga turli bilim va ko'nikmalar: turli giyohlarning yerdan unib chiqish muddati; bemorlarni davolash; yaxshilikni yomonlikdan ajratish; jazo turlarini o'rgatgan. Kunlardan birida Xvanun oldiga ayiq va yo'lbars kelib, o'zlarini insonga aylantirishni so'ragan. Xvanun ularga g'orda yuz kun sehrli shuvoq va sarimsoq piyozni yeyishni va quyoshdan yashiringan holda yashashni shart qilib qo'ygan. Bu shartni bajarish- da yo'lbarsga sabr va matonat yetishmagan. U ma'lum muddat o'tgach g'ordan chiqqan. Ayiq esa shartni bajarib, 21 kundan keyin go'zal bir qizga aylangan. U o'zini yolg'iz his qilgan. Shu bois har kuni qurbonlik qilinadigan daraxt oldiga kelib, unga farzand ato qilishini so'rab iltijo qilgan. Uning iltijolarini eshitgan Xvanun inson qiyofasiga kirib, unga uylangan. Natijada ularning nikohidan Tangun dunyoga kelgan. Tangun eramizgacha bo'lgan 2333 yilda Koreya yarim orolida Choson ("Tong ufori") degan davlatni tuzib, uni 1500 yil boshqargan hamda 1908 yoshga kirganda hukmdorlik ramzini topshirib, tog' ruhiga aylangan ekan. Koreys davlatining asoschisi Tangun haqidagi rivoyat koreys milliy shuurining muhim qismi hisoblanadi. Garchi, Chosonning paydo bo'lish davri juda qadimiylashtirilganiga qaramay, yuqoridagi rivoyat ushbu mazmunda dastlab XIII asr ikkinchi yarmida buddaviy rohib Iryon tomonidan yozilgan "Samguk yusa" ("Unutilgan uch davlatning ishlari", 1285 y.) nomli manbada uchraydi. Keyingi ikki asr davomida Tangun haqidagi afsona ba'zi o'zgarishlar bilan boshqa tarixiy manbalarda ham zikr qilingan. Ma'lumki, turli afsona va rivoyatlar, ayniqsa, tarixiy rivoyatlar afsonaviy voqealarga asoslangan bo'lib, tarixiylikdan biroz yiroq bo'ladi. Xususan, Tangun haqidagi afsona ham qandaydir xayoliy jamiyatning o'ziga xos variantidir. Unda Koreya yarim oroli aholisining ilk temir davridagi dunyoqarashi xalqona epos tarzida tasvirlangan. Lekin shunga qaramay mazkur rivoyatlarda koreyslar tarixiga oid ayrim qiziqarli ma'lumotlar uchrashi bilan ham ahamiyatlidir. Umuman olganda, yuqorida keltirilgan afsonaning ahamiyati quyidagilarda birmuncha yorqin namoyon bo'ladi. Birinchidan, aynan mazkur afsona orqali koreys etnosining shakllanishi qadimgi qabilalarning qaysi totem ajdod (bo'ri va yo'lbars)ga e'tiqod qilganligi haqidagi ma'lumotga ega bo'lamiz. Ikkinchidan, ayiq haqidagi syujet barqaror bo'lib, unda yo'lbars haqidagi ma'lumot uchramasligi, mazkur hayvonlar totem ajdod bo'lgan ikki qadimgi qabila yoki qabila uyushmasi orasidagi o'zaro kurashda ayiq qabilasi g'olib bo'lganligidan dalolat beradi. Ma'lumki, koguryo va yemek kabi qadimgi koreys qabilalarining totem ajdodi ayiq bo'lgan bo'lsa, sharqiy qavmlar - yo'lbarsni totem hisoblaganlar. Uchinchidan, Xvanunning uch ming yordamchisi bilan Txeboksan tog'id an tushishi haqidagi ma'lumotlarda qadimgi koreys qavmlarining Koreya yarim oroliga kirib kelishi aks etgan. To'rtinchidan, Txeboksan tog'ining eng yuqori cho'qqisida joylashgan muqaddas daraxt oldidagi ruhlar maskani - bu qavmlar e'tiqodida totemizm bilan birga tog' va o'simlik kulti ham boTganidan dalolat beradi. Beshinchidan, ikki biologik oppozitsiya - erkak va ayol o'rtasidagi nikoh esa ulaming hayot tarzida dunyoni yaratuvchi binar oppozitsiya (serpushtlik kulti) muhim rol o'ynaganligini ko'rish mumkin. Ma'lumki, Xitoy mifologiyasida osmon va yerning qo'shilishi yan va in o'rtasidagi munosabatlar yuqori nuqta bo'lgan bo'lib, bu holat koreyslar dunyoqarashiga ham sezilarli ta'sir qilgan. Aynan ikki xalq orasidagi o'zaro aloqalar Koreya hududida sodir bo'lganligi borasidagi ma'lumotdan koreyslarning dunyoqarashida etnik jihatdan birlashuv boshlanganligini kuzatish mumkin. Oltinchidan, yomg'ir, shamol va bulutlarni boshqarish hamda Tangun tomonidan odamlarning boshoqli o'simliklar o'stirishi mintaqada dehqonchilik madaniyati taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Bundan tashqari, bunda quyosh kulti (Tangunning bobosi Xvanin osmon va quyosh ilohi bo'lgan) bilan bog'liqligini ko'rish mumkin. Quyosh (erkak) urug'ining yer (ayol) bilan qo'shilishi insoniyatning davomiyligi - serpushtlikning paydo bo'lishiga sabab bo'lgan. Yettinchidan, Tangunning 360 ishi (yildagi 360 kundagi ish) Koreya yarim orolida astronomik yil hisobi mavjudligidan dalolat beradi. Sakkizinchidan, ezgulik, yaxshilik bilan birga yomonlik va aynan yomonlikka nisbatan jazo choralari ko'rilishidan axloqiy me'yor, huquqiy qoidalar va ibtidoiy jamoa tuzumining inqirozi, davlatchilik hamda sinfiy jamiyatning paydo bo'lishini kuzatish mumkin. Modomiki, Tangun haqidagi afsona yozma manbalar dastlab XIII asrda uchrashini inobatga olsak, unda qadimgi naqllar emas, balki keyingi tarixiy davrlarga oid qatlamlar ustuvor ekanligining guvohi bo'lamiz. Qolaversa, "Samguk yusa" yilnoma buddaviy rohiblar (Koreyada tarixiy yo'nalishda buddaviylik va konfutsiy- lik yilnomalari farqlanadi) tomonidan yozilganligini inobatga olib, ba'zi olimlar rivoyatda buddaviylik motivlari (hayot daraxti, Indra xudosi, muqaddas daraxtning misoli sandal daraxti tarzida talqin qilinishi) ustuvor ekanligi borasida fikr bildiradilar. Olimlar orasida "Tangun tarixiy shaxsmi?" degan savolga umumiy javob yo'q. Chunonchi, bu borada ba'zi mutaxassislar Tangun bir kishining ismi emas, balki Choson qabila/qabila ittifoqi sardor (yuqori kohin)ining umumiy nomi bo'lib, keyinchalik ushbu qabilaviy kult koreys etnosiga nisbatan qo'Hanilgan, degan fikrni ilgari suradilar. Biroq, shunga qaramay, koreyslar 3 oktyabr (o'ninchi oyning uchinchi kuni)ni (rivoyatga ko'ra, Tangun Qadimgi Chosonga asos solgan kun) millat paydo bo'lgan kun sifatida nishonlaydilar. Janubiy Koreyada "Tangun erasi"dan boshlab rasmiy miliy davlat yilnomasi yuritiladi. Shimoliy Koreyada esa mamlakat poytaxti Pxenyan shahridan uncha uzoq bo'lmagan yerda joylashgan qadimgi maqbarada olib borilgan arxeologik qazishmalar jarayonida ikkita odam tana suyaklari topilgan bo'lib, shimoliy koreyalik olimlar mazkur jasadlarni Tangun va uning xotinining suyaklari deb ta'kidlashadi. Aynan ushbu to'liq bo'lmagan jasadlarning bosh chanog'i orqa qismini elektron rezonans metodi orqali tekshirish natijasida unga 5011±267 yoshbergan. Shu bois shimoliy koreyaliklar 1990 yili 45 gektarli maydonda xotira majmuasi va qabr o'rnida katta maqbara qurishgan. Biroq topilgan suyaklar xalqaro ekspertizadan o'tmagan hamda KXDR tashqarisida tan olinmagan. Qadimgi Chosonning paydo bo'lishi borasida Tangun haqidagi rivoyat bilan birga, yana bir qadimgi Xitoy yilnomasi mavjud. Chunonchi, "Choson" nomi eramizgacha bo'lgan VII asrdayoq Xitoyda ma'lum bo'lgan. Buni Xitoy yilnomalaridagi savdo aloqalari to'g'risidagi ma'lumotlar tasdiqlaydi. "Samguk yusa"dan 1300 yil avval eramizgacha bo'lgan 1 asrda Xitoy tarixchisi Sima Syan tomonidan bitilgan "Shi szi" ("Tarixiy xotiralar") nomli yilnomada yozilishicha, Chosonga asli xitoylik bo'lgan Si-szi (koreyscha - Kija) asos solgan. Si-Szining asl ismi Syuy-yuy (Si bu qaram viloyat nomi, szi esa zodagonlik darajasi) bo'lgan. Si-szi haqida yana boshqa Xitoy manbalarida ham ma'lumotlar uchraydi. Yilnomalarga ko'ra, Kidja katta amaldor va In (Shan) sulolasining oxirgi hukmdorining amakisi bo'lgan. Biroq, u hukmdor^/^NAMANGAN DAVLA UNIVERSITETI Ahborot-resurs markaj g'azabiga uchrab, qamoqqa tashlangan. Bu, In davlati va Chjou xonadoni o'rtasidagi munosabatlarning murakkablashuvi davri bo'lib, bu ziddiyat In sulolasi barham topishi bilan yakunlangan. Mazkur voqedan so'ng Kidja ozod qilingan. Lekin u yangi sulolaga xizmat qilishdan bosh tortib, o'z yaqinlari bilan sharqqa qarab yo'l olgan. Eramizgacha bo'lgan 1121 yili u Choson davlatiga asos solgan va bu davlatni Chjou hukmdoriga qaram viloyat hisoblagan. Aynan Kidja koreyslarga turli mashg'ulotlar va qonunlarni o'rgatgan. Hozirda Si-szi va uning Qadimgi Choson boshqaruviga bo'lgan munosabati umum qabul qilingan bo'lsa-da, olimlar orasida, "Si-szi haqiqatan ham Qadimgi Koreys davlatining asoschisi bo'lganmi?" yoki "U mavjud davlatni Tangundan so'ng boshqarganmi?" degan savollarga javob topilmagan. Shunga qaramay, bir qator olimlarning fikricha, Chosonga Si-szi tomonidan asos solingan, degan g'oya asosida ma'lum bir siyosiy guruh vakillarining Xitoy va Qadimgi Choson o'rtasida shajaraviy aloqadorlikni o'rnatish borasidagi qarashlar ilgari surilgan. Zamonaviy qarashlarga ko'ra, Qadimgi Chosonning paydo bo'lish davri eramizgacha bo'lgan VIII-VII asrlar yoki V -IV asrlarga to'g'ri keladi. Qadimgi Chosonning Qadimgi Choson Koreya yarim oroli asosiy xususiyatlari shimoli-g'arbida va Xitoyning Lyaodun va Lyaosi mintaqasida joylashgan. Ichki va tashqi nizolar ta'sirida qadimgi Chosonning chegarasi o'zgarib turgan. Afsonaga ko'ra, davlat poytaxti Vangomson (Pxenyan) bo'lgan. Dastlab, bu shahar Lyaodun hududida bo'lgan va poytaxt eramizgacha bo'lgan IV asrda xitoyliklar hujumlari natijasida ko'chirilgan. Biz "qadimgi chosonliklar" haqida to'xtalganimizda shuni nazarda tutishimiz kerakki, "qadimgi chosonliklar" turli qabilalar birlashmasi hisoblangan. Choson iqtisodiyotining asosiy tarmog'i dehqonchilik bo'lgan. Chorvachilik esa qo'shimcha xo'jalik mashg'uloti bo'lgan. Koreyslarda xitoyliklarga qaraganda metall quyish texnologiyasi va temir buyumlarni ishlab chiqarish, ayniqsa, bronzadan turli kundalik ehtiyoj buyumlarini tayyorlash ham rivojlangan. Shuningdek, mahalliy aholi orasida amaliy san'at na- munalari, xususan, qo'l mehnatiga asoslangan taqinchoqlar, xanjar va kulolchilik buyumlarini tayyorlash rivojlangan. Bu davrda ijtimoiy tabaqalashuv ham kuchaygan. Aholining aksariyat qismi qullardan iborat bo'lgan bo'lsa-da, lekin qulchilik qanday darajada bo'lganligi masalasi birmuncha bahsli hisoblanadi. Hukmdorlar sulolasi (van) meros tarzida o'tgan. Davlat boshqaruvi tizimi shakllangan. Xitoy manbalarida tebu, paksa, changun atamalarining uchrashi koreys davlatidagi vazirlar, maslahatchilar hamda qo'shin sarkardalari yoki shunga o'xshash boshqaruv tizimi haqida ma'lumotlar beradi. Biroq, ba'zi olimlar mamlakatda davlat amaldorlari bilan bog'liq lavozimlar bo'lganiga shubha bilan qaraydilar. Kijada qadimgi Chosonda "Sakkizta taqiqlovchi bandlar" nomli kodeksdan iborat huquqiy tizim bo'lganligi haqida ma'lumotlarni uchratamiz. O'z navbatida shuni ham aytib o'tish joizki, mazkur huquqiy hujjatning uchta bandigina bizgacha yetib kelgan. Hujjatning birinchi bandida odam o'ldirgan kishiga o'lim jazosi berilishi, ikkinchisida jismoniy zarar yetkazgan odam don mahsulotlari bilan xun to'lashi to'g'risida yozilgan. Uchinchi bandda esa, o'g'rilik qilgan kishining ushbu xonadon quliga aylantirilishi borasida fikr bildirilgan. Garchi, gunohkor kishi 500 000 von jarima to'lash orqali qullikdan ozod bo'lgan bo'lishiga qaramay, u jamiyatdan ajratilgan. Choson kodeksida bayon qilingan "Xan shu" (Xan sulolasi tarixi)da ta'kidlanishicha: "Agar kimki pul to'lab qulliqdan ozod bo'lgan bo'lsa ham, unga nisbatan o'g'ri deb qarash saqlanib qolgan. Shu bois, u bilan hech kim oila qurmagan". Aynan mazkur band koreys jamiyatida sinfiy tabaqalashuv va xususiy mulk instituti bo'lganidan dalolat beradi. Manbada ta'kidlanishicha, mazkur bandning joriy etilishi odamlar orasida o'g'rilikning butkul yo'qolishiga olib kelgan. Qonunlar majmuida oilada er yoki xotinni xiyonati uchun jazolash to'g'risida maxsus band bo'lgan. Qolaversa, bu borada "Xan shu"da yozilishicha, "...ayol o'z eriga vafodor bo'lgan va u fohishalik qilmagan". Qadimgi Chosonda konxu (koreys arfasi) jo'rligida kuylangan qo'shiq bandlari (Xitoy yilnomalarida tasvirlangan) bugungi kungacha yetib kelgan bo'lib, rivoyatlarga ko'ra, bu qo'shiqni vafot etgan qayiqchining bevasi Re Ok yozgan: "Daryoga borma, sevgilim. Sen sarkash bo'lib ketding va daryoga g'arq bo'lding. Men endi qanday qilib yolg'iz yashayman?". Qadimgi Choson Sharqiy Chjoy zamonida qadimgi Chova Xitoy son bilan 7 ta Xitoy davlati (Si, Sin, Chjao, Chu, Vey, Xan va Yan) orasida Yan podsholigi (eramizgacha bo'lgan IV asr - 222 yil) chegaradosh bo'lgan. Xitoy podsholari orasidagi o'zaro kurashlar qadimgi koreys davlatiga ham ta'sir qilgan. Turli davrlarda Yan podsholigi bilan sodir bo'lgan urushlar, ayniqsa, ularning harbiy muvaffaqiyati Chosonning hududiy yaxlitligiga doimiy xavf solib turgan. Bu o'rinda eramizgacha bo'lgan IV asrning oxirgi choragida Choson hukmdorining Yan podshosiga hujum qilmaslik shartini ilgari surib, elchilarini yuborishi ham o 'z - o'zidan bo'lmagan. Biroq, 283 yilga kelib Sin hukumati 6 podsholik o'rtasida ittifoqning tuzilishi va Si podsholigining mag'lubiyatga uchrashi Yan podshosining Chosonga bostirib kirishi bilan yakunlangan. Natijada, Choson g'arb tomondan o'zining katta yerlaridan mahrum bo'lgan. O'z navbatida, eramizgacha bo'lgan 222 yilda Yan podsholigini Sin bosib oldi. Xitoy hududini o'z tasarrufiga olgan Sin hukumati Chosonning boshqa yerlariga ham egalik qildi. Lekin, Xitoy hududini birlashtirgan birinchi Sin imperatori Sin Shi Xuan vafotidan so'ng eramizgacha bo'lgan 209 yilda taxt uchun kechgan kurashlardan foydalangan Choson sobiq Yan podsholigining sharqiy yerlarini bosib olgan. Eramizgacha bo'lgan III - II asrlarda Chosonning g'arbiy tumanlariga Xitoy aholisi (Yan, Sin va Chjaodan) ко'chib o'tgan. К о'chib o'tganlar asosan qochoqlar va oddiy fuqarolar bo'lgan. Chosonning hukmdori bo'lgan Van Chun g'arbiy chegaralarni kengaytirish orqali uni mustahkamlash tarafdori bo'lgan. Eramizgacha bo'lgan 195 yili Yandan ko'plab aholi ко'chib o'tgan. Ularni Vey Man (koreyscha Vi Man) boshqarib, Choson hukumatiga o'zining xizmatini taklif qilgan. Van Chun uni sarkarda etib tayinlagan va unga Xitoydan ко'chib kelgan qochoqlar yashagan g'arbiy yerlarni boshqarishni taklif etgan. Eramizgacha bo'lgan 194 yili Vi Manning kuch-qudrati oshib, Van Chunga qarshi qo'zg'olon ko'targan va uni hokimiyatdan ag'darib tashlagan. Aynan shu davrdan boshlab Vi Man yangi sulolaga asos solgan. Keyinchalik uning davomchisi o'g'illari va nabiralari boTgan. Vi Man okcho, chinbon, imdun kabi koreys qabilalarini o'ziga bo'ysundirgan. Ba'zi vaqtlarda Choson va Xan sulolasi orasida vassallik asosida tinchlik o'matilgan. Biroq, Xitoyni bunday vaziyat qoniqtirmagan. Xitoyning asosiy maqsadi Choson hududini bosib olish bo'lgan. Bu maqsadga qaratilgan separratistik harakatlarni qo'llabquvvatlagan. Chunonchi, eramizgacha boTgan 128 yilda Xan imperatori homiyligida mahalliy hukmdorlardan biri Chosondan ajralib chiqib, alohida xanlar tasarrufidagi viloyatni tashkil qilgan. Vaqt o'tgan sari Choson va Xitoy o'rtasidagi o'zaro munosabatlar yomonlashib borgan. Eramizgacha boTgan 109 yili Xitoy imperatori Udi Chosonga qarshi 50 minglik o'z qo'shinini yuborgan. Biroq u jangda yengilgan. Eramizgacha bo'lgan 108 yili Xitoy o'z harbiy yurishlarini boshlab, Vongomsonni qamal qilgan. Qamalda qolganlar orasida betartiblik boshlangan va ayrim Choson zodagonlari xanlar tomoniga o'tgan; mamlakat hukmdori Van Ugo (Vi Man nabirasi) o'ldirilgan va Qadimgi Choson poytaxtida yong'in boshlangan. Xanlar bosib olgan hududda 4 ta harbiy viloyat: Lolan (koreyscha Annan), Syuantu (koreyscha Xyontxo), Lintun (koreyscha Imdun) va Chenfan (koreyscha Chinbon) tashkil qilingan. Chosondan keyingi Qadimgi Chosonning qulashi koreys davr etnosi uchun o'z davlatchiligidan mahrum bo'lishni anglatgan. Mahalliy aholi orasida siyosiy uyushma qabila birlashmasi ko'rinishini olgan. Xitoy manbalarida, xususan, III asming ikkinchi yarmida yozilgan "San-go chji" ("Uch davlat tavsifi")da koreys qabilalari "sharqiy varvarlar" ( "d un-i") deb nomlangan. Unga 80 ming aholisi boTgan Puye, Koguryo (30 ming uy), Sharqiy Ye (20 ming uy), Sharqiy Okcho (5 ming uy) bilan birga Shimoliy Okcho va Chindan iborat "uch xan" - Maxan, Chinxan hamda Pyonxandan qabilalar birlashmasi kirgan. Umuman olganda, janubdan tashqari barcha koreys qabilalari Qadimgi Choson o'rnida tashkil etilgan 4 ta viloyatga kirgan. Koreys qabilalarining asosiy .nashg'uloti dehqonchilikdan ibo- rat bo'lgan. Ular Xitoy bilan ipak mato, marvarid, rangli tosh, teri, temir savdo qilgan. Puyeda "qasrlar, omborlar, qamoqxona va shahar devorlari bo'lgan"ligidan shahar infratuzilmasi to'g'risida ma'lumotga ega bo'lamiz. Puye va Koguryo aholisining ijtimoiy tabaqalar zodagonlardan tashkil topgan van ("katta uy"), oddiy odamlar ("qambag'al uylar") va qullardan iborat bo'lgan. Hukmdor vanlar bir vaqtning o'zida kohin ham bo'lishgan. Odatda, kohin faoliyati van bilan bog'liq bo'lgan. Jumladan, Puyeda suv toshqini, qurg'oqchilik yoki hosilsizlikning aybdori van bo'lib, bunday holatda u hokimiyatdan voz kechgan yoki o'z-o'zini o'ldirgan. Shu asnoda vanga tanlash imkoniyati berilgan. Okcho va Ye birlashmasida yagona hukmdor bo'lmagan.
Aholi Koguryo o'lpon yig'uvchisi tomonidan boshqarilgan. "San-go chji"da yozilishicha, Okcho aholisi o'lpon tarzida baliq, kanopdan to'qilgan mato, tuz va dengiz mahsulotlari hamda chiroyli qizlar bilan ta'minlab turgan. Odatda, van lavozimiga "ga" deb nomlangan zodagonlar sulolasidan tayinlangan. Puyeda "zodagon xonadonlar" ot, sigir, cho'chqa, it kabi uy hayvonlari bilan nomlanganligi ularda totemistik qarashlar bo'lganligidan dalolat beradi. Shuningdek, afsonaga ko'ra, Puye hukmdorlaridan biri o'zining kelib chiqishini oltin qurbaqa bilan bog'laydi. Xitoy manbalarida yozilishicha, Puye zodagonlari teri bilan qoplangan ipak va jun matoli kiyimlar kiygan va bosh kiyimlarini oltin hamda kumush bilan bezagan. Koguryolik boylar ham oltin va kumush bilan bezatilgan ipak va kimxob kiyimlarni kiyganlar. Oddiy xalq ("kam bag'al oilalar")ni "xaxo" deyilgan. Koguryodagi sinfiy tabaqalanish haqida "San-go chji"da, "katta uylar" dehqonchilik bilan shug'ullanmaydi va to'kin-sochinlikda yashaydi, "kambag'al uylar"lar esa ularga non, tuz va baliq yetkazib beradi, deb yozilgan. Koreya hududida amal qilmgan Xitoy qonunlariga ko'ra, Puyeda o'g'rilik uchun 20 baravar miqdorda jarima to'langan. Odam o'ldirgan shaxsga nisbatan o'lim jazosiberilib, uning oilasi qulga aylantirilgan (aynan bunday qoida Koguryoda ham bo'lgan). Rashk- chi ayollar ham o'lim jazosiga mahkum qilinganlar. O'ldirilgan ayollarning jasadini olish uchun ularning yaqinlari avval qalin tarzida berilgan buqa va otlarni qaytargan. Ye da esa bosib olingan hududlar daxlsiz bo'lgan. Shu bois qishloqlarda boshqalarning yer maydoni bosib olinishi borasida nizo chiqsa, aybdor hatto hayvon hisobida jarima to'lagan. Koreys jamoalarida o'ziga xos urf-odat va marosimlar bo'lgan. Manbalarda yozilishicha, Puyeda levirat odati bo'lgan bo'lib, kichik uka akasining bevasiga uylangan.. Koguryoda yangi kelin-kuyov birinchi farzandi tug'ilguniga qadar kelinning qizlik uyida yashagan. Yeda esa qizlar 10 yoshdan boshlab bo'lajak erining uyida istiqomat qilgan va bir nasab (bir urug')dagilar orasida oila qurilmagan. Dafn va motam marosimlari ham o'ziga xos bo'lib, Puyeda hukmdorlar yashil toshdan yasalgan tobutlarda dafn qilingan va hatto odamlar ham qurbonlik qilingan. Okchoda esa vafot etganmarhumlar ma'lum muddat vaqtinchalik tayyorlangan qabrlarga dafn qilingan. Ma'lum muddat o'tgach marhumni yog'ochdan tayyorlangan oilaviy sarkofaglarga qo'yilgan. Marhum bilan birga uning yog'och tasviri va guruchli idishi ham dafn qilingan. Koreyslarda, ayniqsa, yuqori tabaqa vakillari orasida Xitoy madaniyatining ta'siri boTgan. Chunonchi, Okcho va Yedagi urug' sardorlarida "xou" nomli Xitoy unvoni boTgan. "Uch xan" sulolasidan bo'lganlar xitoycha liboslar kiyishgan. Ayniqsa, Lolan (Annan)da Xitoyning ta'siri kuchli boTgan. O'z navbatida, bu davrda koreys qabilalari Xitoy viloyatlariga qarshi kurashgan va eramizgacha boTgan 82 yili ulardan ikkitasi - Chenfan va Lintunga barham berilgan. Bu davrda "Uch xan'Tarda ham xitoylar bilan kurash davom etgan. 313 yili barcha Xitoy viloyatlarining hukmronligiga barham berilgan. Bu yangi koreys davlatchiligi shakllanishiga asos boTgan. Eramizgacha bo'lgan I asrda Koreya yarim oroli va Manjuriya hududida uchta kuchli davlat: Silla (mel. avv 668 - melodiy 57 yy.), Koguryo (mel. avv. 668 - melodiy 37 yy.) va Pekche (mel. avv. 660 - melodiy 18 yy.) bo'lgan. Shuningdek, bu davrda yarim orolning janubida Kaya davlati, shimolda, yarim orol tashqarisida Boxay davlati hukmronlik qilgan. Shunga qaramay koreys tarixchilari bu davrni "uch podsholik davri'' deb nomlashadi. Qolaversa, Silla, Koguryo va Pekche davlatlari bir tarixiy davrda bo'lgan va bu qariyb 7 asrni tashkil qilgan. Yuqoridagi uch podsholikning ma'naviy hayotida buddaviylik va konfutsiylik dinlari muhim rol o'ynagan bo'lib, bu dinlar koreys madaniyati va dunyoqarashi asosini tashkil etgan. Shubhasiz, mazkur davlatlarning uzoq muddat hukmronlik qilishiga yarim oroldagi siyosiy muhit va tarixiy o'ziga xoslik bilan birga madaniyatning umumlashuvi ham ta'sir qilgan. Mazkur koreys davlatlarining tarix sahifalarida paydo bo'lish sanasi borasidagi ma'lumotlar ilk marotaba 1145 yilda yozilgan "Samguk sagi" ("Uch podsholikning tarixiy yozuvlari")da yoki birinchi koreys yilnomasi Kim Busikda uchraydi. Biroq, zamonaviy koreys tarixchilarining ta'kidlashlaricha, mazkur sana tarixiy haqiqatdan biroz yiroq bo'lib, afsonaviy hisoblanadi. Umuman olganda, yuqoridagi davlatlarning tashkil topishi uzoq davom etgan tarixiy jarayon bo'lib, ushbu davlatlarning tashkil topish sanasi aynan aniq bir sanani emas, balki uzoq tarixiy davrni qamrab oladi. Koguryo Garchi, "Samguk sagi"da uch podsholik orasida eng birinchi davlat tarzida Silla paydo bo'lganligi haqida yozilgan bo'lsa-da, bir qator olimlar mazkur davlatlar orasida birinchi bo'lib Koguryo paydo bo'lgan, deb hisoblaydilar. Chunki bu davlat rasman davlat tarzida shakllanishiga qadar ham ilk davlatchilik asoslariga ega bo'lgan/'Samguk sagi"dagi afsonaga ko'ra, Koguryoning asoschisi Jumong (Tonmyon) - osmon odami Xe Mosu (osmon podshosining o'g'li) o'g'li va daryo hukmron Xabekin qizining farzandi boTgan. U bolalik davridan qobiliyatli bo'lgan. Ayniqsa, u kamon otishda mohir mergan boTgan. Jumong Shimoliy Puye vanining o'g'illari bilan birga voyaga yetgan. Ular Jumongga hasad qilib, uni o'ldirmoqchi bo'lgan. Biroq, bu yomon xabarni onasidan eshitgan Jumong uch o'rtog'i bilan janubga qochib ketgan. U bu yerda yangi davlatga asos solgan va bu davlatni Koguryo deb nomlagan. Jumong o'zining urug' nomi Xeni Koga almashtirgan. Mazkur rivoyat ayrim syujetlari bilan Puye davlatining asoschisi - afsonaviy qahramon Tonmyon haqidagi qadimgi rivoyatga o'xshab ketadi. Shu bois, yuqoridagi fikrlarga asoslanib aytish mumkinki, bu rivoyatlarda koguryoliklarning puyelardan ajralishi manzarasi aks etgan. Dastlab, Koguryoning poytaxti Kunneson qal'asida boTgan bo'lib, V asrda Pxenyanga ko'chirilgan. Koguryoliklar koreys davlatchiligining dastlabki guruhiga kiruvchi yemek urug'iga mansub bo'lib, ulardan (bu) - yonno (yoki sono), chollo, sunno, kvanno va kent nomli 5 ta urug' birlashmasidan tashkil topgan guryo (keyinchalik ko-guryo) qabilasi ajralib chiqqan. Bu davrda dastlab yonno qabilasi yetakchilik qilgan, lekin biroz vaqt o'tib hokimiyatga keru guruhi kelgan. Keyinchalik 5 uyushma Koguryo davlatining 5 ta ma'muriy-hududiy viloyatlariga asos boTgan. Olimlar koguryoliklarning urug'chilikdan hududiy (davlatchilik)ga o'tish davrini eramizgacha bo'lgan I asrdan to eramizning IV asrigacha boTgan davr bilan bog'lashadi. Koreys yilnomalarida yozilishicha, koguryoliklar jangovar xalq bo'lib, I asrda piryu, xenin, kalsa, sharqiy va g'arbiy okcho, yanmek, kema, kuda, chona, chum kabi qabilar (qabila/urug' uyushmalari)ni birlashtirgan. Ayniqsa, Koguryo hududi buyuk Van Txedjo (53-146 yy.) va tarixda Yerlarni kengaytiruvchi nomi bilan mashhur bo'lgan Van Kvanetxo (391-413 yy.) davrida Koguryo davlati sezilarli tarzda kengaygan. Jumladan, Van Kvanetxo davrida mamlakat hududiga Manjuriyaning deyarli barcha yerlari va yarim orolning katta qismi kirgan. Yillar o'tishi bilan Koguryo Sharqiy Osiyodagi eng kuchli davlatga aylangan. Bu davlat nafaqat koreys davlatlari (Puye, Pekche, Kaya, Silla), balki Syuantu, Lyaodun va Lolan kabi Xitoyning Xan viloyatlari, Vey, dastlabki va keyingi Yan, Suy va Tan imperiyalari bilan jang qilgan. 598 yilda Koguryo askarlari Xitoyning Lyaodun viloyatiga hujum qilgan. Suy imperatori Vendi esa Koguryoga 300 ming kishilikqo'shinini yuborgan. Biroq, to'fon tufayli dengiz qo'shinlarining muvaffaqiyatsizlikka uchrashi, askarlar orasida epidemiya tarqalishi, doimiy yog'ingarchilik bois Suy armiyasi 80-90 foiz qo'shinidan ajralgan. 612 yilda Suy imperatori Yandi 1 mln. 130 ming kishilik qo'shin to'plagan. Yilnomalardagi ma' lumotlarga ко' ra, yordamchi qo' shinlar bilan Suy armiyasining soni 3 mln. atrofida bo'lgan. Ular Manjuriyadagi Koguryo qal'asini qamal qilishda jonbozlik ko'rsatishmagan. Yandi buyrug'iga ko'ra, Xitoy lashkarboshilari mustaqil qaror chiqara olmaganlar. Ularo'z qo'shinining har bir harakati borasida doimiy ma'lumot berib turganlar. Shu bois ham Koguryo qal'alari zabt etilmagan. Yandi Manjuriya qal'alarini bosib olish uchun ortiqcha kuch sarflamay, 200 ming kishilik dengiz armiyasi va 305 ming kishilik quruqlik askarlarini Pxenyanga qarshi yo'naltirgan. Xitoy floti qamalga tushib chekinishga majbur bo'lgan. Quruqlik qo'shinlari janglar natijasida qattiq charchagan va son jihatdan kamaygan holda Pxenyanga hujum qilgan. Natijada suy lashkarboshilari chekinishgan. Lekin Salsu daryosidan o'tishdagi kechuvda Xitoy jangchilariga koguryolilar hujumi tufayli ular katta talafot ko'rib, 305 ming kishilik armiyadan 2700 kishigina tirik qaytgan. 613 va 614 yillarda Yandi ikki marta Koguryo ustiga yurish qilgan, lekin bu gal ham xitoyliklar koreyslar yerlarini bosib ololmagan. Koguryoga qilingan natijasiz va sharmandali urushiar hamda Xitoyning o'zidagi hukmdor sulolaga qarshi bo'lgan qo'zg'olonlar natijasida Suy sulolasi inqirozga uchrab, Tan sulolasi hokimiyatga kelgan. Ma'lum muddat ikki davlat o'rtasida o'zaro do'stona munosabat bo'lgan. Biroq, Koguryodagi davlat to'ntarishi natijasida hokimiyatga kelgan Yon Gesomun (amalda hukmdor bo'lgan bo'lsada, hokimiyatga van o'tqazilgan) Tan sulolasiga qarshi siyosat olib borgan. Sillaga qarshi Pekche bilan harbiy ittifoqning tuzilishi, Sillaning Tan sulolasidan yordam so'rab murojaati Koguryo va Tan sulolasi orasida urushga sabab bo'lgan. 644 yilning kuzida Tan sulolasi imperatori Tay-szun Koguryoga qarshi hujum boshladi. 645 yilning bahorida Tanlarning 500 kemadan iborat floti va quruqlikdagi piyodalardan tashkil topgan katta armiyasi Koguryoga urush ochgan. Natijada yana qator qal'alar bosib olindi va janglarning eng yuqori nuqtasi Ansi qal'asi himoyasida bo'lib, Xitoy askarlari qanchalik harakat qilishmasin, uni egallay olishmagan. 647 va 648 yillarda Tay-szunning yana Koguryoni bosib olish yo'lidagi hujumi muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Tay-szun Koguryo bilan urushishni to'xtatishni vasiyat qilgan holda 649 yilda vafot etgan. Biroq, ma'lum muddat o'tgandan so'ng Koguryo-Tan urushi qayta boshlangan. 666 yili Yon Gesomun vafot etgan va uning o'g'illari orasida hokimiyat uchun kurash boshlangan. Uning o'g'illaridan biri Xitoyga qochib ketadi va u yerda Tan sulolasidan yordam so'raydi. 667 yili Tanlar Koguryoga qarshi katta urush boshlaydi va ularni janubdan Silla qo'llab-quvvatlaydi. 668 yili qator janglardan so'ng Koguryo davlat tarzida barham topdi. Koguryo vani, uning amaldorlari va 200 ming kishidan iborat asirlar Xitoyga haydab ketildi. Uning hudu dining katta qismi Xitoy harbiy noibligi va unchalik katta bo'lmagan janubi esa Silla tasarrufiga o'tgan. Koreya yarim orolidan tashqarida bo'lgan yerlarda esa Boxay (Parxe) davlati tashkil qilindi va uni Koguryo zodagonlari vakili boshqargan. Pekche Dastlab Pekche Koreya yarim oroli janubidagi maxan yoki boshqacha aytganda chinxan-maxan jamoasi (ilk davlatchilik shakli) tarkibiga kirgan. Xitoy va koreys yilnomalarida Pekchening kelib chiqishi borasida to'rt xil qarash mavjud. Jumladan, "Samguk sagi"da Pekchening tashkil topishiga oid ikki xil fikr bildirilgan. Birinchisiga ko'ra, Pekche Koguryoning asoschisi Jumongning o'g'li Onjo tomonidan tashkil qilingan. Rivoyatga ko'ra, Jumongning birinchi nikohidan tug'ilgan katta o'g'li va vorisi Yuri Shimoliy Puyeda, ikkinchi xotinidan tug'ilgan Piryu va Onjo ismli o'g'illari Koguryoda yashagan. Yuri Koguryoga kelgan vaqtda Piryu va Onjo janubga jo'nab ketgan. Aynan bu yerda Ondjo yangi davlatga asos solgan. Ikkinchi taxminga ko'ra, Piryu va Onjo Jumongning o'gay o'g'illari bo'lishgan. Ba'zi olimlar fikricha, Piryu va Onjo tarixiy shaxslar emas, balki Pekche aholisi shakllanishiga asos bo'lgan koreys jamoasini gavdalantiruvchi obrazlardir. Piryu Koguryo bosib olgan piryu urug'i, Onjo esa okcho qabilasining nomidan kelib chiqqan. Aynan bu qarashga asoslanib, koreys tarixchilari Pekchenirig paydo bo'I ish davrini eramizgacha bo'lgan I asr deb hisoblaydilar. Yapon tarixiy hujjatlariga ko'ra, Pekchening asoschisi Tonmyondir. "Chjou shu" ("Chjou tarixi") nomli Xitoy yilnomasiga ko'ra, Pekche davlatiga Kutxe degan kishi asos solgan. Bu o'rinda, gap Puye vani - Vi Kutxe to'g'risida ketayotgan bo'lsa kerak. Pekcheda Kutxe nomli ibodatxona bo'lib, u yerda Pekche davlatining asoschisiga bag'ishlab qurbonlik qilinar ekan. Yilnomada yozilishicha, Pekchening paydo bo'lish tarixi eramizgacha bo'lgan III asrga to'g'ri keladi. Hukmdor sulola vakillari Puye nasabiga ega bo'lishi bilan birga, Xe, Sa, Yon, Xyon, Chin, Kol, Рек va Mok nomli 8 ta zodagonlar urug'idan ham bo'lgan. Tashkil topgandan to eramizning 60-yillarigacha Pekche dastlab moxe urug'i, 60-yillardan to III asrning oxirigacha Silla davlati bilan to'qnashuvda bo'lgan. III-IV asrlarda Pekchening asosiy raqibi Koguryo bo'lgan. Ular orasidagi dastlabki jang 369 yilda bo'lib, unda Pekche Koguryoning 20 minglik qo'shinini tor-mor etib, ko'plarini asirga olgan. 371 va 377 yillarda Pekche Koguryo poytaxti Pxenyanni qamal qilgan bo'lsa-da, uni butkul bosib ola bilmagan. Natijada, 392 va 395 yillarda Pekche Koguryodan bir necha janglarda mag'lub boTgan. Biroq, Koguryo bilan jang qilish barobarida Pekche tashqi janglarni ham amalga oshirgan. IV asrning ikkinchi yarmida Pekche nafaqat Koreya yarim oroli hududini, balki Lyaosi, Shandun kabi Xitoy viloyatlarini va Kyusyu nomli yapon orolini bosib olib, yarim oroldagi eng katta, kuchli davlatga aylangan. 475 yildagi navbatdagi hujumdan so'ng koguryoliklar Pekchening poytaxti Xansonni bosib oldi va hukmdor van Kero o'ldirildi. Pekchening asosiy yeri boTgan Xangan daryosi bo'ylaridagi yerlar Koguryoga o'tib ketishi bois, poytaxt Kimgan daryosi qirg'og'idagi Unjin shahriga ko'chirilgan. O'zaro urushlardagi mag'lubiyat davlatning ichki ahvoli yomonlashuviga sabab bo'ldi. Qiyin ahvolga tushib qolgan dehqonlar Koguryo va Sillaga qochib o'tishdi. Qo~ laversa, hokimiyat va toj uchun boTgan kurashlar natijasida bir necha vanlar o'ldiriladi (477 va 501 yillar). Koguryoga qarshi ku- rash yo'lida Pekche Xitoyning janubiy sulolalari va Silla bilan ittifoq tuzgan. 493-yili ikki davlat podsholari o'rtasida bitim tuziladi hamda kelgusi yil Pekche Sillaning Koguryoga qarshi kurashishi uchun harbiy qo'shin yuboradi. Pekche hukmdori van Son (523-554 yy.) bilan bog'liq avvalgi qudratini tiklash va islohotlar o'tkazish maqsadida yangi hukmdor mamlakat poytaxtini Sabi shahriga ko'chiradi. Markazlashgan boshqaruvni amalga oshirish maqsadida 22 okrug rahbarlarini van urug'idan tayinlaydi. Shuningdek, 5 viloyatga qo'shin kiritib, ma'muriy islohotlar o'tkazadi :>rt r rtrw Bu davrda Koguryo bilan to'qnashuv davom etadi. 551 yilda Pekche Silla bilan birga Koguryoni Xangan daryosi bo'ylaridagi avval bosib olgan hududlaridan siqib chiqargan. Biroq, 553 yili Silla yangi yerlarni bosib oladi. 554 yili van Son Sillaga qarshi yuborgan qo'shini jangda mag'lub bo'ladi hamda van o'zini o'ldiradi. Pekche Sillaga qarshi Koguryoning Tan imperiyasiga qarshi bo'lgan hukmdori Yon Gesomun davrida Koguryo bilan birlashadi. Koguryo va Silla bilan urush holatida bo'lgan Pekche boshqa mamlakatlar bilan ko'p tomonlama diplomatik munosabatlar o'rnatib, ularning zarur vaqtda yordam berishi haqida va'dasini olishga harakat qiladi. Pekche davlati Xitoyning janubiy sulolalari, Szin va Sun imperiyalari, Janubiy Si bilan do'stona aloqa o'matadi va VI-VII asrlarda Suy hamda Tan imperiyalariga bir necha marta elchilarini yuboradi.
VII asrda Pekche Yaponiya bilan do'stona aloqa o'matadi. VII asrda Koguryo yordamida Pekche Sillaga hujum qiladi. 642 yil u Sillaning 40 ta qal'alarini, 655 yilda esa Koguryo Pekchening harbiy ko'magida 33 ta Silla qal'alarini bosib oladi. O'z navbatida, Silla Xitoyning Tan imperiyasiga yordam so'rab murojaat qiladi. Koguryo hukmdori Yon Gesomun o'limi tufayli Koguryo davlati qulashidan avval Tan imperiyasi va Silla birmuncha kuchsiz bo'lgan Pekche bilan hisob-kitob qiladi. 660 yilda Pekchening xar tomonidan Tan imperiyasining 135 minglik qo'shini va 50 minglik sillaliklar bostirib kiradi. Tez orada mamlakat poytaxti qamal qilinadi va Pekche vani qochib ketadi. Lekin, ma'lum muddat o'tgandan keyin u asirga tushadi. Shundan so'ng, Pekche davlat tarzida barham topadi va uning avvalgi yerlarida beshta Xitoy harbiy okruglari tashkil qilinadi. Silla Silla davlati Koguryo va Pekchega nisbatan keyinroq, chinxan qabilalari - yansan, koxo, chinji, kari va /coyolarning birlashuvi natijasida vujudga kelgan. Dastlab qabilalar ittifoqi Saro ("San-go chji" nomli manbaga ko'ra) deb atalgan. Undan tashqari, Xitoy manbalarida Sillo, Sara, koreys manbalarida esa Sonabol, Soyabol va Sorabol kabi nomlar bilan atalgan. "Samguk sagi" ma'lumotlariga ko'ra, bu olti qabila Qadimgi Choson bilan bevosita bog'liq: "Dastlab Chosondan ko'chib kelganlar tog' va daralarning o'rta qismiga joylashganlar va bu yerda oltita qishloqcha barpo etganlar. Ular Chinxan qabilasining oltita jamoasi (bu) edi". Afsonaga ko'ra, Koxo qishlog'i oqsoqoli bolani quvontirgan qovoqqa o'xshagan tuxumni tashlab nola qilayotgan va keyin ko'zdan g'oyib boTgan otni ko'rgan. Bu bola juda aqlli bo'lganligi bois, uni hukmdor qilib tayinlashgan va unga Pak ("pak" chinxan tilida "qovoq" degani) deb ism berishgan. U Sillaning birinchi hukmdori Pak Xyokkose va Paklar sulolaning dastlabki vakili boTgan. Olti qabila (32 yil, "Samguk sagi" manbasiga ko'ra) qayta nomlanib, yangi - Li, Chxoe, Son, Chon, Pe va Sol kabi nasablarga ega bo'lishgan. Koguryo va Pekchedan farqli ravishda, bu yerda bitta van sulolasiga mansub bo'lganlar hukmronlik qilmasdan, balki Pak sulolasidan tashqari Sok va Kim urug'idan bo'lganlar hukmdor sifatida mamlakatni boshqargan. Pak sulolasi hukmronligi davrida Silla (mil. avv. 57 - mil. 184 yy.). Dastlab Silla katta mavqega ega bo'lmagan. II asrning ikkinchi yarmidan boshlab maorif rivoj topishi bilan, bu yerga vaqt-vaqti bilan Lolan viloyatidan xitoyliklarning, shuningdek, yaponlar va moxe qabilalarining hujumlari bo'lib turgan. Ammo qarama-qarshilik ularning qo'shnilari Kaya bilan bo'lgan. O'zaro urushlarda goh Sillaning, goh Kayaning qo'li baland kelgan. II asr boshlarida sillaliklar 3 marta Kaya yerlariga bostirib kirganlar. I asrning ikkinchi yarmida Silla Pekche tomonidan amalga oshirilgan hujumlarning asosiy obyekti boTgan. Keyinroq mamlakatlar vaqtinchalik yarash sulhini imzolashgan. Hatto, Silla va Pekchening birlashgan qo'shinlari moxe qabilasiga qarshi kurash olib borgan. Ammo 165 yildan boshlab mamlakatlar o'rtasidagi munosabatlar yana buzilib, 167 va 170 yilda o'zaro urush olib borganlar. Silla Sok sulolasi hukmronligi davrida (184 - 356 yy.). Silla qo'shni - somun, pxosanpxal, kamun, kolbol qabilalariga (qabilalar ittifoqlari) qarshi urushni davom ettirgan. Ba'zi qabilalaming o'zlari, jumladan, iso go qabilalari Silla poytaxti Kimson (297 y.) hududiga bostirib kirganlar. Shuningdek, III asrda yaponlar bilan ham urushlar davom etgan (Ve davlati) va keyinchalik esa ikki mamlakat o'rtasidagi qo'shnichilik munosabatlari nikoh asosiga qurilgan davrlar ham bo'lgan. Ammo, IV asming 40-yillarida o'zaro munosabatlarga yana putur yetgan va hattoki urush harakatlarigacha yetib borgan. Sok sulolasi hukmronligi davrida ham Pekche bilan qaram aqarshiliklar davom etgan (188, 189, 190 yillar.). Ammo, 286 yili Pekche taklifiga ko'ra, tinchlik shartnomasi imzolangan. 245 yilda esa Silla birinchi marta Koguryoga bostirib kiradi. Silla Kim sulolasi boshqaruvi davrida. Mazkur sulolaning hokimiyatga kelishi bilan turli sulolalar boshqaruvi tizimi o'miga merosiy monarxiya qaror topadi. Sillaning kuch-qudrati borgan sari oshib boradi. Kayaliklar Sillaning ustunligini tan olib ularga qarshi harakatlami to'xtatishadi. Pekche bilan muntazam elchilik aloqalari olib borilgan. 381 yilda Xitoyga elchi yuborilgan. Yaponiya bilan aloqalar esa keskin xarakter kasb etgan. 364 yildan to 500 yilga qadar yaponlar Silla yerlariga bir necha marta bostirib kirganlar. Mazkur harbiy harakatlaming ko'pchiligida yaponlar mag'lubiyatga uchraganlari bois keyinchalik harakatlarni to'xtatishgan. Koreya yarim orolida Sillaning asosiy raqibi Koguryo bo'lib, o'zaro munosabatlar III asrning oxiri va V asrning so'ngida bir bosqichdan (qutb) ikkinchi bosqichga (qutb) ko'tarildi. Ular, dastlab Kaya va yaponlarga qarshi ittifoq tuzishgan, keyin esa Koguryo Sillaga bostirib kirgan. Silla, o'z navbatida, Koguryoga qarshi kurashda Pekchening yordamiga suyangan. Koguryo esa moxe qabilalari bilan birga Sillaga qarshi kurashgan. 500-654 yillarda Sillani maripkak (hukmdor unvoni) Chidjin (500- 514) va uning avlodlari boshqarib, qator islohotlar o'tkazishgan. Uning o'g'li van Popxin (514-540) davrida Kaya rasmiy tarzda Sillaning vassaliga aylantirilgan. 521 yilda Janubiy Xitoydagi Lyan sulolasi bilan diplomatik aloqalar o'rnatilgan. Chinxin (540-576) hukmronligi davrida Sillaning kuch-qudrati yanada yuksalgan. Xitoyda Lyan sulolasi o'm iga Chen sulolasining kelishi oqibatida ular bilan ham diplomatik aloqalar o'rnatilgan. Shimoliy Si mamlakatiga ham elchi yuborilgan. Bu davrda Silla Pekche va Koguryo hududlariga bostirib kirgan. VI asrning ikkinchi yarmigacha Silla Koguryoga qarshi urushlarda Pekcheni qoTlab-quvvatlagan. 548 yilda koguryoliklar Pekche qal'asi - Toksanga bostirib kirganida Silla Pekchega harbiy yordam jo'natgan. 551 yilda esa Silla koguryoliklarni Xangan daryosidan haydab chiqarishda Pekcheliklarga yordam berishgan. Shunday bo'lsa-da, 553 yilda Silla Pekchening mazkur hududlarini egallab olgan. Javob sifatida 554 yilda Pekche hukmdori van Son harbiy harakatlarini Sillaga qaratgan, lekin bu harakat muvaffaqiyatsizlikka uchragan va hukmdor halok bo'lgan. 562 yilda Pekche yana Sillaga qarshi harbiy harakatlar boshlaydi, ammo bu safar ham mag'lubiyatga uchraydi. Shu yilning o'zida Kayada g'alayonlar ko'tarilib, bir nechta jamoalar birlashib ketadi. 576 yilda Sillani qisqa vaqt davomida Chinji (576-579), undan so'ng Chinpxyon (579-632) boshqargan. Chinpxyon hukmronligi davrida Koguryo bilan urushlar (603, 608, 629 yillar) davom etgan. Shu bilan bir qatorda Pekchega qarshi harbiy harakatlar (602, 605, 611, 616, 624, 626, 627 yillar) ham olib borilgan. Chinpxyon taxt vorisi sifatida o'zining katta qizini qoldirgan. U van Sondok (632-647) nomi bilan mamlakatni boshqargan va Koreya tarixidagi namunali hukmdorlardan hisoblanadi. Uning hukmronligidan so'ng mamlakatni yana ayol kishi Sinmanning qarindoshi van Chindok (647-654) boshqargan. Bu davrda ham Koguryo (638, 642 yillar) va Pekche (642, 644,645,649 yillar) bilan qarama-qarshiliklar davom etgan. 654 yilda Sillani yangi zodagonlar Kim Chxunchxu (van Txejon-Muryol, 654-661), so'ngra uning o'g'li van Munmu (661-668) boshqargan. Koguryo va Pekchega qarshi kurash olib borayotgan Silla dastlab Xitoyning Suy, so'ngra esa Tan sulolasi bilan ittifoq tuzgan. Sillaning harbiy harakatlarida Kim Chxunchxuning yoshligidan do'sti boTgan sarkarda Kim Yu Sin katta rol o'ynagan. 660 yilda Silla hamda Tanning birlashgan qo'shini Pekcheni, 668 yilda esa Koguryoni tor-m or etadi. Uchta mamlakatning ko'p asrlik qarama-qarshiligi Koreya yarim orolining ustunligi bilan yakunlangan. Olimlar 3 mamlakat davrini 3 bosqichga bo'ladilar.
1-bosqichda Koguryo, Pekche va Silla qabilalar ittifoqiga bo'ysungan. Ikkinchi bosqichda esa ular turli ittifoqlarga birikkan holda bir-birlari bilan kurashga kirishganlar. So'nggi bosqichda esa Silla va Xitoy ittifoqi Koguryo va Pekcheni magTubiyatga uchratgan. Kaya Eramizning birinchi asrida Koreya yarim orolining janubida yashovchi pyonxan qabilalari asosida 6 ta siyosiy qabilalar ittifoqi - Kimkvan Kaya, Tekaya, Sonsan Kaya, Ara Kaya, Koyon Kaya va Sokaya bo'lgan. Afsonaga ko'ra, ularning asoschilari osmondan tushgan 6 ta oltin tuxum bo'lgan ("Samguk yusa"da yozilgan "Karak davlati haqida yozuvl a r").-Mazkur qabilalarning birlashuvi natijasida Kaya nomi paydo bo'lgan. Koguryo, Pekche va Silladan farqli ravishda bu yerda konfederativ respublikalar mavjud bo'lib, ularning har biri mustaqil siyosat olib borishgan. Hududiy nuqtai nazardan Kaya Pekche va Silla oralig'idagi hudud sanaladi. Afsonaga ko'ra, Kaya 42 - 562 yillarda mavjud bo'lgan. Kaya qabilalarining birlashuvi mazkur davlatning asoschisi va birinchi hukmdori Kim Suro (afsonaga ko'ra, eramizning 42 yilidan boshlab hukmronlik qilgan va 158 yil yashagan) tomonidan Kimkvan Kaya atrofida kechgan. Uning rafiqasi hind malikasi Xo Xvan-ok bo'lgan. Ma'lum vaqt o'tib Kaya qabilalari markazi Tekayaga o'tgan. Kaya Koguryo, Pekche va Sillaning tajovuzlari ostida qolgan. Kaya hokimiyati tarqoq bo'lib, oxir-oqibatda barham topgan. Bu jarayon dastlab Kimkvan Kayada (532 y.), so'ngra Teka (562 y.)da sodir bo'ldi. Uch podsholikning iqtisodiy Koreys davlatida yerga xususiy va ijtimoiy - siyosiy tavsifi mulkchilik bo lmagan. Davlatni mustahkamlash uchun amaldorlarga hadya etish tizimiga asoslangan yerga davlat egaligi (van) qaror topa boshlagan. Hukmdorlar amaldorlarga yerdan vaqtinchalik foydalanish uchun hadya etishgan yoki dehqonlar orqali yermulklaridan foydalanishgan. Mustabid hokimiyatga ega bo'lgan ilk koreys davlatida monarxiyaga asoslangan van hokimiyati bo'lgan. Koguryo vani Mobonaning (48-53) zulmkorligi haqida "Samguk sagi" shunday yozadi: "Kundan-kunga van yanada qattiqqo'l va zulmkor bo'lib bormoqda, qachon u o'tirsa, odamlar u o'tirishi uchun joy hozirlashgan, qachon u yotsa, unga yostiq qo'yishgan, agarda kimda-kim gap qaytarsa, yovuzlik bilan shavqatsizlarcha o'ldirilgan. Agar xizmatchilaridan birortasi tushuntirishga urinsa, u kamondan otib o'ldirilgan. Pekchelik van Kinchxo haqida Kim Busik shunday ma'lumot beradi: "U qahrli va qattiqqo'l, rahmsiz, pastkash va injiq, kuch-qudratga tayangan. Shu sababli odamlar undan nafratlanganlar". Barcha davlatlarga kuchli tabaqalanishmavjud bo'lgan. Silladagi tabaqaviy tizim kolpxum deb nomlanib, u qarindoshchilikka asoslangan. Ushbu tizim uch komponentdan iborat bo'lgan. Birinchi va ikkinchisi hukmdorlar xonadoniga tegishli boTgan qon-qarindoshlar guruhi: 1) songol ("oqsuyaklar") - podsholar sulolasi vakillari (Pak, Sok va Kim sulolalari avlodlari); 2) chingol ("haqiqiy suyak") - singollar avlodining asosiy chizig'i va Sillaga asos solgan chinxan jamoasining avlodlari. Uchinchi komponent ko'pchilikni tashkil etib, 6 ta tupxum tabaqaviy guruhini tashkil etgan. Ular podsho xonadoni bilan bog'liq bo'lmagan. Shuning uchun ular oliy darajadagi davlat lavozimlariga ega bo'la olmaganlar. Har bir kishining hayoti qaysidir ijtimoiy tabaqa bilan belgilangan. Dehqonlar hech qanday tabaqaga kirmagan va ular pxyonmin (oddiy xalq) deb atalgan. Barcha uchta podsholikning ijtimoiy asosini erkin dehqonlar tashkil etgan. Davlatning asosini tashkil etuvchi jamoalarga tegishli bo'lgan dehqonlar o'zlarining mavqelari bo'yicha bosib olingan yerlardagi dehqonlardan yuqori turganlar. Dehqonlar doimo oshib boruvchi qarzlarini to'lay olmasliklari sababli bir qism yerlaridan ayrilib borganlar, ularning bolalariga (nobi) qul sifatida qaraganlar. Koguryoda "Samguk sagi"dagi ma'lumotlarga ko'ra, xonavayron bo'lgan dehqonlar batraklarga, qurg'oqchilik bo'lgan yillari daydilarga aylanganlar. Pekcheda ocharchilik yillari jamoa dehqonlari qarzlari evaziga o'z bolalarini ham qullikka sotganlar. Bu yillarda kannibalizm ham bo'lganligi qo'lyozmalarda yozilgan: "Shu darajada odamlar yo'qchilikdan ochlikka mahkum bo'ldilarki, hattoki [odamlar] bir-birlarini yeganlar, buning ustiga qaroqchilik ham avj olgan, van esa ularni tinchitishi kerak edi"("Samguk sagi"). Silla haqida ham shunday ma'lumotlar mavjud. Barcha podsholiklarda davlat boshqaruvi tizimida ham bunday qiyinchiliklar boTgan. Koguryoda 372 yili Xitoy ta'siri ostida amaldorlarni tayyorlaydigan maxsus muassasa - Txexak tashkil etilgan. Lavozimlar tizimida bunday ranglar birinchi vazir, chap va o'ng vazirlar, viloyat boshliqlari va barchasi 12 rangdan iborat bo'lgan. Pekcheda ham "chap" va "o'ng" vazirlar lavozimlari bo'lgan. Qo'lyozmalarda Pekche vani Koi (234—286 yy.) davrida birinchi toifaga kiruvchi ranglarni tashkil etuvchi 6 ta lavozim haqida ma'lumotlar uchraydi. Jumladan,: 1) "Van buyrug'iga aloqador vazifalar"; 2) "omborlar va xazinalar"; 3) "urf-odatlar va marosimlar"; 4) "sudlar va hukm chiqaruvchilar"; 5) "vanni qo'riqlovchi qo'shinlar"; 6) "tashqi harbiy ishlar" bilan shug'ullanishgan. Bundan tashqari, 15 ta oliy amaldorlar darajasi bo'lgan. Darajalarga bog'liq holda ular turli xil kiyimlar kiygan (6 ta oliy amaldorlar darajasi kumush rangdagi shlyapalar kiyganlar, quyiroq darajadagi amaldorlari esa belbog'larining ranglariga qarab ajratilgan). Pekcheda "ichki" va "tashqi" boshqaruv tarmoqlari mahkamalari soni belgilangan. Birinchisiga Davlat Kengashi organlari, poytaxt va viloyat amaldorlari, don, qurol, marosimlar, buddaviylik, dorixona, o'rmonchilik, yilqichilik va bog'dorchilik mahkamalari kirgan. Tashqi boshqaruv mahkamalariga esa harbiy mahkama, adliya mahkamasi, ta'lim, jamoat ishlari, ipakchilik, astronomiya, bozorlar, van qarindoshlarining ishlari va saroy ishlari kirgan. Pekchedagi kabi Sillada ham VI asrdan boshlab kiyimlaridagi turli darajaga qarab ajratilgan: van, bosh vazir va mahkama boshlig'i, umumiy ishlar mahkama si, harbiy mahkama, amaldorlar bo'yicha mahkama, adliya, soliq va moliya, davlat zaxiralari, transport va xabarlar, marosimlar, tashqi aloqalar, bozorlar boshqaruvi va boshqalar. Barcha davlatlarda jinoiy huquq tizimi shakllangan. Koguryoda davlatga xoinlik, jang maydonini tashlab qochish va qotillik uchun o'lim jazosi qo'llanilgan. O'g'rilik sodir etilganda o'g'ri keltirilgan zararni qoplashi shart bo'lgan, chorvani o'ldirgani uchun esa aybdor qullikka mahkum etilgan. Pekcheda van Koi boshqaruvi davrida amaldorlar pora olganligi, davlat xazinasini o'marganligi uchun yetkazilgan kamomadni uch hissa qilib to'lashi bilan birga ularga umrbod qamoq jazosi belgilanishi haqidagi qonun ishlab chiqilgan. Yovvoyi bosqinchilik odatlaridan voz kechilgan. 248 yili Koguryo vani Chunchxon vanlaming dafn marosimida qurbonlik keltirishini taqiqlagan. 502 yilda xuddi shunday qaror Sillada ham maripkan Chidjin tomonidan chiqarilgan.
|
| |
