Mavzu: Pishitilgan iplar ishlab chiqarish va uning mohiyati.Ip - tolalar (paxta, ipak, jun, zigʻir va b.)dan ingichka qilib yigirilgan yoki yigirilmagan toʻquvchilik va tikuvchilik materiali; pishiq va ka-yishqoq mahsulot. Gazlamalar, trikotaj toʻqish, kiyim-kechak tikish va b. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch.
Yigirish pishitish mashinalari.
Reja:
-
Yigirilgan ipni pishitishdan maqsad va uning mohiyati.
-
Pishitish kattaligi va yo`nalishini tanlash.
-
Pishitish usulllari tahlili va pishituvchi mashinalar ishi.
-
Halqali ip pishitish mashinalarining umumiy tuzulish va ishlashi.
-
Ip pishitish mashinasi ishchi qismlari tahlili.
Ip yigiruv mashinalarida odatda xom ip olinadi va bu ip yakka ip deb ataladi.Avval aytganimizdek, xom yakka ipning ko’ndalang kesimida joylashgan tolalar bir-biriga maxkam bog’lanmaganligi tufayli, u bo`shroq bo`ladi, ba`zan tolalar ipning sirtiga chiqib, uni tukli, paxmoq qiladi. Agar yakka ipni tarang tortib qo`yib yuborilsa, u halqalar hosil qiladi. Ip etarlicha pishiq, silliq, tekis bo`lishi uchun va bo`shashganda halqa hosil qilmasligi uchun u pishitiladi.Odatda, pishitilayotgan yakka iplarning soni 2 dan 30 gacha bo`ladi.Pishitiladigan ipdagi yakka iplarning soni uning vazifasiga qarab tanlanadi.
Shunday qilib, bir nechta yakka iplarni yoki kompleks ximiyaviy iplarni qo`shib tayyorlangan ip pishitilgan ip deb ataladi.Ishlab chiqarish usuliga qarab, pishitilgan iplar oddiy buramli, maxsus buramli va shakldor pishitilgan xillarga bo`linadi. Ishlab chiqarish usuliga ko`ra quruq va ho`llab pishitilgan iplar bo`ladi.
Bundan tashqari, pishitilgan iplar bir qayta pishitilgan va ikki qayta pishitilgan xillarga bo`linadi. Agar ip bir qayta pishitilishi kerak bo`lsa, u holda qo`shilgan yakka iplar bir marta pishitiladi (birinchi pishitish), agarda ip ikki qayta pishitilishi kerak bo`lsa, u holda avval 2-3 ta yakka ip bir marta pishitiladi (birinchi pishitish), keyin mana shu birinchi marta pishitilgan iplarning bir nechtasini qo`shib, ikkinchi qayta pishitiladi.
Ikki qayta pishitish usuli bilan olingan pishitilgan ipning sostaviga kirgan har bir birinchi qayta pishitilgan iplar streng (tor iplar) deyiladi. Bir qayta va ikki qayta pishitilgan iplarning tuzilishi 1-rasmda ko`rsatilgan.
1-rasm.Bir qayta va ikki qayta pishitilgan iplarning tuzilishi.
Pishitilgan ip bir necha qimmatli xossalarga ega bo`lib, har xil sohalarda keng ishlatiladi.
Ikkita ipni qo`shib pishitilgan ipdan to`quv fabrikalarida xilma-xil gazlamalar (masalan,markazet va hokazo) to`qiladi, to`r parda, melanj korxonalari va trikotaj fabrikalarida har xil trikotaj buyumlar olinadi.
3,4,6,9,12 ta yakka ipni qo`shib olingan pishitilgan ipdan odatdagi (g’altakka o`ralgan) iplar olinadi va ular tikuvchilik sanoatida kiyim-kechak tikish uchun ishlatiladi.Bundan tashqari, pishitilgan ipdan texnik buyumlar: poyabzal uchun kirza, tasmalar uchun bel`ting, ximiya sanoati uchun fil`trbop matolar, avtopokrishkalarga ishlatiladigan kordlar, baliq ovlash uchun to`rlar, chilvirlar tayyorlanadi va hokazo.
Shakldor iplar pishitilgan ipning maxsus gruppasiga kiradi. Bunday ipdan to`quv fabrikalarida maxsus gazlamalar to`qiladi.Shunday qilib, to`qimachilik sanoatida ishlab chiqarilgan ipdan olinadigan buyumlar turli-tuman bo`lib, uning ishlatilish salmog’i borgan sari oshib bormoqda.
Pishitilgan ipning xossalari yakka ipning xossalaridan ko`p jihatdan yuqori bo`ladi.
Pishitilgan ipning pishiqligi. Pishitilgan ipning pishiqligi pishitishdan qatnashgan hamma yakka iplar pishiqligining yig’indisidan ortiq bo`ladi. Buning sababi shundaki, pishitish jarayonida tolalar va yakka iplarning bir-biriga bo`lgan bosimi, umumiy ishqalanish va uzulishga qarshiligi ortadi, demak, ip pishiq bo`ladi.
Pishitilgan ipning pishiqligi quyidagi formuladan topiladi:
Rp = Pya · m ·K ,
bu erda: Rp – pishitilgan ipning pishiligi, N; Pya – yakka ipning pishiqligi, N; m – qo`shishlar soni; K – pishiqlik koefficienti.
2-расм.Пишитишда бурамлар йўналиши: а) ўнг бурам,
б) чап бурам.
Pishiqlik koefficienti K ipning pishitilishi, buramalarining yo`nlishi va ipning yo`g’onligiga bog’liq bo`lib, 1,2 – 2,2 atrofida bo`ladi. Pishitilgan ipning pio`iqligi nazariyasini ishlab chiqishda Sovet olimlaridan professorlar: V.A.Voroshilov, K.I.Korickiy, V.T.Kosticin katta hissa qo`shdilar.Sovet-GERMANIYA BITIMLARI (1939) - 1) hujum qilmaslik haqida 1939 y. 23 avg .da tuzildi ("MolotovRibbentrop pakta"); bitimga ilova qilingan maxfiy hujjat tomonlarning "manfaatlar doirasi"ni chegaralab berdi (Boltiqboʻyi, Sharqiy Polsha, Finlyandiya, Bessarabiya va Shim. Bukovina SSSR ning "manfaatlar doirasi"ga kiritildi) Pay - biriktiruvchi toʻqimadan iborat pishiq tuzilma. Shakli va uzunligi (lenta yoki plastinka) har xil; muskullar P. yordamida suyaklarga birikadi. P.ning pishiq yoki choʻziluvchanligi, qayishqokligi u paydo boʻlgan biriktiruvchi toʻqimaga bogʻliq. P.
 Pishitilgan ipning tuzilishi va buramalarining yo`nalishi. Bizga ma`lumki, ip yigirilayotgan paytda unga yng (ya`ni Z yo`nalishda) buramalar berib pishitiladi. Yakka iplarni ikki yoki uchtasini qo`shib, birinchi marta pishitish kerak bo`lsa, uholda iplarga o`ng, ya`ni Z yo`nalishda buramalar berib pishitiladi. Agar pishitilgan ipni ikki qayta pishitish kerak, bo`lsa unga chap, ya`ni S yo`nalishda buramalar berib pishitiladi. Bu holda pishitilgan ipning strukturasi ZZS bo`ladi. Ba`zan ZSZ strukturali pishitilgan ip ham bo`lishi mumkin, ammo bunday strukturali ip ZZS strukturali ipda ipdan amroq ishlatiladi.Buramalarning yo`nalishi 2-rasmda ko`rsatilgan.
Pishitilgan ipning pishiqligiga pishitish darajasining samarali ta`siri ipning pishiqligida tolalar pishiqligidan foydalanish koefficienti bilan xarakterlanadi, ya`ni:
bu erda: Kt.p – tolalarning pishiqligidan foydalanish koefficienti; Lp va Lt – pishitilgan ip va tolaning nisbiy pishiqligi, g; Ku – pishitishda ipning kirishish koefficienti.
Pishitilgan ipning muvozanatlanganlik xossasi.
Pishitilgan ipni tarang tortib, so`ngra qo`yib yuborilganda unda unda halqalar hosil bo`lmasa, bunday ip muvozanatlanganlik xossasiga ega bo`ladi. Yakka iplarda bunday xossa bo`lmaydi. Pishitilgan ipga Bunday xossa berish uchun ipni pishitish jarayonida buramlarning yo`nalishini va pishitish koefficienti α ni to`g’ri tanlash katta ahamiyatga ega. Odatda, yakka iplar o`ngga burab, pishitilgan iplar esa chapga burab pishitiladi. To`la muvozanatlangan pishitilgan ip olish uchun pishitish koefficienti α1 quyidagi nisbatga teng bo`lishi kerak:
bu erda: α1 – pishitilgan ipning pishitilish koefficienti; αya – yakka ipning pishitilish koefficienti; m- qo`shishlar soni.
Pishitilgan ipning buramlar soni.
Pishitilgan ipning nimaga ishlatilishiga qarab, unga har xil buramlar berib pishitiladi.
Pishitilgan ipning buramlar soni quyidagi formulshadan topiladi:
 yoki  
bu erda: Nya – yakka ipning nomeri; Tya – yaakka ipning yo`g’onligi, teks; αm –ipning metrik sistemada berilgan pishitilish koefficienti; m – qo`shishlar soni; Kp.i – pishitilgan ipning pishitilishi (buramlar soni).
Pishitilgan ipning kirishishi.
Ipni pishitish jarayonida qo`ship pishitilayotgan yakka iplarning boshlang’ich uzunliklari bir oz o`zgarib, kirishadi. Natijada pishitilgan ipning uzunligi qisqaradi.(3-rasm)
Pishitilgan ipning kirishib qisqarishi quyidagi formulada aniqlanadi:
bu erda: Kp.i – pishitilgan ipning kirishishi, L1 – yakka ipning boshlang’ich uzunligi, mm; L2 – pishitilgan ipning oxirgi uzunligi, mm.
 3-rasm.Pishitilgan ipning kirishishini aniqlash sxemasi.
Pishitilgan ipning qisqarish (kiritilish) koefficienti quyidagi formuladan aniqlanadi:
bu erda: Nh va Th – ipining haqiqiy nomeri va yo`g’onligi, teks; Nn va Tn – ipning nominal (berilgan) nomeri va yo`g’onligi, teks.
Amalda Kk = 1 – 0,01·Kp.k ga teng qilib olinadi.
Pishitilgan ipning hisobiy diametri dp quyidagi formuladan hisoblanadi:
bu erda: Tp – pishitilgpn ipning yo`g’onligi, teks;  p - pishitilgan ipning hajmiy masalasi, mg/m3 ;
bu erda: αp – pishitilgan ip uchun berilgan pishitish koefficiknti; Tya – yakka ipning yo`g’onligi, teks.
Pishitilgan ipning yo`g’onligi (nomeri).
Agar qo`shib pishitilayotgan yakka iplarning yo`g’onligi bir xil bo`lsa, pishitilgan ipning yo`g’onligi quyidagicha topiladi:
Tp = Tya·m,
bu erda: m – qo`shilayotgan yakka iplarning soni.
Agar qo`shib pishitilayotgan yakka iplarning yo`g’onligi har xil bo`lsa, pishitilgan ipning yo`g’onligi quyidagicha topiladi:
Tp = T1 T2 T3 … Tp ,
bu erda: T1 , T2 , T3 … Tp ,
Pishitilgan ipning notekisligi.
Pishitilgan ipning bir tekis bo`lishi undan yuqori sifatli buyumlar ishlab chiqarish garovidir. Pishitilgan ipning yo`g’onligi va pishiqligi bo`yicha bir tekisligi katta ahamiyatga ega. Amalda bu ko`rsatgichlar yakka ipdagi xuddi shu ko`rsatgichlardan ancha yuqori bo`ladi, chunki bunda bir nechta iplar qo`shib pishitiladi.
Pishitilgan ipning yo`g’onligi bo`yicha notekslik koefficienti quyidagicha kamayadi:
Qo`shishlar soni m Notekislik koefficienti
2 0,90
3 0,85
4 0,80
Ipning pishiqligi bo`yicha notekislik koefficienti quyidagicha kamayadi:
Qo`shishlar soni m Notekislik koefficienti
2 0,75
3 0,65
4 0,55
Yuqorida keltirilgan hossalardan tashqari, pishitilgan ipning pastlikligi, zichligi, silliq (yaltiroq) ligi ham zarur xossalardan hisoblanadi. Mana shu hamma xossalarga ega bo`lgan pishitilgan ip a`lo sifatida bo`ladi va undan a`lo sifatli buyumlar tayyorlanadi.
Pishitilgan ip olish uchun halqali ip pishitish mashinalari ishlatiladi. Pishitilgan ipning nimaga ishlatilishiga qarab, har xil markadagi ip pishitish mashinalaridan foydaniladi. Pishitilgan usullarga ko`ra quruqlayin va ho`llab pishitilgan iplar bo`ladi. Shuning uchun mashinalar ham quruqlayin va ho`llab pishitishga mo`ljallangan bo`ladi. Odatda, pishitilgan ipga yuqori talablar qo`yilasa, yakka iplar ho`llab pishitiladi.
Hozir pishitilgan ip ishlab chiqarishda bir necha markadagi ip pishitish mashinalari qo`llaniladi.
Iplarni quruqlayin pishitisha quyidagi markali mashinalar ishlatiladi: K-66-1, K-83-1, K-100-1, K-132, K-176-2 va hokazo.
Ho`llab pishitishda quyidagi markali mashinalar ishlatiladi: KM-66-1, KM-83-1, KM-100-1, KM-128-1, KM-132 va hokazo.
Bundan tashqari, ip pishitish mashinalari engil va og’ir tipdagimashinalarga bo`linadi. Masalan, K-66-1, KM-66-1, K-83-1, KM-83-1, K-100-1, KM-100-1 mashinalari engil tipdagi mashinalarga kiradi. Bu mashinalar yo`g’onligi 25×2, 5,88×2 (№ 40/2 – 170/2), 20×3 – 5,88×3 teks (№ 50/3 – 170/3) bo`lgan iplarni pishitish uchun ishlatiladi. Bu iplar, asosan, to`quvchilik, trikotaj, deraza pardalar (to`rlar) va odatdagi g’altakka o`ralgan iplar ishlab chiqarish uchun ishlatiladi.
Og’ir tipdagi ip pishitsh mashinalarining markalari quyidagilardan iborat: K-132, KM-132, KM-128-1, K-176-2. Bu mashinalar texnik gazlama va buyumlar (avtomabil` pokrishkasi uchun ishlatiladigan kord, dvigateldan mashinalarga harakat uzatuvchi tasmalar, baliq ovlash uchun to`rlar va hokazo) tayyorlash uchun ishlatiladi. Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. Og’ir tipdagi mashinalarning engil tipdagi mashinalardan farqi shundaki, bu mashinalarda qo`shib pishitilayotgan yakka iplarning soni 4 dan 30 gacha, halqalarning diametlari katta, mashinaning ish unumi yuqori bo`ladi.
Halqali ip pishitish mashinasining umumiy tuzilishi va ishlashi
Ip pishitish mashinalari tuzulishi halqali ip yigiruv mashinalarnikiga o`xshaydi. Asosiy farqi shundaki, ip pishitish mashinalarida, halqali ip yigirish mashinasidek, cho`zish asbobi bo`lmaydi, uning o`rninga silliq cilindr va uning ustiga qo`yilgan silliq va o`z massasi bilan bosib turuvchi valikdan iborat bo`lgan juft o`rnatilgan. Bu juft orasidan ip bir xil taranglikda o`tadi.
a b
8-rasm.KM-128 markali og’ir tipdagi ipni ho`llab pishitish mashinasining sxemasi (a) va ipning zapravka qilinishi (b).
Ipni ho`llab pishitish mashinasining sxemasi 8-rasm, a da, ipni mashinaga zapravka qilish esa b rasmda ko`rsatilgan. Ipni qo`shib o`rash mashinasidan olingan bobina 1 ga o`ralgan ip mashina ramkasiga o`rnatilgan shpil`ka 2 ga kiygiziladi. Ip yo`naltiruvchi chiviq 3 orqali egilib o`tib, trietilamin emul`siyasi quyilgan tog’ora 5 ning ichidagi shisha chiviq 4 orqali o`tadi. Ipning ho`llanishi shisha chiviqni maxsus mexanizm yordamida tog’oradagi emul`siyaga botirish yo`li bilan rostlab turiladi. So`ngra ip ko`zli chinni vodilka 6 dan o`tib, chiqaruvchi asbobga boradi.
Chiqaruvchi asbob silliq cilindrlar 7 va 8 dan iborat bo`lib, uni ustiga o`z massasi bilan bosib turuvchi valik 9 o`rnatilgan. Ip ular orasidan bir xil taranglikda o`tadi.
 Ip chiqaruvchi asbobdan yaxshi qisilib o`tish uchun ustki valikning massasi 2 – 2,7 kg gacha bo`ladi. Bundan normal bosim
bu erda: G – ustki valikning massasi, kg; cos β – β, burchakning kosinusi.
Chiqaruvchi asbobdan chiqqan ip o`tkazgich 10 ga yo`naladi va begunok orqali o`tib, urchuq 11 ga o`rnatilgan naychaga yoki g’altakka o`raladi.
Ip pishituvchi mashinaning ta`minlovchi apparati
9-расм.Ип пишитувчи машинанинг таъминловчи аппарати: а)- иш ҳолати, б) – ип узилгандаги ҳолати.
Ipning chiqaruvchi asbobdan o`tishini va ip uzilganda ipning kelishini to`xtatuvchi. ya`ni ta`minlovchi appart – mexanizm 9-rasm, a va b da ko`rsatilgan. U quyidagicha ishlaydi. Ip tutkich 2 dan o`tayotgan ip sim ramka 1 ni ish holatida tutib turadi (9-rasm). Naychadagi ip uzilsa yoki tugasa, ramka o`q 3 atrofida aylanadi va ip siljib ustki valik 4 ning chetidagi o`yiq 5 ga tushadi. Natijada ip ikkita chiqaruvchi cilindr o`rtasida siqilmaydi. Shu sababli ipning kelishi (berilishi) to`xtaydi. 9-rasm b da mexanizmning ip uzilgandagi holati ko`rsatilgan.
Ipni pishitish va o`rash mexanizmlari xuddi ip yigiruv mashinasinikiga o`xshash bo`ladi. Ammo halqa va begunoklarning konstrukciyasi bir oz boshqacha bo`ladi. Ba`zi halqalarning konstrukciyasi murakkab bo`lib, qimmatga tushudi. Shu sababli halqalar tez ishdan chiqmasligi uchun begunoklar latundan maxsus shaklli qilib yasaladi.
10-rasm.Pilik yordamida o`zi moylanadigan halqa (a), begunok (b).
Begunok halqa bo`ylab bir tekis va tinch aylanishi uchun halqa moylab turiladi. Hozir ishlab turgan ip pishitish mashinalariga pilik yordamida o`zi moylanadigan halqalar o`rnatilgan ( 10-rasm,a). Halqaning ichki ish devorida spiralsimon o`yiq 1 bo`lib, unga jun pilik kirgizib qo`yiladi (10-rasm,a). Pilikning bir uchi halqali plankaning orqa tomonida joylashgan moyli rezervuar 2 ga tushurib qo`yiladi. Pilik moyni shimib, halqani moylab turadi.
Ish jarayonida ip begunokning A nuqtasidan o`tadi. Shuning uchun begunokning ich tomoni kyiladi. Ip mana shu erda titilib, uziladi. Shuning uchun begunok 115 – 120 soat ishlagandan keyin hamma urchuqlardagi begunoklar almashtiriladi (10-rasm, b).
Ipning begunok bilan naycha (g’altak) o`rtasida taranglanish kuchi R ni quyidagi formuladan aniqlash mumkin.
bu erda: Rh – halqaning radiusi, mm; f – begunok bilan halqa o`rtasidagi ishqalanish koefficienti; g – begunokning massasi; r; n6 – begunokning tezligi, min1; ro` – o`rash radiusi, mm.
Ko`rinib turibdiki, ipning tarangligi o`rash radiusiga teskari proporcional ekan.
Ballonda begunokdan o`tayotgan taranglik kuchi T6 quyidagi formuladan aniqlanadi:
bu erda: To` – o`rashdagi taranglik, r ; µ – ip bilan begunok o`rtasidagi ishqalanish koefficienti (µ = 0,3); π – α – ipning begunokni qamrash burchagi radian; K – begunokdan chiqayotgan va unga kirayotgan ipning taranglik nisbati (K = 2,3 – 1,8).
Ip pishitish mashinalarining urchuqlari. Ip pishitish mashinalarining, ayniqsa ,og’ir tipdagi mashinalarning asosiy qismlaridan biri urchuqlir. Og’ir tipdagi ip pishitish mashinalarining urchug’i(11-rasm) quyidagicha tuzilgan. Urchuq asosan shpindel` 1, sferik rolikli vtulka 2 va 3 dan iborat. Bu urchuq o`zi markazlanadigan bo`lib, katta o`lchamli g’altaklarga ip o`rashda katta ahamiyatga ega.
11-расм. Оғир типдаги ип пишитиш машиналарининг урчуғи.
O`zi markazlanadigan urchuq quyidagicha bo`ladi. Uya 3 ga o`rnatilgan vtulka 2 sferik sirti 4 bilan uyaning charxlangan yuqorigi qismi 5 ning ichki sirtiga tegib turadi. Prujinani 6 sferik vtulka 2 ni urchuqning charxlangan yuqorigi qismi 5 ga mahkam qisib turadi. Prujina 6 ish holatida rolikli vtulka 2 ga kiygizilgan ikkita ustki 7 va pastki 8 vtulkalar o`rtasida siqilib turadi.Pastki vtulka 8 vtuoka 2 ga mahkamlangan tayanch halqa 9 ga suyanib turadi.Ustki vtulka 7 esa prujina siqilib turgan paytda vint 10 yordamida uyaga mag’kamlab qo`yiladi. Prujina vtulka 8 orqali tayanch xalqa 9 ni va u orqali vtulka 2 ni bosib vtulkaning sferik sirtini uyaga qisadi. Shu tufayli rolikli vtulka 2 faqat tebranma harakatlanadi, xolos.
Og’ir tipdagi ip pishitish mashinalarida ip g’altaklarga cilindrik shaklda o`raladi. G’altaklar flanecli bo`lib, asosan maxsus yog’ochdan yasaladi, ba`zan engil metall qotishmalaridan yasalishi ham mumkin. Metallar (yun. metalleuo - qaziyman, yerdan qazib olaman) - oddiy sharoitda yuqori elektr oʻtkazuvchanligi, issiq oʻtkazuvchanligi, elektr oʻtkazuvchanligi, elektr magnit toʻlqinlarini yaxshi qaytarishi, plastikligi kabi oʻziga xos xususiyatlarga ega boʻlgan oddiy moddalar. M. Ikki qayta pishitish mashinalarining g’altaklari bir marta pishitish mashinalari g’altaklaridan faqat o`lchamlari bilan farq qiladi, xolos. Ip pishitish mashinasining nazariy ish unumi quyidagi formuladan aniqlanadi:
a) ,
bu erda: .....- urchuqning tezligi, min-1; ......- pishitilgan ipning yo`g’onligi, teks; K- pishitish (buramlar soni), buram/m;
b)
bu erda: N – ipning nomeri.
Ip pishitish mashinasining ish unumi normasi esa quyidagi formuladan aniqlanadi:
a) ;
b) ;
bu erda: Kf.v – foydali vaqt koefficienti (Kf.v=0,96).
Naychaga ip to`lguncha ketadigan vaqt quyidagi formuladan aniqlanadi:
a) soat yoki min;
b) ,
bu erda: G – naychaga o`ralgan ipning massasi, g.
|
