Mavzu: Tabiiy gazlar va ularning komponentlari texnologik tavsiflari Reja
Mavzu: Tabiiy gazlar va ularning komponentlari texnologik tavsiflari
Reja:
1. Tabiiy gazlar tavsifi;
2. Gazlarning issiqlik sig'imi.
Tayanch so’z va iboralar:
Hajmiy sarf, massali sarf, zichlik, entalpiya, entropiya, absolyut bosim
Tabiiy gazlar tavsifi.
1.1. Dastlabki tushuncha va ta'rifi
Asosiy gaz quvuruzatgichlari kompressor stanstiyalarining energoyuritmasini ishlatish va xizmat ko'rsatish bo'yicha bir qator texnologik masalalarni echishning hozirgi zamon darajasi ham ideal, ham real gazlarning qonunlarini qo'llash bilan bog'liq. Shu sababli kompressor stanstiyalar (KS) jihozlarini tavsifini aniqlash bilan bog'liq bo'lgan issiqliq hisoblashlarning u yoki bu usullarini qo'llaydigan gaz - transport korxonalarining mutaxassislari tabiiy gazlarning asosiy tushuncha va ta'riflarini, ideal gaz qonunlarining qo'llash chegaralarini aniq o'zlashtirilishi kerak, tabiiy gazlarning issiqlik fizikaviy xossalarini aniqlab bilishlari kerak.
Olish usuli va fizik kimyoviy xossalariga qarab barcha gazlar shartli ravishda tabiiy va sun'iylarga bo'lish mumkin. Hozirgi vaqtda tabiiy gaz shaharlar va aholi punktlarining asosiy yonilg'i turi, kimyoivy sanoatning qimmatbaho xomashyosi hisoblanadi.
Tabiiy gazning uchta asosiy guruhini farqlaydilar:
Sof gaz konlaridan olinadigan gazlar (quruq gazlar): asosan metan SN4 dan 98% gacha tarkib topgan;
Gazkondensatli konlardan olinadigan gazlar: quruq gaz va kondensat qo'shimchasi (benzin, ligroin, kerosin) dan iborat;
Neft konlari quduqlaridan neft bilan birgalikda olinadigan yo'ldosh gazlar, gazlarning gaz benzini va propan - butanli frakstiya bilan aralashmasidan iborat.
Sun'iy gazni qattiq va suyuq yoqilg'ilarga termik ishlov berish hamda ko'mirlarni et osti gazifikastiyalash natijasida oladilar. Bu gazlarning asosiy tarkibi - uglerod oksidi, vodorod, azotdan iborat.
Har qanday gaz holatini holat parametrlari deb ataluvchi kattaliklar bilan tavsiflash qabul qilingan. Holatning eng ko'p tarqalgan parametrlari bo'lib zichlik, bosim, harorat hisoblanadi.Bundan tashqari massa, issiqlik sig'imi, ish, issiqlik, entalpiya, entropiya va h.k. kabi tushunchalar qo'llaniladi.
Gaz massasi (G) uning inertlik xossasini, ya'ni ega bo'lgan harakatni yoki tinch holatini saqlab turish xossasini tavsiflaydi. Gaz massasi kilogrammlarda o'lchanadi.
Gaz zichligini gaz massasi G ning uning hajmiga V ga nisbati kabi yoki gazning hajmi birligidagi uning massasi kabi aniqlash qabul qilingan.
. (1.1)
Gazning zichligi kg/m3 yoki kg/sm3 da o'lchanadi. Tabiiy gazlarni nayliquvuruzatgichlar orqali uzatishda bir qator masalalarni echishda gazning nisbiy zichligi degan tushunchadan, ya'ni bir xil sharoitda gaz zichligining quruq gaz zichligi nisbati tushunchasidan foydalanilar:
. (1.2)
00S va atmosfera bosimidagi gazning zichligi uning molli massasi bo'yicha aniqlanishi mumkin.
, (1.3)
bu erda 22,41 - istalgan gazning 00S va atmosfera bosimidagi bir kilomolli hajmi m3;
Kilomol bu moddaning son jihatdan uning molli massasiga teng bo'lgan kilogrammdagi miqdori. Masalan, kislorod O2 kilomoli 32 ga teng, karbonad angidrid SO2 kilomoli 44 kg va h.k. (1kilomol=1000mol) nayli quvuruzatgichlar orqali gazlarni uzatish masalalarini echishda siqilishi, isish, sovush va h.k. natijasida gaz zichligining o'zgarishi bilan to'qnashish mumkin. Bunda, albatta gaz massasi doimiy bo'lib qoladi, zichligi esa faqatgina gaz hajmi V ning o'zgarishi bilan o'zgaradi. Bu holda gazning solishtirma hajmi - gaz zichligi kattaligiga teskari bo'lgan kattalikdan foydalanish qulayroqdir:
. (1.4)
Bosimni jism yuzasiga perpendikulyar ta'sir etayotgan kuchning bu yuza birligiga nisbati kabi aniqlaydilar.
, (1.5)
bu erda F - jism yuzasiga normal bo'yicha ta'sir etuvchi kuch; f - ta'sir etuvchi kuchga perpendikulyar bo'lgan jism sirtining yuzasi.
Agar jism sirtiga ta'sir etilgan kuch ni nyuton (H) larda, sirt yuzasi - kvadrat metr (m2) larda o'lchansa, unda bosim birligi bo'lib kvadrat metrga nyuton (n/m2) hisoblanadi. Bu bosim birligi paskal (Pa) deb ataladi.
Paskal bilan bir qatorda hisoblashlarni o'tkazish amaliyotida yirikroq birliklar 1000 Pa ga teng bo'lgan kilopaskal (kPa) hamda 106 Pa ga teng bo'lgan megapaskal qo'llaniladi.
Suyuqlik va gaz bosimlarini absolyut bosim P ni aniqlash uchun mo'ljallangan barometrik turdagi asboblar bilan yoki ortiqcha bosimni o'lchash uchun mo'ljallangan Pm manometrik turdagi osbablar bilan o'lchaydilar. Absolyut bosim masalan, rezervuar, quvuruzatgichlar va shu o'lchagichlarda manometrik bosim Pm ning hamda masalan, barometr bilan o'lchangan atrof muhit absolyut bosimi P0 ning yig'indisi kabi hisoblab chiqiladi:
. (1.6)
Agar manometrik turdagi asboblar idishlardagi siyraklanishni o'lchash uchun qo'llanilsa, unda ular vakuummetrlar deb ataladi. Bu holda gazning absolyut bosimi o'zaro nisbat bilan aniqlanadi:
, (1.7)
bu erda Pv - atrof muhit bosimi va idishdagi siyraklanish deb ataluvchi va vakuummetr bilan o'lchanadigan bosim orasidagi farq.
Shuni esda tutish kerakki, barcha hisoblash o'zaro nisbatlariga faqatgina gaz va suyuqlikning absolyut bosimlari P qiymatlari kiradi.
Harorat gaz holatini, uning isiganlik darajasini belgilovchi termodinamik parametr bo'lib hisoblanadi. Muhandislik amaliyotida gaz haroratini o'lchashda ikkita harorat shkalalari: stelsiy shkalasi va kelvin shkalasi qo'llaniladi. Kelvin darajalarida o'lchangan harorat ko'rsatgichlari Stelsiy darajalarida o'lchangan haroratdan 273,16 darajada ko'p bo'ladi. Masalan harorat T= 200S bo'lsa, unda uning absolyut harorati T= 273,16+ 20 = 293,16 K bo'ladi va h.k.
Mexaniqaning odatdagi ta'rifida ish - bu harakat yo'nalishida ta'sir etuvchi kuch F ning jism (gaz) ning ko'chish yo'liga ko'paytmasidir. Gaz quvurzutgich gazni ko'chish sharoitida gazni haydash agregatlari (GHA) ishi uning kinetik energiyasining o'zgarishiga oqim og'irlik markazi holatining o'zgarishiga va nayli qvuruzatgich devorlariga gazning ishqalanish kuchiga engishga sarflanadi:
**, (1.8)
bu erda S1 va S2 - tegishli 1 va 2 kesimlardagi gazning chiziqli tezliklari; - erkin tushish tezlanishi; - gaz quvuruzatgichning ko'rib chiqilayotgan nuqtasining balandlik bo'yicha joylashuvi; **- ishqalanishning solishtirma ishi.
Gaz uzatishning texnik hisoblashlarida va gazni haydash agregatlari ko'rsatgichlarini aniqlashda termodinamik jarayon tushunchasi muhim ahamiyatga ega. Termodinamik jarayon deganda jism holatining har qanday o'zgarishini tushunish qabul qilingan. Bunda jarayon gazning biron bir parametri o'zgarmas qiymati to'g'risidagi shart bilan (masalan, R=const, t= const va shu kabilar) yoki jarayondagi biron bir effektning nolga tengligi to'g'risidagi shart bilan (masalan, ish jarayondagi issiqlik almashinishining nolga tengligi va shu kabilar) aniqlanishi mumkin. Odatda jarayonning umumlashgan tushunchasini qo'llaydilar, bu holda uni politron jarayon deb ataydilar. Politron jarayon - bu bir vaqtning o'zida jismning barcha parametrlari (bosim, hajm, harorat) o'zgarishi, issiqlikni etkazib berish va chiqarib yuborish va shu kabilar. amalga oshirilishi mumkin bo'lgan jarayon.
Gazning massali sarfi deb quvurning ko'ndalang kesimidan vaqt birligida o'tayotgan gaz massasiga aytiladi kg/s:
, (1.9)
bu erda G - gaz massasi (t vaqt ichida); t -mazkur kesim orqali gazning oqib o'tish vaqti. Bu erdan oqimning massali tezlik tushunchasi kelib chiqadi, bu gazquvuruzatgichning ko'ndalang kesimi birligi orqali o'tayotgan gaz miqdori kabi aniqlanadi (kg/m2s):
, (1.10)
bu erda M - gazning massali sarfi; F - gaz quvuruzatgichining ko'ndalang kesim yuzasi.
Gazning hajmiy sarfi deb vaqt birligida gazquvuruzatgichining kesimsi orqali o'tayotgan hajm birliklaridagi gaz miqdoriga aytiladi (m3/s):
, (1.11)
bu erda v - gaz hajmi, m3; t - ko'rib chiqilayotgan kesim orqali gaz hajmining o'tadigan vaqti;
Hajm va hajmiy sarf odatda ma'lum harorat va ma'lum bosimga taaluqli bo'ladi. Gaz ta'minlovchi sistemalarning hisoblashlarida hajmiy sarfni O0S haroratda va 760 mm.sim. ust. (1,03 yoki 0,101MPa) yoki 200S haroratda va 0,101MPa bosimda aniqlaydilar.
Tegishli ravishda chiziqli tezlik gazquvuruzatgich ko'ndalang kesimi birligi orqali oqim sharoitida gazning hajmiy sarfi kabi aniqlanadi (m/s).
, (1.12)
bu erda S - gaz quvuridagi gazning chiziqli tezligi; - mazkur bosim va haroratda oqim sharoitida gazning hajmiy sarfi.
Massali va chiziqli S tezliklar orasida oddiy o'zaro bog'liklik mavjud . Hisoblashlarda massali tezlik tushunchasini qo'llashning qulayligi shundan iboratki chiziqli tezlikdan farqli o'laroq o'zgarmas kesimli gaz quvuruzatgich uchun u o'zgarmas bo'ladi.
Gazlarning namligi gazning miqdor birligida saqlangan suv bug'lari miqdorini tavsiflaydi. Gazquvuruzatgichlar orqali uzatilayotgan gaz afsuski, hamma vaqt ma'lum miqdordagi suvni saqlaydi, bu kondensat hosil bo'lishiga olib keladi, haydalayotgan gazning miqdorini kamaytiradi, nayliquvuruzatgichning karroziyalanishini vujudga keltiradi. Gazning absolyut va nisbiy namlik tushunchalarini farqlaydilar. Absolyut namlikni massali absolyut namlik kabi ham absolyut hajmiy namlik kabi ham qarash mumkin. Birinchi holda namlik suv bug'i miqdorining gaz miqdoriga nisbati kabi; ikkinchi holda - suv bug'i miqdorining gaz hajmiga nisbati kabi aniqlanadi. Gazlarning nisbiy namligini suv bug'larining haqiqiy mavjud bo'lgan miqdori ning mumkin bo'lgan maksimal ga ma'lum sharoitlardagi nisbati kabi aniqlaydilar:
. (1.13)
Nisbiy namlikni bug' va to'yingan bug' zichliklarining o'zaro nisbati bo'yicha hamda suv bug'i parstial bosimining xuddi shu haroratdagi to'yingan bug' bosimiga o'zaro nisbati bo'yicha aniqlaydilar. Namli bug' mazkur harorat va bosimda bug'ning maksimal mumkin bo'lgan miqdorini saqlasa unda u to'yingan deb ataladi.
, (1.14)
bu erda - bug' zichligi; - to'yingan bug' zichligi; - suv bug'i parstial bosimi; - to'yingan bug' bosimi.
|
