Mavzu: Talab va taklifning elastikligiga ko’ra soliq yukini hisoblash. Reja
Mavzu: Talab va taklifning elastikligiga ko’ra soliq yukini hisoblash.
Reja:
Talab va taklif egri chizigi xaqida malumot.
Talab elastigligi.
Talab elastikligi va uning asoslari. Daromad va narx bo‘yicha talab elastikligi.
Tayyor maxsulot (tovar)ga bogan talab,uning bozor narxi,istemolchi( xaridor)nng malum bir vaqt oraligida qilgan daromadiga va boshqa tovarlar narxiga bogliq.Taklif esa tovar narxiga va ishlab chiqarishxarajatlariga bogliq boladi. Tovarning narxi oshgan sari,istemolchi sotib olmoqchi bolgan tovarlar miqdori,yani talab miqdori kamayib boradi. Natijada tovargabolgan talab va taklif elastikligi paydo boladi.Elastiklik(egilluvchanlik,moslashuvchanlik)-birozgaruvchining boshqa bir ozgaruvchi tasiri ostida ozgarishi holatini belgilab beradi,aniqroq qilib aytganda,bir ogaruvchining 1%ga ozgarishi,boshqa bir ozgaruvchining malum bir %miqdori ozgarishini keltirib chiqaradi. Bunga misol qilib narxga boliq elastiklikni olishimiz mumkin. Narxga bogliq elastiklik tovar narxining 1% ga ozgarishi,bu tovarga bolgan talab miqdorini necha % ga ozgarganini bildiradi.
Narxga boliq elastiklikni hisoblash formulasi
% ozgarish ozgaruvchining absalyut ozgarishini ozgaruvchining oldingi darajasiga nisbatidir
Aniq statistik malumotlarga kora,nuqtaviy va yoysimon elastiklik koeffissentini aniqlash mumkin, nuqtaviy elastiklikda: talabning bozor narxiga kora elastiklik koeffissentini hisoblash formulasi :
Talabning narxga kora yoysimon elastikligini hisoblash formulasi
Elastiklik koeffissentiқqiymatiga qarabtalabni elastik, noelastik va birlik elastiklikka ega bolgan talablarga ajratish mumkin. Agar talabning narx boyicha elastiklik koeffitsenti 1dan katta bosa, talab elastik deyiladi. Agar talabning narx boyicha elastiklik koeffitsenti 1dan kichik bosa, talab noelastik deyiladi. Agar talabning narx boyicha elastiklik koeffitsenti 1dan teng bosa, talab birlik elastikka ega deyiladi. E p = - a/2 a/2b P, баҳо Q= a- b P E p = -1 Ep= 0Ep= 0 a Q a/b
5.2-rasm. Talab absalyut elastik, elastikligi cheksiz bolgandatalab chizigi. 5.3-rasm. Elastik bolmagan talab chizigi P D P* Q P D Q* Q
Kesishgan talab elastikligi. Iqtisodiyotda ornini bosuvchi tovarlar tushunchasiishlatiladi,bitta tovarga bolgan talab darajasi,boshqa bir tovar narxiga tasir korsatadi.Masalan Palto bilan kurtka bir birini ornini bosadi.Agar Paltoning narxi oshsakurtka nisbatan talab miqdori ortadi. Bubogliqlikdagi talab ozgarishiga iqtisod fanida,narxga bogliq kesishgan talab elastikligi deyiladi.Kesishgan talab elastikligi – bu boshqa tovarlar narxi 1% ga ozgarganda, talab qilinadigan tovarga talabni necha %ga ozgarishini bildiradi.:
Bazi bir tovarlarni xususiyatiga qarab todiruvchi tovarlar deb nomlanadi.Ular birgalikda ishlatiladi, shu sababli ulardan birining bozor narxining oshishishi,ikkinchi toldiruvchi tovarga bolgan talab ( yani istemol miqdorini)kamiyishiga sabab boladi. Misol tariqasida avtomobil moyi va benzin narxini olishimiz mumkinн. Benziin narxi oshsa,benzin istemoli kamayadi,chunki istemolchilar avtomobildan kamroq foydalana boshlaydilar,shu sababli,motor moyiga nisbatan ham talab miqdori kamayadi. (grafikda motor moyiga talab egri chizigI chap tomonga siljiydi.). Motor moyining benzinga nisbatan elastikligi manfiy koeffissentga ega boladi
Bozordagi talab chizigI xolatini ozgarishiga tasir qiluvchi yoki ozgarishini keltirib chiqaruvchi omillar quyidagilar hisoblanadi:istemolchining didi va tanlash mahorati;bozordagi istemolchilar soni;istemolchilar daromadi;bir-birini ornini bosuvchi,toldiruvchi tovarlar; kelajakda boladigan narx va daromadlarga nisbatan istemolchining kutishi. Taklif chizigini xolatigagi siljishga olib keladigan omillar(determinantlar)quyidagilar :resurslar narxi;ishlab chiqarish texnologiyalari;soliq va dotatsiyalar;boshqa tovarlar narxlari;narx ozgarishini kutish;bozordagi sotuvchilar soni.
Taklifning tovarning bozor narxiga nisbatan elastikligi- narxning 1 % ga ozgarishinarxning (kotarilishi yoki tushishiga javovoban bozorga taklif qilinadigan taklif miqdorining %boyicha ozgarishini bildiradi. Taklifning tovarning bozor narxiga nisbatan elastikligiqiymati musbat boladi sababi,ishlab chiqaruvchilar uchun yuqori narx ularni koproq maxsulot ishlab chiqarishga ragbatlantiradi.
Taklif qanca kop elastik bolsa: *Narx shuncha yuqori boladi; **Ishlab chiqarish pasayib ketadi; ***soliq tushumi pasayadi; *****Ishlab chiqarishda yoqotishlar kam boladi.; ******Istemolchining yoqotishlari kop boladi.. Talab qanchalik elastik bolsa: **Narxning osishi past boladi.; ***Ishlab chiqarish hajmi tez pasayadi; ****soliq tushumlari kam boladi; *****Ishlab chiqaruvchining yoqotishlari ortadi; ******Istemolchining yoqotishlari kam boladi..
Taklif qanca kop elastik bolsa: *Narx shuncha yuqori boladi; **Ishlab chiqarish pasayib ketadi; ***soliq tushumi pasayadi; *****Ishlab chiqarishda yoqotishlar kam boladi.; ******Istemolchining yoqotishlari kop boladi.. Talab qanchalik elastik bolsa: **Narxning osishi past boladi.; ***Ishlab chiqarish hajmi tez pasayadi; ****soliq tushumlari kam boladi; *****Ishlab chiqaruvchining yoqotishlari ortadi; ******Istemolchining yoqotishlari kam boladi..
KIRISH
Har bir korxona o`z foydasini oshirishni ko`zlaydi albatta va buning uchun esa o`sha korxona o`z xarajatlarini maksimal darajada qisqartirib daromadini esa maksimal darajagacha olib chiqa olsa erishadi. Bunday mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun esa korxona qancha miqdorda mahsulotni ishlab chiqarishi ya`ni talabni o`rganib chiqishi talab etiladi.
Ayniqsa, bugungi kunda hukm surayotgan raqobatlashuv sharoitida iste’molchilar talabining o`zgarishi, real sektorda yaratilayotgan tovar va xizmatlar narxining shakllanishi, foydani maksimallashtirish, noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish, shuningdek, narxga va boshqa omillarga bog`liq talab va taklif elastikligining mazmun mohiyati, davlatning bozorga aralashuvi, ya’ni tovarlarga minimal va maksimal narxlarni o`rnatish ham va hattoki uning oqibatlari bilan bog`liq tushunchalar, qarashlarni sababiy bog`liqlikda tizimli tahlil etishda elastiklik alohida o`rin tutadi. Ko`plab mashhur iqtisodchi olimlar shuni ta`kidlab o`tishadiki, tovarning elastikligi prujinaga o`xshaydi va tovaring elastikliligini to`g`ri baholash va uni tahlil qilish yuzaga kelgan muammolarni hal qilishda va yuqori tavakkalchilik muammolarini hal qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Biz shuni bilamizki tovarlarga bo`lgan talab faqat uning narxiga bog`liq bo`lmay balki yana biz iste`molchilar daromadiga va boshqa tovarlarning narxiga bog`liq. Ammo taklif esa har ikkalasiga bog`liq ya`ni narxga ham ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgarishiga bog`liq ravishda o`zgarib turadi. Ko`pgina hollarda biz qancha miqdordatovar xarid qilishni bilmay qolamiz va bunday hollarda faraz qilaylik narx 10% ga oshgan bo`lsin shunda unga talab qanday o`zgaradi yoki bo`lmasa daromadimiz 5% ga oshganda u qanchaga o`zggarishinihisoblashimizda biz elastiklik tushunchasidan foydalanamiz. Ammo bunga faqat iste`molchilar daromadi emas, yana boshqa tovarlarning narxi ham ta`sir qilmasdan qolmaydi. Bunday holatlarda o`rnini bosuvchi tovarlar, bir-birini o`rnini to`ldiruvhi tovarlar ham elastiklikning qanday o`zgarishiga ta`sir qiladi.
Bugungi kunda ko`plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi o`rin tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so`zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatdoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o`zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi korxona va ishlab chiqarish tarmoqlarining jadal rivojlanishini ta’minlash, faoliyat ko`rsatayotgan quvvatlarni modernizatsiya qilish va texnik yangilash jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi mumkin. Talab va taklif o`rtasidagi nomutanosiblikning yuzaga chiqqanligi, iste’mol tovarlariga bo`lgan talabning pasayishi oqibatida hosilaviy bozorlar (mehnat bozori, qimmatli qog`ozlar bozori)ga ham jiddiy ta’sir ko`rsatayotganligi, aynan mikroiqtisodiy tushunchalardan elastiklik haqida nazariy-amaliy o`rganish va tadqiq etish lozimligini ko`rsatmoqda.
Bizning bu kurs ishida elastiklik tushunchasi, elastiklik koeffitsientini hisoblash talabni narxga ko`ra elastikligi, talab va taklif funksiyasi uchun elastiklik koeffitsientini hisoblash, yoysimon elastiklik va uni hisoblash, elastik va elastik bo`lmagan talab, absolyut elastik va absolyut elastik bo`lmagan talab, talab elastikligiga ta’sir qiluvchi omillar, talabning iste’molchi daromadiga ko`ra elastikligi, kesishgan talab elastikligi koeffitsientini hisoblash, normal tovarlar, past kategoriyali, oliy kategoriyali va birlamchi ehtiyoj tovarlar, taklif elastikligi, Engel chiziqlari, elastiklik nazariyasining amalda qo`llanilishi, sotuvchi daromadini talab elastikligiga ko`ra tahlil qilish, soliq yukini kamaytirishga qaratilgan oqilona soliq siyosatining mazmun-mohiyati, soliq yukini elastiklik nazariyasiga ko`ra taqsimlanishini taqlil qilish, bozor sharoiti o`zgarishi oqibatlarini prognoz qilish va baholash kabi nazariy tushunchalarni to`liqligicha tahlil qilamiz.
|
