|
Bugungi kunda asosiy vositalarni quyidagi xususiyatlari bo`yicha tasniflashimiz mumkin
|
| bet | 2/6 | | Sana | 15.02.2024 | | Hajmi | 340,5 Kb. | | #156940 |
Bog'liq 9. MODDIY RESURSLAR FOYDALANISH TAHLILI Turg\'unaliyeva D, A8, shokirov n (1), AMALIY MASHG‘ULOT ISHI, MeliboyevM algaritm mustaqil ish, Mustaqil talim mavzulari (3), EHTIMOLLIK VA STATISTIKA FANIDAN MUSTAQIL ISH MAVZULARI (4), 1-Ilova GF, ariza namuna, betlik, 02.20 карздорлик (1), DOC 10 09 2320 00 14, Jasur Oxunjonov, Dars jadvali 2023-2024, EnglishBugungi kunda asosiy vositalarni quyidagi xususiyatlari bo`yicha tasniflashimiz mumkin:
1. Asosiy vositalarning korxonaning ishlab chiqarish jarayonida qatnashuviga qarab: - faol asosiy vositalar; - nofaol asosiy vositalar.
2. Asosiy vositalarni ma`lum tarmoqlar bo`ysinuviga qarab: - sanoat ishlab chiqarish asosiy vositalari; - boshqa tarmoq asosiy vositalari; - noishlab chiqarish asosiy vositalari.
3. Asosiy vositalarning foydalanish jarayonidagi qatnashuviga qarab: - foydalanishdagi asosiy vositalar; -foydalanishdan olib qo`yilgan (konservatsiya qilingan) asosiy vositalar.
4. Asosiy vositalarning turlarga ajratilishi bo`yicha: - yer; - binolar; - inshootlar; - uzatish moslamalari; - hisoblash texnikasi va kompyuterlar; - mashina va uskunalar; - transport vositalari; - asbob – uskunalar; - xo`jalik jihozlari; - ishlab chiqarish inventarlari; - ishchi va mahsuldor hayvonlar; - ko`p yillik ekinlar va boshqa asosiy vositalar.
5. Mulkiy egaligiga qarab: - o`ziga tegishli asosiy vositalar; - ijaraga olingan asosiy vositalar.
Asosiy vositalarning umumiy hajmida alohida guruhlarining qiymat bo`yicha o`zaro nisbati asosiy vositalarning turlar bo`yicha tuzilmasini aks ettiradi hamda amaliyotda foizlarda o`lchanadi. Korxona asosiy vositalari tuzilmasining, birinchi o`rinda uning aktiv qismini – mashina va asbob – uskunalarni ko`paytirishga yo`naltirilgan takomillashtirishdan manfaatdor bo`lishi lozim. Ularning ulushi qanchalik yuqori bo`lsa, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar miqdori shunchalik katta bo`ladi va aksincha. Korxona ishlab chiqarish samaradorligi darajasiga foydalanishda bo`lgan asosiy vositalarning yoshi, ya`ni mashina va asbob – uskunalarning ishlatilish muddati katta ta`sir ko`rsatadi. Mashina va uskunalarning foydalanish muddati qanchalik yuqori bo`lsa, korxonaning ishlab chiqarish quvvatlari shunchalik past bo`ladi, mahsulotlar sifati pasayadi, bekor turib qolish va talofatlar ko`payadi hamda aksincha. Bundan tashqari, korxona asbob –uskunalaridan uzoq vaqt mobaynida foydalanilganida ta`mirlash uchun ham ko`p xarajatlar sarflanadi. Korxonalarning ishlab chiqarish faoliyatini tashkil qilishda mehnat qurollari (asosiy vositalar) va ishchi kuchidan tashqari aylanma mablag`larga ham ega bo`lishlari zarur. Aylanma mablag`lar ishlab chiqarishning aylanma fondlari va muomala fondlarini tashkil qilishga mo`ljallangan pul mablag`laridan iborat. Aylanma mablag`lar qoidaga ko`ra korxonaning hisob raqamida naqd pul ko`rinishida jamg`ariladi. Har bir korxonaning aylanma mablag`lari asosiy fondlarning texnik holati va mahsulot ishlab chiqarish dasturi bilan bog`liq. Korxona qanchalik katta va uning ishlab chiqarayotgan mahsulotlari turlari ko`p bo`lsa, aylanma mablag`lar shunchalik ko`p talab qilinadi. Aylanma mablag`lar ishlab chiqarish va uning uzluksizligini ta`minlashning moddiy asosi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalarning aylanma mablag`lariga yetarli tarzda ega bo`lishi ularning me`yorli faoliyat yuritish garovi hisoblanadi. Shuni ham unutmaslik zarurki, ishlab chiqarayotgan mahsulot birligiga sarflanuvchi xom ashyo, material, yoqilg`i va energiya miqdori mahsulot sifatiga ta`sir ko`rsatmagan holda qanchalik kam bo`lsa, mahsulot shunchalik arzonlashadi hamda aylanma mablag`lar kamroq sarflanib, ulardan foydalanish samaradorligi yuqori bo`ladi. Korxananing aylanma mablag`lari aylanma fondlari va muomala fondlariga taqsimlanadi. Bunday taqsimlash ularning moddiy – buyumlashgan tuzilishidan tashqari, ishlab chiqarish jarayoni va umuman, korxonaning iqtisodiy faoliyatidagi ishtiroki asosida amalga oshiriladi. Bundan tashqari, taqsimlash rejalashtirishni tashkil qilishda hamda korxonaning ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalarida aylanma mablag`larga bo`lgan ehtiyojini aniqlashda katta rol o`ynaydi. Aylanma ishlab chiqarish fondlari – korxona ishlab chiqarish fondlarining bir qismi bo`lib, bitta ishlab chiqarish sikli davomida sarflanadi hamda natural shaklini o`zgartirib, o`z qiymatini to`lig`icha tayyor mahsulot tannarxiga o`tkazadi. Shu sababli aylanma ishlab chiqarish fondlari ishlab chiqarish jarayonining majburiy elementi va ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy qismi hisoblanadi. Korxona aylanma ishlab chiqarish fondlari qatoriga xom ashyo va materiallar zaxirasi, yarim tayyor mahsulotlar, yoqilg`i va energetika resurslari, qadoqlash va o`rov materiallari, ehtiyot qismlari, tugallanmagan ishlab chiqarish va kelajakdagi xarajatlarni kiritish mumkin. Rejalashtirish, tizimli hisob va hisobotni tashkil qilish uchun qulaylik yaratish maqsadida aylanma ishlab chiqarish fondlari uch guruhga bo`linadi: ishlab chiqarish zaxiralari; tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar; kelgusi davr xarajatlari. Aylanma ishlab chiqarish fondlari korxona aylanma mablag`larining asosiy va salmoqli qismi sifatida o`z tarkibiga quyidagilarni qamrab oladi: ishlab chiqarish zaxiralari – ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarishga kiritish uchun tayyorlangan hamda xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilg`i, xarid qilinuvchi yarim tayyor mahsulotlar, butlovchi qismlar, qadoqlash va o`rov materiallari, asosiy fondlarni ta`mirlash uchun ehtiyot qismlar, yoqilg`i moylash materiallaridan tashkil topuvchi mehnat predmetlari; tugallanmagan ishlab chiqarish va korxonada tayyorlangan yarim tayyor mahsulotlar – ishlab chiqarish jarayonida foydalanishga topshirilgan hamda ishlov berish va yig`uv jarayonida bo`lgan, lekin ishlab chiqarish jarayoni to`liq tugallanmagan hamda ushbu korxonada keyinchalik ishlov berilishi lozim bo`lgan mehnat predmetlari; kelgusi davr xarajatlari – ayni paytda ishlab chiqarilayotgan, lekin kelajakdagi mahsulotlarga mansub bo`lgan yangi turdagi mahsulotlarni tayyorlash va o`zlashtirish xarajatlari (masalan, asbob – uskunalarni qayta rejalashtirish, mahsulotlarning yangi turlarini tayyorlash va loyihalashtirishga sarflanuvchi xarajatlar va boshqalar). Muomala fondlari korxonaning tayyor mahsulot zaxirasini yaratish uchun mo`ljallangan pul mablag`lari, shuningdek, chek va veksellar, aksiyadorlarning qarzlari, turli xil debitorlik qarzlar, bank va hisob raqamlaridagi mablag`lardan iborat bo`ladi. Muomala fondlari va aylanma ishlab chiqarish fondlari majmuasi, korxonaning aylanma mablag`larini tashkil qiladi. Ishlab chiqarishda band bo`lgan aylanma mablag`lar kattaligini belgilovchi asosiy omillar – mahsulot tayyorlashning ishlab chiqarish sikli uzunligi, mehnatni tashkil qilish, texnika va texnologiyaning rivojlanish darajasi, mehnat predmetlari va qurollaridan foydalanish me`yorlaridir. Aylanma mablag`lar kattaligi, shuningdek, mahsulotlarni sotish sharoitlari, ta`minot va mahsulotni sotish tizimini tashkil qilish darajasi bilan ham bog`liq bo`ladi. Yuqorida keltirilgan holatlardan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, aylanma mablag`lardan quyidagi hollarda foydalaniladi: - xom ashyo, material, ehtiyot qismlari hamda ishlab chiqarishni tashkil qilishda zarur bo`lgan boshqa mehnat predmetlari; - ishlab chiqarish jarayonida iste`mol qilinuvchi elektr – energiyasi, yoqilg`i kabi resurslar uchun haq to`lash; - korxonani tashkil etish va faoliyat yuritish davrida oylik ish haqi to`lanishi; - soliq va boshqa majburiy to`lovlarni to`lash. Bozor munosabatlari va deyarli barcha resurslar taqchilligi sharoitlarida aylanma mablag`lar, birinchi o`rinda moddiy resurslardan ratsional foydalanish va ularni shakllantirish zaxiralarini izlab topish har bir korxona oldida turgan muhim vazifa hisoblanadi. Bunda zaxira deganda, moddiy va pul resurslarini yaxshilashning yuzaga kelgan yoki yuzaga kelayotgan, lekin hali foydalanilmagan (to`liq yoki qisman) imkoniyatlarini tushunish lozim. Aylanma mablag`lar hajmini optimallashtirish va ularni mahsulot ishlab chiqarish dasturlariga mos holga keltirish korxonaning tejamkorlik rejimida faoliyat yuritishi katta ahamiyatga ega bo`ladi. Shu sababli xom ashyo va materiallarni sarflashning texnologik me`yorlariga rioya qilish talab etiladi. Aylanma mablag`larning me`yori eng avvalo uning shakllanish manbalariga bog`liq bo`ladi. Shakllanish manbalariga ko`ra, aylanma mablag`lar xususiy va qarzga olingan turlarga bo`linadi. Xususiy aylanma mablag`lar doimo korxona ixtiyorida bo`lib, xususiy resurslar, asosan foyda hisobiga shakllanadi. Korxonaning aylanma mablag`lari qatoriga ish haqi bo`yicha qarzlar, ta`minotchilar yoki hamkorlar qarzlari, buyurtmachilarning tayyorlangan mahsulot uchun to`lagan pullari kabilarni kiritish mumkin. Bu mablag`lar xususiy mablag`larga tenglashtirilgan mablag`lar yoki korxonaning barqaror passivlari deb ataladi.
|
| |
